Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü TA-TEL
Aşağıdaki Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü adlı kısa çalışmada efsane, hikaye, gelenek, şarkı, bilmece, söz düzeni hatta yıldızlara ait inanma ve büyüleri bile kapsayan kültür ögeleri maddeleştirilmiş olup, aşağıda G (gj-gz) harfi ile başlayan maddeler verilmiştir.
Taç 1. Hükümdarların başına giydiği genellikle kıymetli taşlarla süslü başlığın adı olup, taht ile birlikte hükümdarlık sembolü sayılmaktadır.
- Gelinlerin başına takılan kıymetli taşlarla süslü ziynet eşyasının adıdır.
- Tarikat şeyhlerinin uzunluğu, rengi ve şekli mensup olunan gruba göre değişen keçeden yapılmış başlıklarının adıdır.
Taçi Katanadan daha kısa ve daha eğik geleneksel Japon kılıcının adıdır. Daito adı verilen uzun kılıçlardan biri olan ve ortalama 70 cm uzunluğundaki samuray kılıcı katanadan farklı olarak Taçi süvariler tarafından taşınmaktadır.
Tahir ile Zühre Birbirlerine umutsuzca aşık olmalarına rağmen kavuşamayınca intihar eden padişah kızı Zühre ile Tahir’in dramatik öyküsünün adıdır.
Tahtabaş Kap kacak dizmek için duvara asılı bulunan geleneksel ahşap rafların adıdır (Isparta).
Tai Hong, phi Tai Hong Tayland’da vahşice öldürülmüş insanların hayaletlerine verilen isimdir.
Taka Geleneksel Midyat evlerinde oda içlerinde yuvarlak kemerleri taş işlemeli gömme dolapların adıdır (Mardin)
Taketori Monogatari Yeryüzüne aydan inen bir perinin başına gelenlerin anlatıldığı bir Japon masalının adıdır.
Takvim, Calendar Geçen zamanı bölümleme sisteminin adı olup bu iş için hareketleri düzenli gözlemlenebilen iki yıldız olan ay ve güneşten yararlanılır.
Ay’ın 29, günde bir tekrarlanan ve bir yılda 12 evreden oluşan hareketine karşın güneş mevsimlere değişen 365 gün 6 saatte tamamlayan bir düzenli periyot izler.
Ay takvimini oluşturan 29 ve 30 günlük periyot mevsimlerin ritmine uymadığından ay takvimi güneş takviminden 11 gün kısadır.
Çeşitli kültür ve zamanlarda 3 tip takvim kullanılmıştır.
- Ay takvimi (Örnek: İslamî takvimi)
- Güneş takvimi (Örnek: Fars takvimi)
- Ay-güneş takvimi (Örnek: Yahudi takvimi)
Jülyen takvimi:
MÖ 46 yılında Julius Sezar’ın emriyle astronomların güneşin hareketine tam uyan takvimi hazırlamaları sonucunda oluşmuştur. O zaman astronomlar yılın 365 gün 6 saatten oluştuğunu saptamışlar bu yüzden dört yılda bir 366 günden oluşan bir takvim düzenlemişlerdir. Sonraki çalışmalar yerin güneş çevresindeki dolanımının 365 gün 5 saat 48 dakika 46 saniyeden oluştuğunu göstermiştir. Bu yüzden Jülyen takvimi 400 yılda 3 gün hatalıdır.
Gregoryen takvimi:
Yapılan hata 16. yüzyılda Papa 13. Gregorius tarafından yeni bir takvim hazırlanarak düzeltildi. 4 Ekim 1582’den sonraki gün 15 Ekim 1582 olarak ilan edilmiş ve o güne kadar oluşan 10 günlük fark kapatılmıştı.
Tala Hint müziğinde geleneksel bir ritmik modelin adıdır.
Tamara Van gölünde bulunan Akdamar adasına ve bu adada bulunan Ermeni kilisesine adını veren kilisenin baş rahibinin kızıdır. Söylenceye göre aşık olduğu delikanlı babası yüzünden suda boğulurken Tamara’da kendini suya atarak intihar etmiş, aşığının boğulmadan önceki son sözleri ‘Ah Tamara’ zamanla ‘Akdamar’a dönüşmüştür.
Tamavo Filipin masallarında istediği şekle girebilmesine rağmen çoğunlukla koca gövdeli, sabit bakışlı, iri parmaklı ve koca pençeli bir adam formunda tasvir edilen bir yaratığın adıdır.
Taming Sari Malay masal ve efsanelerinde Amiral Hang Tuah’a ait olup sahibini görünmez kılan büyülü bir kamanın adıdır.
Tâmiye, Tahniye Osmanlı dönemi esnafında peştamal kuşanma töreninin adı olup, usta ve kalfa adayları türkü ve manilerin söylendiği sembolik bir ritüeldi.
Tâmiye manilerinden (Bursa):
Manav olsam çürütürdüm yemişi,
Şekerc’olsam doğrıyamam kamışı,
Kuyumc’olsam ağır çekiç çalamam
Kavukçu olsam ufak dikiş dikmeli,
Mezin olsam minareye çıkmalı,
İmam olsam cenazeyi yumalı,
Ya ben onun telkinini veremem
Okçu olsam kullanamam temreni
Yamacı olsam yamıyamamyemeni
Gemici olsam zapt edemem dümeni,
Dalgıç olsam deryalara dalamam
Terzi olsam soğuklarda el üşür
Kazaklık hoş benim neme yaraşır
Tellal olsam il esvabı kim taşır,
Pazar içre hiç bir mezat kılamam
Tamzara Samsun’dan Trabzona kadar sahil kesiminin yanı sıra Gümüşhane, Sivas, Erzurum, Elazığ hatta Malatya’ya dek Doğu Anadolu’da yöreden yöreye değişen saz (Ağrı Karaköse’de tulum, Giresun ve Trabzon’da kemençe, diğer yörelerde davul zurna eşliğinde) ve figürlerle oynanan bir halk dansının adıdır. Diz kırmakla başlanılan oyun, yürüme ve ayak değiştirme hareketlerinden oluşmaktadır.
Tanakit Kına gecesi kimin geline ne armağan ettiğini konuklara ilan etme işinin adıdır (Mardin)
Tangie Orkneys adaları halkının inanışında vücudu yosunla kaplı adam formunda bir deniz ruhunun adıdır.
Tannhaeuser Ortaçağ Alman efsanelerinde büyücü kadın Holda ile Hörsel dağında sefih bir hayat süren şövalyenin adıdır. Pişmanlık duyup Papa’dan af dilemişse de Papa IV. Urban asası çiçek açmadan bu dileğin kabul edilmeyeceğini belirtmiş, bir mucize olup papanın asası üç gün sonra çiçek açmışsa da şövalye kayıplara karışmıştır.
Tanrı Başlangıçta pek çok ilkel topluluk tarafından dünyayı, evreni, insanları hatta diğer tanrıları yaratan yaşam ve ölüme hükmeden yüksek bir varlığın adıdır. İlkel dinlerde ibadet doğrudan tanrıya değil onu sembolize eden nesnelere (totem) tapılmaktadır.
| Anadolu Tahtacılarında Tanrı tasviri |
| Tanrı, üstümüzdeki gök tümbeğin üzerinde işlemeli ve dağ gibi bir tahtta oturur ve oradan bizi kullanır. Bulutlar onun yeryüzündeki değişiklikleri bildirir:
Pamuk gibi ak görünmeleri, Tanrının ak saç ve ak sakalı ile bize gülümsemesini, kalın ve kap kara görünmeleri, bize kızdığını bildirir. Rüzgâr onun gülmesi, fırtına, kasırga, gök gürültüsü kızmasıdır… Eleğimsağma onun nurlu renkleri, kollarının her yere uzanmasıdır (Yılmaz 1948: 92-3). |
Çeşitli dillerde Tanrı anlamındaki kelimeler:
Almanca: Gott
Arapça: ilah
Arnavutça: zot
Baskça: jainko
Boşnakça: bog
Bulgarca: bog
Çekce: bůh
Çerkezce: Tha
Çince: shén
Danimarkaca: gud
Ermenice: astvats
Estonca: jumal
Farsça: khodā
Fince: jumala
Fransızca: dieu
Hawaice: akua
Hırvatça: bog
Hintçe: bhagvān
Hollandaca: god
İbranice: elohím
Endonezyaca: tuhan, deva
İngilizce: god
İrlandaca: dia
İskoçça: dia
İspanyolca: dios
İsveççe: gud
İtalyanca: dio
Japonca: kámi
Katalanca: deu
Korece: sin
Kürtçe: xweda
Latince: deus
Lehçe: bóg
Leonca: dievs
Macarca: isten
Maori: atua
Ojibwa: manidoo
Pencapça: bhagvān
Portekizce: deus
Rumence: zeu
Rusça: bog
Sanskrit: bhagvān
Slovakça: bog
Slovence: bog
Sümerce: dingir
Tayca: phrā
Türkçe: tanrı
Yunanca: theós
Tarantella, Tarentule, Tarantel Adını Güney İtalya’da bulunan Taranto kentinden alan, 6/8’lik canlı bir ritmde çiftlerin hızlı dönüş figürleriyle öne çıkan geleneksel bir halk dansının adıdır.
Tarasque, Tarrasque Saint Martha efsanesinde bahsi geçen altı bacaklı, sırtında kaplumbağa kabuğu taşıyan, pullarla kaplı bir kuyruğa sahip at kulaklı aslan kafalı korkunç bir canavarın adıdır. Dokunduğu her şeyi yakan canavar Onachus gibi Tarasque’nin de Galatia’dan geldiğine inanılmaktaysa da efsanenin kökeni güneydoğu Fransa’da bulunan Provence bölgesidir. Söylenceye göre Tarascon kralı şövalyeleriyle birlikte canavarı öldürmeye çalışmışsa da başarısız olmuş buna karşın Saint Marta dua ederek canavarı ehlileştirmiş, şehrin harap olmasını önlediği için bölgede Hıristiyanlığın yayılmasında etkili olmuştur.
Tarator, Skordalya Bizans mutfağında yoksul yemeği kabul edilen sarımsak, ekmek ve zeytinyağı karışımı bir bulamacın adı olup, günümüzde midye, patlıcan ve börülce salatasına eşlik eden bir içki mezesi olarak hazırlanmaktadır.
“Rum evlerinde, sabah kahvaltısında pişirilen çirozların sıcağı sıcağına taze ekmeğin arasına konup yenmesinin lezzeti, çocukluk anılarımızın uzak tatlarından birini oluşturur. Bir başka tarife göre, pişirilen çirozlar küçük dilimlere bölünüp un, yumurta, su ve bir kaşık rakı veya bira katılarak hazırlanan bulamaca ilave edilir ve kızgın yağda, çorba kaşığı ölçüsüyle, midye gibi kızartılır ve sofraya taratorla getirilirdi” (Bozis, 2000).
Tarbh Uisge İskoçya’da göl ve nehir kenarlarında yaşadığına inanılan doğaüstü bir yaratığın adıdır.
Tarchon Bkz. Tarkhon
Tarhana Elenmiş un, ince kıyılmış domates, kırmızı biber, soğan, yoğurt, tuz ve ekmek mayasının yoğrulup kurutulmuş hamurundan elde edilen çorbalık ve bu karışımın suda kaynatılmasından elde edilen çorbanın adıdır.
Tasvir Karagöz gölge oyununda kullanılan eşek, deve, düve veya at derisinden yapılmış karakterlerin adıdır. Nemli deri üzerine çini mürekkebi ile çizilen şekiller, ‘nevregan’ adlı bıçaklarla kesilip, çiçek zımbasıyla delindikten sonra kat güt adı verilen iplikle birbirine bağlanmakta, baskıda kurutulduktan sonra kullanıma hazır olmaktadırlar.
Taş Bebek Ahmet ile karısı Meryem’in çocuğu olmayınca adam başka bir kadınla evlenmeye karar. Meryem üzüntüsünden kendisini dağlara vurunca karşısına Hızır Aleyhisselam çıkar ve kadına bebek biçiminde bir taş vererek, beşiğe yerleştirmesini ister. Kadın taşı beşiğe yerleştirerek Tanrıya yakarınca kocasının başka kadınla evlendiği gece taş bebeğe dönüşür ve kocasını geri kazanır (Çanakkale).
Taşa Dönüşme Rus halkının sembolize eden ‘soylu’ Dobrinya Nikitiç, ‘din adamı’ Alyoşa Popoviç ve ‘köylü’ İlya Muromets çeşitli maceralardan sonra hep birlikte bir kayaya dönüşerek kaynaşmışlardır.
Tata Kırsal kesimde erkekler tarafından takılan geleneksel el örgüsü şapkaların adıdır (Tekirdağ)
Tatami Geleneksel Japon hasır döşemelerinin adı olmakla birlikte günümüzde tatami yapımında sentetik materyallerde kullanılmaktadır. Çay evlerinde 4 ½ tatami hasırı (= 7.29 m²), dükkanlarda ise 5 ½ tatami hasırı (= 8.91 m²) kullanılır.
Tatar Kalpağı Osmanlı’da siyah kuzu derisinden uzun bir kalpak türünün adı olup, tepesi sarı çuhadan dikilmekte, mektup ulaklığı yapan memurlarca giyilmekteydi.
Taun, Davun Hastalık getiren bir iblis olduğuna inanılan düşsel bir yaratığın adı olup, Arapça ‘veba hastalığı’ anlamına gelmektedir.
Tavşan Kardeş Afrika’dan siyah köleler vasıtasıyla Amerika’ya taşınmış bir hilebaz karakterin adıdır.
Tayı, Tayılga Türk şamanların gerçekleştirdiği kurban törenlerinin adıdır.
Tayland Ay Takvimi Tayland dilinde Suriyakati olarak bilinen geleneksel takvimin adı olup Gregoryen takvime göre 543 yıl daha önce başlamaktadır.
Haftanın günleri:
- van jan ‘Pazar’
- van angkhaan ‘Pazartesi’
- van phut ‘Salı’
- van pharuehatsabordee ‘Çarşamba’
- van suk ‘Perşembe’
- van sao ‘Cuma’
- van aathit ‘Cumartesi’
Yılın ayları:
- Mogga-raa-khom ‘Ocak’
- Goomphaaphan ‘Şubat’
- Meenaa-khom ‘Mart’
- May-saa-yon ‘Nisan’
- Prues-saphaa-khom ‘Mayıs’
- Mithu-naa-yon ‘Haziran’
- Garagadaa-khom ‘Tem-muz’
- Singhaa-khom ‘Ağustos’
- Gan-yaa-yon ‘Eylül’
- Tulaa-khom ‘Ekim’
- Prues-sajigaa-yon ‘Kasım’
- Thanvaa-khom ‘Aralık’
Tehniye Hac dönüşü vesilesiyle yapılan törenin adıdır. Geleneğe göre hac dönüşü kendi evi yerine yakın bir akrabasında üç gün konaklayan kişiye bu süre içinde evinde şenlik hazırlıkları yapılmaktadır. Üçüncü gün akşamı hacı evine getirilir, şerbetler içilip, dualar okunurdu. Tehniye töreninin ertesi günü evin tamamı ya da sadece pencere ve kapıları yeşile boyanmaktaydı.
Tekboynuz, Unicorne Alnında genellikle spiral formda tek boynuzu olan efsanevi beyaz bir atın adıdır. Ortaçağ Avrupa’sında hayvanın boynuzunun zehirleri nötralize ettiğine inanılmaktaydı. Çin mitolojisinde de kilin adıyla bilinen bir çeşit tekboynuza rastlanmaktadır.
oynanan bir halk oyunun adı olup, Teke zortlamasının ağır oynanan bir formudur (Burdur)
Teke Zortlaması İki kişinin tahta kaşıklarla ayak uçlarında dizlerini hafifçe büküp zıplayarak karşılıklı oynadığı yöresel dansın adı olup, kaval, sipsi veya cura eşliğinde kadın erkek herkes tarafından oynanılmaktadır (Ege, Antalya Yörükleri).
Tekfur Doğu Roma İmparatorluğu döneminde Anadolu ve Rumeli’de bulunan Hıristiyan beylerine verilen isimdir.
Tekinsiz Cin, peri gibi insanlara zarar verebilecek doğaüstü yaratıkları barındıran uğursuz mekânlara verilen isimdir.
Tekinsiz Geceleri yanından geçilmeyen, abdestsiz yaklaşılmaktan çekinilen kutsal yerlere verilen isimdir.
Tel Parası Gelinin kız evinden çıkmak için kaynanasından aldığı bahşişin adıdır (Tekirdağ)
Telli Baba İstanbul Sarıyer’de bulunan bir ziyaret yerinin adı olup, Müslüman ve Hıristiyanlar tarafından özellikle hastalıklarına şifa bulmak ve evlenmek amacıyla dilek tutmak için gidilmektedir.
Folklor Sözlüğü önceki bölümler
AA-AK, AL -AS, AS, AZ, BA -BAŞ, BAT-BLU, BO-BY, C, Ç, DA,
DİN-DZ, E, F, GA-Gİ, GJ-GZ, HA-HAL, HAM-Hİ, İ, J , KA-KAR, KAR-KILIÇ, KINA-KOVBOY, L, MA, ME-MZ, N, O-Ö, P, R, SA, SE-SZ, Ş
Kaynak
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009