Aşağıdaki Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü adlı kısa çalışmada efsane, hikaye, gelenek, şarkı, bilmece, söz düzeni hatta yıldızlara ait inanma ve büyüleri bile kapsayan kültür ögeleri maddeleştirilmiş olup, aşağıda Y (YI-YZ), Z harfi ile başlayan maddeler verilmiştir.
Yılan 1. Yılan öldürüp ağaca asmanın yağmur yağdıracağına inanılmaktadır. Yılan eğer dereye atıp kaybolursa ortalığı sel basacaktır (Anadolu).
- Ölen düşmanların ruhunun yılanlara geçtiği bu yüzden öldürülmeleri gerektiğine inanılır (Anadolu).
Yılanlara Tapmak Antik dönem Ortadoğu halkları ve bazı Amerikan yerli halklarınca yılanların tanrı kabul edilerek tapınılmasının adıdır.
Yılanı Yenmek Laz halkının inanışında bir kişinin alabalık ya da denizde tutulan mevsim balıklarından birisini yemeden bir yılan görmesi halinde o kişi için yılın şansız geçeceğine inanılmaktadır. Lazca ‘Zizilaşi Gecginu’ olarak bilinen inanışa göre yılandan kaçılması ya da öldürülmesi sonucu değiştirmemektedir. Bu inanışın pratik nedeni çocukların balık yemesi ve tutmasına yardımcı olmaktır.
Yılanlı Soku Yürüyemeyen çocukların çıplak ayakla taşa bastırılıp, civardaki bir kuyunun suyuyla yıkandığı ve Dede olarak bilinen bir yatırın çevresinde üç kez dolaştırıldığı bir mevkinin adıdır. Hiç konuşulmayan bu tören sonrasında çocuğun iki ayağı arasına bağlanan ip Cuma günü yoldan geçen ilk kişiye kestirilmektedir (Çorum).
Yılarlık Gelin alayında kızı taşıyan gelin arabasının arkasına bağlanan ve kız evinin armağanı olarak düğün evine gönderilen ineğin adıdır (Sinop).
Yılbaşı Yeni yılın gelişini kutlamak amacıyla düzenlenen dini ve geleneksel törenlerin adıdır.
| Çeşitli kültürlerde yılbaşı kutlamaları: |
| · Eski Yunan: 21 Aralık· Asur: Eylül ortası
· Babil: Mart ortası · Eski Mısır, Fenike: 21 Eylül · Roma (MÖ 153 öncesi): 1 Mart · Roma (MÖ 153 sonrası): 1 Ocak · Yahudilik: 6 Eylül · Hıristiyanlık (Ortaçağ): 25 Mart · Hıristiyanlık (MS 1582): 1 Ocak |
Bkz. Noel, Kalandar
Yılbaşı Keçisi İskandinav ülkelerinde kökeni Hıristiyanlık öncesi pagan dönemlere dek uzanan ve muhtemelen tanrı Thor ile ilişkili bir yılbaşı sembolüdür. 19. yüzyıla dek yılbaşı gecesi çocuklar ev ev dolaşırken Yule (Yılbaşı) keçisi şarkıları söyler ve içlerinden birisi keçi kılığına girerdi.
Bkz. Karakoncolos, Kalandar
Yılbaşı Kütüğü İskandinav ülkelerinde yılbaşı günü (yule) süslenip aynı gece yakılan büyükçe bir kütüğün adıdır.
Yıldız Anadolu dokumalarında kullanılan bir motif olup mutluluğu sembolize etmektedir.
Yıldız Kayması Her insanın gökyüzünde bir yıldız karşılığının bulunduğuna inanılmakta, bir yıldızın kaymasının o yıldızın sahibi olanın kişinin ölümü anlamına geldiğine inanılmaktadır. Bu yüzden yıldız kayması sırasında insanlar kendi kaderlerini bağlamamak için ‘yıldızım yerinde’ derler (Örnek, 1973: 24).
“Ecelim yetişti yıldızım indi
Dostlarım ağladı düşmanım güldü
Yapılan kadırgam deryada kaldı
Şu Malta’ya giden yollar elveda…” (Kuloğlu, 17. yüzyıl, Mersiye)
Yıldızlara Tapınma Eski Mısır ve Fenike üzerinden Ortadoğu ve Batı kültürüne geçen, yıldızları tanrı olarak tasavvur ederek tapınma eyleminin adıdır.
Yınıj Çerkezlerin devlere verdikleri isim olup, Farz nehri kıyısındaki içi oyuk taşlarda yaşayıp, horozlara binerek seyahat eden ‘sirip’ adı verilen küçük yaratıklar tarafından yönlendirilip, yönetildiklerine inanılmaktaydı.
Yodel, Jodeln Avusturya’nın Tirol, İsviçre ve Almanya’nın Yukarı Bavyera bölgesine özgü bir şarkı söyleme formunun adı olup tiz ve bas sesler birbirini izlemektedir.
Yofune-Nuşi Dev bir deniz yılanının adı olup Oki adası’nın kayalık sahilinde bir mağarada yaşadığına inanılmaktadır. Japonya’da her yıl 13 Haziran tarihinde bu deniz canavarına bir bakire kurban edilirdi. Bir gün Tokoyo adlı genç kız canavara kurban edilmeye gönüllü olduktan sonra bıçağını çekerek yaratığı önce kör etmiş ardından öldürmüştür.
Yoklama Loğusa kadına yakınları tarafından gönderilen çörek, kete, tatlı gibi yiyeceklerin adıdır (Erzurum).
Yoklamalık Tepsisi Sünnetin ikinci günü kirve tarafından çocuğun evine gönderilen tatlı tepsinin adıdır (İçel).
Yoklatma Düğün, doğum, ölüm ve ev yaptırma gibi vesilelerle gerçekleştirilen gözaydın ziyaretinin adıdır (Sivas).
Yokluk [İslam] Tasavvufta insanın Tanrı’nın varlığı ile özdeşleşebilmesi için ulaşması gereken aşamanın adıdır.
Yokve Marshall Adaları’nda kullanılan ‘Gökkuşağı kadar güzelsin’ anlamında bir terim olup, aynı zamanda Hawai’de kullanılan aloha (merhaba) terimin yerine de kullanılmaktadır.
Yolluk Anadolu’da düğüne davet edilen kişilere davet esnasında verilen küçük hediyelerin adıdır.
Yosei Japon masallarında kuş, turna veya kuğu formunda insanlara görünen perilerin adıdır.
Yoşo Ruhunun bugün bile insanlara yardım ettiğine inanılan bir Japon azizinin adıdır.
Yotsuya Kaidan İhanete uğrayan kişinin hayaletinin intikamını anlatan bir masalın adı olup, öylesine popüler bir hayalet hikâyesidir ki Japonya’da en az 30 defa filme çekilmiştir. Gece fenerlerinden çıkan Oiva adlı hayalet’in işlediği cinayetler Japon yazar Koji Suzuki’nin Ring ‘Halka’ adlı romanına (1948) ve bu romandan aynı adla beyazperdeye aktarılan filmin kahramanı Sadako Yamamura’ya da esin kaynağı olmuştur.
Yörük Anadolu (Toros Dağları) ve Balkan yarımadasında yaşayan, hayvancılıkla geçinen, anadili Türkçe olan göçebe topluluklarının adıdır.
Yukata Japonya’da yazın havai fişek festivallerinde kadınlar tarafından giyinilen kimonoya benzeyen pamuklu geleneksel kıyafetin adıdır. Bel obi (kuşak) ile bağlanarak bedene sabitlenip altına geta (Japon takunyası) giyilir.
Yuki Onna Japonca ‘kar kadın’ anlamına gelen uzun boylu, uzun saçlı güzel bir dişi cinin adıdır. Soluk teninin üzerine çoğunlukla beyaz bir kimono giymekteyse de bazı varyantlarda çıplak gezmektedir. Yuki Onna’nın bakışları insanları dehşete düşürmekte, kar üzerinde akarcasına yürüyüp, ayak izi bırakmamaktadır. İstediği zaman duman, sis veya kar formuna dönüşebilmektedir.
Yumruk Karşılıklı iki dizi oluşturan erkek oyuncuların ortada duran bir başka oyuncunun sırtını yumruklarken davul-zurna eşliğinde yer değiştirerek oynadıkları bir halk dansının adıdır (Kayseri).
Yumurta Pek çok halkın inanışında doğumun hatta evrenin yaratılışının sembolü sayılmıştır.
Bkz. Kozmik Yumurta, Paskalya Yumurtası, Orpheus’un Yumurtası
Yumurta Yemeye Gitmek Düğünden bir hafta sonra güveyin, gelin ve akrabalarıyla kız tarafına yaptığı ziyaretin adıdır. Damada muhabbet esnasında üstü bir tür havlu olan peşkirle örtülü bir tabakta yemesi için yumurta ikram edilmektedir (Giresun)
Yumuş Oğlan Oğuzname’de (16. yüzyıl) Azrail için kullanılan bir isim olup (Yumuş oğlanın eglendüği heyürdir) Tanrı uyruğunu yerine getirdiği için yakıştırılmış olmalıdır. Dede Korkut Kitabı’nda Deli Dumrul hikâyesinde de Azrail kendini bu terimle adlandırır:
“Mere deli kavat, bana ne yalvarsın, Allah Taala’ya yalvar. Benim elimden ne gelir? Ben sadece bir yumuş oğlanıyım” (Beydili 2005: 623).
< Azeri Türkçesi yumuş ‘iş, sipariş, kolluk, elçilik’
Yunus Balığı Güney Amerika Yerlileri yunusların gece insan şekline büründüğüne, Kuzey Amerika yerlileri ise yunusun Büyük Ruh’un vücut bulmuş hali olduklarına inanmaktaydı.
Yusuf Cemâl Yusuf peygamberin güzel yüzü destan ve türkülerde sevilen kişilere övgü ifadesi olarak kullanılmıştır.
“Seyre çık ey cân ü dil ol Yusuf cemâlim gelür
Nâzeninim sevdiğim şuh-ı cihantâbım gelür
Her göründükte cemâlin cismime cânım gelür
Zulmet-ifirkatte san şem-î şebistândır gelen” (Divan: Gevherî, 17. yüzyıl)
Yusuf ile Züleyha Yusuf peygambere aşık olmasına karşın yüz bulamayınca iftira atarak zindana atılmasına sebep olan kadının Anadolu’da destanlaştırılmış öyküsünün adıdır.
Bkz. Yusuf (2)
Yusuf Nişanı Destan ve halk şiirlerinde övgü terimi olarak geçmekte, birisine Yusuf peygamberin yüz güzelliğinin yakıştırıldığını bildirmektedir.
“Yüzünde görünür Yusuf nişanı
Yüzünü görenler çeker efganı
Büsbütün Gürcistan Erzurum Van’ı
Belh’iBuhara’yı değer gözlerin”
Yusuf Şehri Yusuf peygamberin Mısır’da vezirlik yaptığına inanılan efsanevi kentin adıdır.
“Nesne yok imiş aslında
Halife dikmiş yerinde
ne arar Yusuf şehrinde
Köle dedi de yürüdü” (Bahşî, 16. yüzyıl)
Yuşa Nebi İstanbul ili Beykoz semtinde bulunan ve Yuşa peygamberin mezarı olduğuna inanılan 17×4 m ölçülerinde bir ziyaret yerinin adıdır. Bölgenin koruyucu evliyası kabul edilen Yuşa’ya adaklar adanmakta, huzurunda çeşitli dilekler tutulmaktadır.
Yuvarlama Nohut büyüklüğünde yuvarlanan dövülmüş pirinç, kıyma, ve soğan parçalarının, yumurta kırılmış yoğurt içine karıştırılıp, pişirilmesiyle yapılan sulu yemeğin adıdır (Gaziantep).
Yükleme Ölü çıkan evde bir hayvan kesilip gelen misafirlere etinin sunulması geleneğinin adıdır (Hakkari). Bkz. Kefaret
Yünüm Böğedi 1 Nisan-15 Eylül arasında çobanlar tarafından otlatılan sürünün sahibine teslimi sırasında düzenlenen şenliklerin adıdır. Değirmenin bulunduğu derenin üzerinde hazırlanan derin bir gölcük hazırlandıktan sonra çobanlar sıra ile ‘viya’ diye bağırarak suya doğru koşarlar, arkalarından el koyunu ve yaz boyu baktığı sürü onları takip ederek suya girer. Sürü suya girmeden geri çekilirse sürü çobanı köylünün güvenini kaybedecektir (Burdur).
Yünlük Yeniçeri başlığında ‘balıkçı kuşu teli’ ve turna kuşu tei’ denilen tüylerin tkıldığı yerin adıdır.
Yürüme Çöreği Çerkez halklarının inanışında bebeğin ilk adımını attığı gün annesinin çocuğun gelecekteki mesleğini anlayabilmek amacıyla pişirdiği çöreğin adıdır. Çöreklerin üzerine çocuğun cinsiyetine göre silah, iğne, kalem, makas gibi aletler konulup ve çocuğun seçtiği çöreğe göre kehanette bulunulmaktadır.
Yüz Görümlüğü Güveyin gerdeğe girdiği gece, gelinin duvağını açmadan önce karısına verdiği hediyenin adıdır.
Yüz Yazısı Sakarya Manavları’nın düğünlerinde gelinin yüzüne zamkla pul yapıştırılması geleneğinin adı olup, adetin kökeni Havva Ana’nın yüzüne saman çöpü yapıştırdığı inancına dayanmaktadır.
Yüzük Parmak üzerine takılan kimi zaman kıymetli taşlarla süslenmiş ve nişan, evlilik, bir gruba aidiyet gibi sembolik değer de taşıyan altın ve gümüş halkanın adıdır. Oldukça kaba formda halkalardan ibaret ilk örneklerine Tunç Çağı buluntularında rastlanmıştır. Girit Miken uygarlığında ise ince bir işçilikle süslenmiş yüzüklere rastlanmıştır. Antik Yunan’da mensup olunan sınıfı belirtmek amacıyla takılan yüzükler ilk olarak Roma döneminde nişan ve evlilik bağını sembolize etmek için kullanılmıştır.
Yüzük Taşıyıcı ABD’de düğün töreni sırasında evlenecek çiftin yüzüklerini saten bir yastık üzerinde taşıyan kişiye verilen isim olup (İngilizce: Ring Bearer), genellikle sağdıç tarafından seçilmektedir.
Zabbak Isparta ili merkez ilçe Kılıç köyünde iki erkek tarafından düğün ve eğlenceler sırasında oynanan yarışmalı bir halk oyununun adıdır. Zabbak, Zeybek kelimesinin deforme edilmiş formu olmalıdır.
Zagorisios Adını Yunanistan’ın Epirus (Efir) bölgesinde Yannina’ın 40 km kuzeyinde yer alan Zagori dağlık mevkiinden alan, 5/4 ritminde, andante tempoda oynanan bir halk dansının adıdır. Yunan halk danslarının tipik özelliği olan oyuncuların dirsekten bükülmüş formda el ele tutuşarak (W formunda) daire oluşturarak oynadıkları danslara lavta, klarnet, gita ve tamburine eşlik etmektedir.
Zamah 1. Ordu ilinin bazı Alevi köylerinde kadınlı erkekli köy oyunlarına verilen isimdir.
- Nevşehir Avanos ilçesinde yedi gün süren geleneksel düğünlerin en önemli gecesine verilen isimdir.
Zambak Konya Karapınar ilçesinde oynanan yarışmalı bir oyun çeşidi olup, adını oyun sırasında söylenilen ‘sağa, sola zambak’ komutundan almaktadır.
Zangal Erkeklerin çamur ve tozdan pantolonlarını korumak için paçalarına taktığı keçi kılından örülmüş tozluğun adıdır (Doğu Karadeniz)
Zar Oyunu Altı yüzüne 1,2,3,4,5,6 rakamlarının yazıldığı mekik, fildişi veya plastik küpün avuç, külah ya da fincanda sallandıktan sonra atılması suretiyle oynanan, zarın üste gelen rakamlarının değerlendirildiği bir talih oyununun adıdır.
Zaratan, Jasconius Denizciler tarafından ada zannedilip sırtına çıkılan, denizcilerin ateş yakmayı denemeleriyle suyun derinliklerine dalıp boğulmalarına sebep olan, gemilere saldırarak batıran dev büyüklükte bir balinanın adıdır. Atlantik Okyanusu’nda seyahat eden Kelt papazı St. Brendan’ın anılarında bahsi geçmektedir.
Zarzuela 17-18 yüzyıllar arasında popüler olmuş, müzikli danslar, solo ve koro eşliğindeki şarkılardan oluşan İspanyol opera oyunlarının adıdır.
Zauba’a Arap halkının inanışında kasırga formunda insanlara gözüken kötü bir ruhun adıdır.
Zayak Kahramanmaraş iline bağlı Seyhan ilçesinde davul zurna eşliğinde oynanan bir erkek oyunudur.
Zebu Hindistan ve Hinduizm ile özdeşleşmiş Asya’nın büyük bölümünde kutsal kabul edilen iri kulaklı, hörgüçlü bir sığır türüdür.
Zekiyem Maniler söylenerek tef eşliğinde kadınlar tarafından oynanan bir halk dansının adıdır (Tekirdağ)
“İn dereye dereye Zekiyem
Ben de inecem ben de
Verdin bana sevdayı yar yar
Ben de gelecem ben de”
Zeli Dahomey’de cenaze törenlerinde kullanılan bir davulun adı olup, ölüye öteki dünyaya gidecek gücü sağladığına inanılmaktadır.
Zeliha Yusuf ile Züleyha hikâyesinde Yusuf’u baştan çıkarmaya çalışan Mısırlı kadının adıdır.
Zencirek Zincir formundaki süsleme figürünün adı olup, Anadolu ve İran’da iki levha arasında sayfa kenarlarını süslemek için kullanılırdı.
Zenne 1. Ortaoyununda kadın kılığına girip, kadın karakterleri canlandıran erkeklerin adıdır.
- Karagöz oyununda kadın karakterlerin adı olup bazılarının Nigâr, Zühre, Leyla, Şirin gibi isimleri ve küçük rolleri de vardır. En ünlü zenne ‘Kirli/Kanlı Nigâr’ olarak 17. yüzyıldan beri perde de yaşayan kadın karakterdir.
Zenne Fesi Osmanlı’da Kadınların başlarına giydikleri fesin adıdır.
Zeybek 1. Batı Anadolu’da bir efenin liderliğinde örgütlenmiş, geleneklere bağlı yaşam süren, bir örnek giyinen, kendine has dansları ve yaşam tarzı olan savaşçı yiğitlerin adıdır.
Toplantıları yöneten zeybeklerin lideri olan kişiye ‘efe’ adı verilmekte, efeler ağır ve tek kişilik oyunlar oynamaktaydı.
Efenin emrinde kol beyi olarak görev yapan zeybekler ise kızanları yetiştirmekle görevli olup hızlı ve kaşıklı oyunlar oynamaktaydılar.
Henüz zeybek olamamış delikanlılara ‘kızan’ adı verilmekte, kızanlar hafif ve hızlı oyunlar oynamaktaydılar.
Zeybekler başlarına etrafı oyalı yemeniyle bağlanmış püsküllü fes takmakta, üstlerine dik yakalı zıbın, çapraz düğmeli camedan, en üste sallama adı verilen cepken, altlarına diz boyunda şalvar, bellerine örme şalvar, ayaklarına yün çorap ve yemeni giymekteydiler.
Tanınmış efe ve zeybekler:
Çakıcı Mehmet Efe, Yörük Ali Efe, Çakırcalı Efe, Saçlı Efe, Mestan Efe, Gökçen Efe, Sarı Zeybek, Kamalı Zeybek, Pepe Efe, Kıllıoğlu Hüseyin Efe, Demirci Mehmet Efe.
2. Aydın, Çanakkale, Balıkesir, Manisa, Burdur, Denizli, İzmir, Bursa, Uşak, Kastamonu ve İç Anadolu’da müzik eşliğinde tek, çift veya grup halinde oynanan ağır ritimli geleneksel bir halk dansının adıdır. Oyuncuların el ele tutuşmadığı bir dans olup dizüstü düşme, yere vurma, diz üzerinde yürüme, dönme benzeri figürler yöreden yöreye farklılıklar göstermektedir. Zeybek oyunlarında genelde kollar hep sağ ayak ileri atılırken yukarı kaldırılmakta, kollar üçlerde sallanıp, beşlerde yukarıda tutulmaktadır.
Zeybek oyununda ani sıçramalar, yer diz ve el vurmalar, haykırışlar yırtıcı bir kuşun hareketlerini tasvir etmektedir. Ellerin şahadet parmakları avuç içine yatırılmakta, baş parmak ile orta parmak burularak şıklatılmaktadır. Ege yöresi zeybek oyunlarının diğerlerinden farkı oyuncuların kesinlikle el ele tutuşmamasıdır. Oyuncular ayrı ayrı fakat birlik ve beraberlik içinde oynamakta, birliktelik içindeki bağımsızlık efeliğin ruhunu yansıtmaktadır.
| Zeybek ve fes |
| Mesela zeybek dansı vardır, bu oyunun dionisyak menşei hoplama ve zıplamalarından belli olur. Elbette sıçrayacaklar, çünkü tepeleri dumanlı dağları çete halinde savrulurken, çalı, kaya ve uçurumların üstünden sekmek gerekir. Bu gibi danslarda göbek ve fink atma yoktur. Zeybeklerin cepkenlerinde omuzlarından aşağı sarkan kol biçiminde uzun paçalar aslında avlanan hayvanın göğüs üzerinde çapraz getirilerek omuzlarından sarkan bacaklarıdır…
Zeybekler fese fes demiyor, nar çiçeği rengindeki fese kuzunlu başlık diyorlar. Latin şairi Propertius Bakkhos’a yazdığı şiirde Bakkhalar’ın başlarında ‘Streaming locks Tyrian turban bound’ vardı diyor. Tyr türbanı al renginde demektir. Finike’nin Tyr kenti erguvanı ile ünlüydü. Bakkhalar kırmızı külah takarlardı, külahın uzun püskülleri vardı, saçlar da bu külahın püsküllerine sarılırdı… Zeybeklerin başlarına sardıkları ‘poşu’, ‘çakşır menevrek’ ve fes püsküllerine ‘koja’ de meleri de dikkat çeker; kollu ceketlerine ‘cepken’, kolsuz olursa camadan diyorlar. Bu sözler ve bundan başka ‘kepenek’ sözü de var: Anadolu’nun Sağlık tanrısı Telesphoros bütün keykellerinde kepenekli görülür (Halikarnas Balıkçısı, Bütün Eserleri, s. 25-6). |
Ankara bölgesinde Ankara zeybeği, Mendil zeybeği, Yağcıoğlu zeybeği, Karaşar zeybeği oyunlarının yanı sıra saz yerine davul zurna ile oynanan seğmen zeybeği adlı bir zeybek türü olup seğmen alayının önündeki efelerce oynanılırdı.
Ege bölgesinde ise keman, klarnet, davul-zurna (ince kaba zurna), ut, cümbüş, def, darbuka, düdük, bağlama, kaval ve kaşık eşliğinde oynanılmakta hatta genelde erkek oyunu olarak bilinmesine karşın Isparta yöresinde kadınlar tarafından da oynanılmaktadır.
Bkz. Ağırlama, Ephebos, Efe
Zeybek Hora Bilecik Osmaneli ilçesi köylerinde (Örneğin Ağlan köyü) toplu Zeybek oyununa verilen isim olup, davul zurna veya gırnata eşliğinde oynanılmaktadır.
Zeybek Osman Kırşehir’de oynanan bir zeybek çeşidinin adı olup, özgün türküsü eşliğinde oynanılmaktadır:
“Osmanım, Osmanım, Zeybek Osmanım
Osman olduğuma ben de pişmanım”
Zıghes Çerkez gençlerinin kızlı erkekli düzenlediği gece söyleşilerinin adıdır (Kayseri).
Zımba Kadınların üç eteğin üzerinde bele bağlayıp üzerini gümüş tokayla sıktıkları ipek veya simli üçgen kuşağın adıdır (Konya).
Zımzort Isparta’nın Yalvaç ilçesinde 2-8 erkek tarafından oynanan bir zeybek oyununun adıdır.
Zigoş El tutuşmadan altı kişiyle çift davul çift zurna eşliğinde, genellikle 6 çift erkek tarafından karşılıklı oynanan Trakya bölgesine özgü bir halk dansı olup, adını Drama ile Kavala arasındaki Zigoş köyünden almıştır. Çiftler karşılıklı sıra halinde dizilmelerinin ardından, gittikçe hızlanan el kol hareketleriyle birbirlerine yaklaşmakta, diz çökme hareketleri bitince tipik bir Rumeli horonu başlamakta, horonun bitiminde başlangıç faslına dönülüp kucaklama, sarılma ve en son diz çökme figürleriyle son bulmaktadır.
Zilant Tatar efsane ve masallarında bahsi geçen, Wyvern ile ejderha karışımı efsanevi bir yaratığın adı olup, 1730 tarihinden bu yana Kazan’ın resmi sembolüdür.
Rusça zilant < Türkçe yilan ‘yılan’
Tatar inancında 100 yaşına varan yılanların ejderhaya dönüşeceğine inanılmaktadır.
Zilciyan 1623 yılında İstanbul’a göç eden Trabzonlu bir Ermeni ailesinin adı olup, başlangıçta kazan yapmaktayken zamanla zil üretimine başlamış ve dünyaca ünlü bir marka olmuşlardır.
Zili, Sili Anadolu’da ısdar adı verilen dikey tezgahlarda yün ipliğinden dokunan yaygının adıdır.
Zincirli Köroğlu Zincire vurulmuş Köroğlu’nun ıstırabı ve kurtuluşunu tasvir eden Kars yöresine ait bir halk oyununun adıdır. Şeyh Şamil oyunu ve Prometheus efsanesinden izler taşımaktadır.
Zink Almanya’da 16.-17. yüzyıllar arasında kullanılmış 60 cm uzunluğunda, ahşap sekizgen gövdesi deriyle kaplanmış boru şeklinde nefesli bir sazın adıdır.
Zinkali İspanyol Çingenelerinin adı olup, Hindistan kökenli olduklarını vurgulayan bir terimdir.
< Sinte, Sind ‘Hindistan’ + kalo ‘siyah’
Zip Meksika masallarında bahsi geçen, miğfer takıp, küçük mızraklar taşıyan, utangaç huylu, insanlardan kaçan, geyiklerin koruyucusu olduklarına inanılan küçük erkek perilerin adıdır.
Zipka Bacakları sıkı sıkıya saran, arkada kat kat toplanan bir şalvar tipinin adıdır (Doğu Karadeniz bölgesi); Erzurum’da ‘zığva’ adıyla bilinmektedir.
Ziynet Altını Kadınların bir kordona dizerek kol ve boyunlarında taşıdıkları, yakalarına veya tepeliklerine (hotoz) astıkları altın gibi değerli madenlerden yapılmış süs eşyalarının adıdır.
Zmeu Romen masallarında insanımsı görünüme sahip olağanüstü bir yaratığın adıdır. Bazı hikâyelerde gökyüzünde uçan ve ateş kusarken, bazılarında kafasında güneş gibi parlayan değerli bir taşla tasvir edilir, güzel kızları onlarla evlenmek için kaçırır. Bkz. Zmey
Zmey, Zmey Goriniç Rus ve Bulgar masallarında rastlanılan üç başlı ejderha formunun adı olup ‘yılan’ kelimesiyle ilişkilidir. Zmey, Sırpça ve Hırvatça zmaj, Lehçe smok adıyla bilinmekte olup, Romence zmeu adlı canavar da zmeyin ödünçlenmiş bir varyasyonu olmalıdır. Rus masallarından birinde (bilina) Zmey Goriniç, Dobrinya Nikitiç tarafından öldürülmüştür. Hıristiyanlığın kabulünün ardından ejderhalar şeytanla özdeşleştirilmiş ve St. George’un ejderha öldürülmesini tasvir eden tablolar çizilmiştir.
Zonaradiko Trakya’da oynanan hızlı ve eğlenceli geleneksel bir dansın adı olup, adını oyuncuların dans ederken tuttukları kemerlerinden (zonaria) almaktadır.
Zwarte Madam, Zwarte Juffrouw, Witte juffrouw, De Zwarte Madam Flaman masal ve efsanelerinde Şeytanın emriyle ölülerin ruhunu toplayan bir cadının adıdır
< zwarte ‘siyah’ + madam ‘orta yaşlı kadın’
Zucchetto Roma Katolik Kilisesi ve Anglikan Kilisesine bağlı din adamlarının taktığı küçük takkenin adıdır.
Zuhurat Baba İstanbul Bakırköy’de bulunup, sıkıntı içinde olanlar tarafından dilek tutulan bir ziyaret yerinin adıdır.
Zülal, Zulal Cennette akan, suyu kristal kadar berrak ve eşsiz lezzette bir derenin adı olup, Arapça zülal ‘berrak, tatlı su’ anlamına gelmektedir.
Zweifacher Güney Almanya’da (Aşağı Bavyera, Hallertau, Avusturya, Alsace, Sudetland) oynanan hızlı ve değişken ritimli geleneksel bir dans olup, ‘Schweinauer’, ‘Schleifer’, ‘Übernfuß’, ‘Mischlich’, ‘Grad und Ungrad’, ‘Neu-Bayerischer’ ‘Bäurischer’ adlarıyla bilinir.
Carl Orff’un Carmina Burana adlı eserinin dans bölümü Zweifacher formundadır.
Zydeco Akordiyon ve gitar eşliğinde ABD’ de Güney Louisiana bölgesinde yaşayan Kreol (Fransız kökenli) halkı tarafından oynanan geleneksel bir halk dansının adıdır.
Kaynak
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009
Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü
Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü AA-AK, AL -AS, AS, AZ, BA -BAŞ, BAT-BLU, BO-BY, C, Ç, DA, DİN-DZ, E, F, GA-Gİ, GJ-GZ, HA-HAL, HAM-Hİ, İ, J , KA-KAR, KAR-KILIÇ, KINA-KOVBOY, L, MA, ME-MZ, N, O-Ö, P, R, SA, SE-SZ, Ş, TA-TEL, TEM-TZ, U, V, W, YA-YE, Yİ-YZ