Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü R

Aşağıdaki  Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü adlı kısa çalışmada efsane, hikaye, gelenek, şarkı, bilmece, söz düzeni hatta yıldızlara ait inanma ve büyüleri bile kapsayan kültür ögeleri maddeleştirilmiş olup, aşağıda R harfi ile başlayan maddeler verilmiştir.

Raca Hindistan krallarına ve sonrasında İngiliz sömürgeliği döneminde kraliçeye bağlı Hint vasallarına verilen isimdir. Raca, İndra’nın bedene bürünmüş hali olarak kabul edilerek, kralın otoritesi arttırılmıştır.

Ragana [Folklor] Leton masal ve efsanelerinde kehanet yeteneğine ve doğaüstü olayları kontrol etme gücüne sahip cadılara verilen isimdir.

Rahat Yatağı [Folklor] Ruhunu teslim eden kişinin yastıksız olarak, ayaklarının birleştirilerek yatırıldığı yatağın adıdır (Kayseri).

Rahkoi [Folklor] Lapon halkının inanışında ayın evreleri üzerinde etkili bir hayaletin adıdır.

Raiço [Folklor] Japon halkının inanışında ekin kargası görünümünde korkunç bir sese sahip olan gök gürültüsü kuşunun adı olup, bir çam ağacı üzerinde yaşamaktadır.

Rakı Üzümün damıtılmasıyla elde edilen anasonlu bir alkollü içkinin adıdır. Yeni Rakı ve Tekirdağ Rakısı gibi tanınmış markalar Tekirdağ bölgesi üzümlerinden ve Çorlu’nun artezyen suyundan üretilmektedir. Yeni Rakı %45 alkol ve litresinde 1.5 gr anason, Tekirdağ Rakısı % 45 alkol litresinde 1.7 gr anason, Klüp Rakısı % 50 alkol içermektedir.

Türkiye dışında Bularistanda Rakia, diğer Balkan ve Akdeniz ülkelerinde pastis, sambuca, arak, ouzo, tsikoudia, tsipouro ve mastika adlarıyla benzerleri üretilmektedir. Ayrıca Oku: Anzorot

Rakia Bulgaristan’da üzümden elde edilen (erik, kayısı, armut, ayva, incir, ceviz rakıları da yapılmaktadır) genellikle % 40’lık bir brendy çeşidi olup Türk rakısının aksine anason içermemektedir.

Bulgar rakıları çeşitleri:

• grozdova
• muskatova
• slivova
• kaysieva
• kruşeva
• dyuleva
• smokinova
• bilkova
• greyana

Yugoslav rakıları:

• loza, lozovaça
• slivovitz
• kajsijevaça
• vilijamovka –
• dunjevaça
• komovica
• travarica
• orahovaça
• medovina

Rakun Derisi Başlık ABD’de Tennessee ve Kentucky’ye yerleşen Avrupalı öncülerin giydiği rakun derisinden yapılma kuyruklu şapka tipinin adı olup, David Crockett ile özdeşleşmiştir.

Ramvong [Folklor] Kadın ve erkeklerin birlikte daire oluşturarak basit adımlarla daha çok düğün ve eğlencelerde oynadıkları bir Kamboçya halk dansının adıdır.

Rastık Osmanlı kadınlarının kaşlarını boyamak için kullandığı siyah boyanın adıdır.

Rayle [Folklor] Oyuncuların elele tutuşup halka oluşturarak oynadıkları türkülü bir halk dansının adı olup, çalgı eşliği olmadan oynanılır (Tekirdağ)

Raymi [Folklor] Peru yerlilerinin her yıl Haziran ayının 21’inden itibaren dokuz gün süreyle kutladıkları dini bayramın adı olup ‘dans’ anlamına gelmektedir.

Rebetiko  Yunanca çoğul formu rebetika olan keder ve tutku dolu bir müzik türü olup, adını geleneklere uymayan toplum düzeni dışında yaşayan çoğu Anadolu göçmeni rebetlerden almıştır. Rebetler ilk olarak Yunan bağımsızlık savaşı sırasında (1821) görülmüştür. Bununla birlikte rebetik şarkılar Anadolu’da Ege kentlerinin kenar mahalleri ile İstanbul Rumları arasında 19. yüzyılın ikinci yarında popüler olmuş, kahvehaneler ve hapishaneler rebetik kültürün yayılmasına yardım etmiştir.

Elias Petropoulos, rebetik müziği stil açısından üç döneme ayırmaktadır:

• 1922-1932 — İzmir (Smyrna) civarında ortaya çıkan orijinal dönem. Lozan antlaşması sonrasına Yunanistan’a gönderilen Anadolu Rumları geleneksel müziklerini beraberlerinde getirmişlerdi.
• 1932-1942 — Klasik dönem. Yunanistan’da ilk kayıt 1932 yılında Markos Vamvakaris tarafından yapılmıştı.
• 1942-1952 — Keşif, yayılma ve kabul edilme dönemi.

Rebetiko’da esas enstrümanlar olan buzuki, bağlama ve curanın yanı sıra tamburin, akordiyon, gitar, tonbak ve parmak zilleri kullanılmaktaydı. Çok eski kayıtlarda arka fonda duyulan bazı şıkırtılar tespih veya şerefe kaldırılan cam kadehlere ait olmalıdır. Tüm rebetikolar aynı zamanda dans müziği olup, şarkıların çoğunluğu zeybekiko ve kasapiko adlı Anadolu kökenli müziklerdir. Zeybekiko (Türkçe zeybek) sadece erkekler tarafından oynanırken hasapika (Türkçe kasap havası) hem kadın hem de erkekler tarafından oynanmaktadır.

Ünlü rebetiko şarkıcıları:

İlk kuşak: Panagiotis Tountas, Vaggelis Papazoglou, Giannis Eitziridis, Manolis Khrisafakis

İkinci kuşak: Markos Vamvakaris, Kostas Skarvelis, Giannis Papaioannou, Vassilis Tsitsanis.

Red cap, ‘Kırmızı Şapka’ [Folklor] İskoç halkının inanışında kötü niyetli bir cinin adı olu kırmızı şapkası ve ateş rengi kırmızı gözleri ve beyaz sakalıyla kolayca tanınabilmektedir. Söylenceye göre şapkasının kırmızı rengine öldürdüğü insanların kanının bulaşması sebep olmuştur. Ayaklarına demir botlar giymesine rağmen hızlı koşabilmektedir. Elleri kartal pençesi şeklide olup kurbanlarını bu pençeleri kullanarak öldürür. Onu kaçırmanın tek yolu kutsal kelimeleri mırıldanmaktır. İngiliz-İskoç sınırındaki kalelerde yaşayıp sınırı gözetlemektedir.

Redowa Viktorya dönemi İngiltere’sinde ve tüm Avrupa balo salonlarında oynanan, sıçrama figürleri içeren bir vals çeşidinin adıdır.

Rejoneo [Folklor] Portekiz’de at üzerinde yapılan bir boğa güreşi türünün adı olup, rejon adı verilen kısa mızraklarla boğa öldürülmektedir.

Reiki Japonya’da İnsan vücudunda bulunduğu farz edilen şifa kanalları aracılığıyla şifa teknikleri uygulama geleneksel sanatının adıdır. Japon Mikao Usui (1856-1929) tarafından geliştirilen bu öğretiye göre her insan evrensel gücün parçası olan bir çeşit kıvılcımı içinde taşımakta, bu gücün aktif hale getirilmesi sayesinde yaşam gücüyle bağlantı kurabilmektedir.

< Japonca rei ‘ruh’ + ki ‘enerji’

Reşik [Folklor] Ayak bileklerine takılan keçi kılından dokunmuş tozluğun adıdır (Hakkari)

Reşşik [Folklor] Kenevir saplarından örülmüş bir çeşit geleneksel ayakkabının adıdır (Siirt)

Revenant [Folklor] ABD’nin Fransız kültürü etkisinde kalan eyaletlerinde ölümden geri dönen kişiler için kullanılan bir terim olup hortlak anlamında da kullanılmaktadır.

< Fransızca revenir ‘yeniden ortaya çıkmak’

Risotto Kuzeybatı İtalya kökenli bir pirinç yemeğinin adı olup, pirinçlerin etsuyunda haşlandıktan sonra üzerine rendelenmiş peynir serpilmesi suretiyle hazırlanır. Milano’da sığır büfteğiyle ‘Risotto alla Milanese’, safranla ‘Risotto al Barolo’ ve Veneto’da mürekkep balığıyla ‘Risotto Negro’ adlı çeşitleri yapılmaktadır. Ayrıca Oku: Risotto Çeşitleri

Rize Bezi, Trabzon Bezi Andi adı verilen geleneksel el tezgahında dokunan ince keten bezinin (ham ‘apostal’, işlenmiş ‘feretiko’) adıdır

Robin Hood [Folklor] Ortaçağ İngiltere’sinde yaşadığı rivayet edilen, kanundışı yaşam süren bir halk kahramanının adı olup, efsanenin modern versiyonlarında zenginden alıp fakirlere dağıtması ön plana çıkartılmıştır. Bununla birlikte efsanenin Ortaçağ versiyonlarında pek de cömert olmadığı görülmekte olup, gerçek bir Robin yaşamış olsa bile kahramana mal edilen hikâye ve özelliklerden hangilerinin orijinal olduğunu saptamaya imkan yoktur.

Folklorik Robin Hood, usta okçu, yoksul ve ezilen halkın dostu, neşeli bir karakter olup soyluların baskısına karşı yoksul halkın direniş sembolü olmuştur.

Modern Robin Hood karakteri oyun yazarları tarafından 16-17. yüzyıllarda yaratılmışsa da, kahramana ilişkin ilk yazılı kayıt William Langland’ın Piers Plowman (1377) dokümanındadır: “I ken rimes of Robin Hood” (Robin Hood şiirini biliyorum). Bir başka kayıt ise 1420 tarihli bir İskoç kroniğidir: “Lytil Jhon and Robyne Hude Wayth-men ware commendyd gude: In Yngil-wode and Barnysdale Thai oysyd all this tyme thare trawale”

John Fordun’un Scotichronicon (1377-1384) bir bölümünde 1266 yılında Robert Hood adlı bir haydudun Little John ve diğer arkadaşlarının kaba saba sözlerle dolu hikâyelerinin gezgin ozanlar tarafından dilden dile dolaştığını belirtmektedir.

The Annotated Edition of the English Poets-Early Ballads adlı kitapta (Londra, 1856, s. 70) 1247 yılına ait olduğu iddia edilen bir şiirde kahramanın adı geçmektedir:

 

Hear undernead dis laitl stean Lais Robert Earl of Huntingtun Near arcir der as hie sa geud An pipl kauld im Robin Heud Sic utlaws as hi an is men Vil England nivr si agen. ‘Obiit 24 Kal Dekembris 1247’

 

Robin Hood’un Bakire Marian (Maid Marian/ Marion; gerçekte Mathilda) ile aşkı daha geç dönemde öyküye eklenmiştir.

Nottingham şerifinin topraklarında istemediği ve yasadışı ilan ettiği folklorik Robin Hood’tan farklı olarak erken dönem baladlarda şerif öyküye dahil değildir. Yeşil kıyafetli kahraman zamanla Saksonların Norman saldırılarına direniş sembolüne dönüştürülmüştür.

Efsanenin modern versiyonları Nottinghamshire bölgesinde Sherwood ormanında geçmekle birlikte eski balladlardaki öykü Sherwood’un 50 mil kuzeyindeki Barnsdale’de (Pontefract ile Doncaster arasında) geçmektedir.

Rocabarraigh [Folklor] İskoç efsanelerinde adı geçen hayalet bir adanın adı olup, insanlara üç defa görüneceğine sonuncu ortaya çıkışının dünyanın sonuna sebep olacağına inanılmaktaydı:

“Nuair a thig Rocabarra ris, is dual gun tèid an Saoghal a sgrios” (Rocabarra geri döndüğünde dünyanın yıkımı da gelecektir).

Rodeo [Folklor] ABD’de çeşitli gösteri ve yarışmaları kapsayan, binicilik kement atma gibi becerilerin sergilendiği geleneksel bir spor organizasyonlarının adıdır.

Uzak Batı’da geleneksel rodeolar yılda iki kez (ilkbahar ve sonbahar) sığırların damgalanma işinin bittiğinin ilanından sonra düzenlenirdi. Sığır çobanlarının yabani safkan mustang atlarına eyersiz binmek, kementle boğa yakalayarak yiğitlik, güç ve yeteneklerini sergiledikleri rodeo geleneği günümüzde büyük arenalarda şov ve yarışma amaçlı olarak gerçekleştirilmektedir.

Roku Gu ‘Altı Parça’ Samurayların savaş sırasında giydikleri altı parçadan (göğüslük, eldiven, kol, önlük, kalça zırhları) oluşan zırhın adıdır.

Rokuyo Geleneksel Japon takviminde şans ile ilgili özel altı günün adıdır. Bunlar:

1. Senşo: Öğleden önce iyi öğleden sonra kötü şans
2. Tomobiki: Arkadaşlara kötü şeyler olabilecek gün, cenaze kaldırılmaz.
3. Senbu: Öğleden önce kötü öğleden sonra iyi şans
4. Butsumetsu: Buda’nın öldüğü gün, en kötü en şanssız gün; kesinlikle evlenilmez
5. Taian: En şanslı gün; evlenmek için ideal gündür.
6. Şakko: Saat 11:00-13:00 arası şanslı diğer saatlerin şanssızlık getirdiği gündür.

Rom Rom Ana [Folklor] Dağda ve ormanda yolunu kaybeden insanlara yardım ettiğine inanılan, tüm hayvanların koruyucusu sayılan efsanevi bir yaratığın adıdır (Artvin).

Romeika [Folklor] Tarihsel kaynaklarda kadın-erkek karışık oynanan, İstanbul’a özgü bir halk dansının adı olarak geçmektedir (Yurt Ansiklopedisi s. 4130). ‘Rumlara özgü’ anlamına gelen terim aynı zamanda Trabzon yöresinde konuşulan Rumcaya verilen isimdir.

Rompo [Folklor] Hindistan halkının inanışında tavşanın kafası, insanın kulakları, porsuğun ayakları, ayının butlarına sahip uzun gövdeli ve kuyruklu, leşçil bir yaratığın adıdır.

Ronin Japonya’da Muromaçi (MS 1138 -1573) ve Tokugava (MS 1603-1867) dönemlerinde ortaya çıkan efendisiz samurayların adı olup, Japonca ‘dalga adam’ anlamına gelmektedir. Samurayların aksine toprak ağalarını değil, yeni gelişen burjuva sınıfına hizmet etmişlerdir.

Rosemaling Doğu Norveç taşrasında popüler olan dekoratif çiçek boyama sanatının adıdır.

Rualki [Folklor] Slovak halkının inanışında insanların kollarında son nefeslerini verdikleri bir iblisin adıdır.

Ruh İnsan varlığının bedenden ayrı kabul edilen gayrı maddi parçasının adıdır. Her canlının maddi varlığının dışında bir ruha sahip olduğu inancı insanlık tarihi kadar eskidir. Animizmde canlı ya da cansız tüm nesnelerin bir ruhu olduğuna inanılmaktayken insanın düşünsel evrimiyle birlikte sadece insanoğlunun ruh sahibi olduğu düşüncesi yerleşmiştir. İlkel toplumlarda ölümden sonra bedenli yaşanacağı inancı ruh düşüncesinin evrilmesini engellemişse de Yunan düşünürü Platon ruh kavramını soyutlaştırarak ele almış, Hıristiyan din adamları onun mirasını geliştirmişlerdi.

 

Çeşitli dillerde ruh

·   Almanca: Geist ·   Arapça: rúh ·   Çince: línghún ·   Danca: ziel ·   Estonca: hing ·   Filipince: kalag ·   Fince: henki ·   Fransızca: élan ·   Hırvatça: duša ·   Hintçe: ātmā ·   Hollandaca: geest ·   İbranice: rúkha ·   İspanyolca: espíritu ·   İrlandaca: anam ·   İsveççe: själ ·   İtalyanca: spirito ·   Japonca: seishin ·   Katalanca: ànima ·   Korece: jeongsin ·   Lehçe: dusza ·   Letonca: dvēsele ·   Macarca: lélek ·   Maorice: wairua ·   Portekizce: espírito ·   Rumence: suflet ·   Slovakça: duch ·   Slovence: duša ·   Yunanca: psiçí

Ruhsatî [Folklor] 1836 yılında Sivas’ın Kangal ilçesinde doğmuş, Anadolu’nun pek çok yerini gezdikten sonra tekrar baba toprağına dönüp 1899 yılında vefat etmiş pek çok koşma, taşlama ve semai yazmış bir halk şairinin adıdır.

“Kerem eyle Medine’ye varasın

Arzıhalim doğru dosta sunasın

Varsın Ruhsatî’yi eller kınasın

Akıyor gözümden su seher yeli”

Rum [Folklor] 1. Anadolu’nun yerli halkına verilen isim olup, İslamlaşmanın ardından sadece Yunanca konuşan Hıristiyanlar için kullanılır olmuştur.

2. Anadolu coğrafyasının adıdır. Roma İmparatorluğu’nu tanımlamak için Arapların kullandığı Rum kelimesinden gelmektedir.

Rum Horonu [Folklor] Karadeniz yöresinde çeşitli sayıda oyuna Müslümanlar tarafından verilen isim olup, bir yörede bu adla Hıristiyan Rumlardan kaldığı sanılarak oynanan bir oyun bir başka yörenin milli oyunu olabilmektedir. Mesudiye’de olduğu gibi adı Rum horonu olduğu halde Türkçe sözlerle oynanan horonlar da bulunabilmektedir.

Tarıların dört katlı ikametgâhına verilen isimdir.

Rupes Nigra [Folklor] 16. ve 17. yüzyıllarda Magnetik kuzey kutbuna 33 mil uzaklıkta varlığı bildirilen hayalet bir adanın adıdır.

Russ [Folklor] İskandinav ülkelerinde liseyi bitirmek üzere olan öğrencilerin Mayıs ayının ilk haftasında düzenledikleri geleneksel festivalin adıdır.

Russ (Norveç), rus (Danimarka)

Rübenschwanz [Folklor] Almanya’da dağ hayaletlerinin adı olup, kısmen Wotan (Bkz. Odin), kısmen Slav cinlerinden etkilenmiştir.

Rübenzahl, Herr Johannes [Folklor] Güney Almanya dağlarında yaşayan kötü bir ruhun adı olup Çek halkı tarafından Krkonoş olarak adlandırılmıştır.

Rüküş Hanım [Folklor] Ev sahibi olarak kabul edilen cin cinsinden yaratıkları çağırmamak için adlarını söylemektense başta ‘iyi sıhhatte olsunlar’ olmak üzere başka terimler kullanılmaktadır. Kadın cinsiyetine sahip bu varlıklara İstanbul’da ‘Ibrık kalfa’, Konya’da ‘rüküş hanım’ denmektedir.

Ryu  Japonca ‘nehir’ anlamına gelen kelime geleneksel Japon disiplinlerine ait okulların adları için kullanılmaktadır.

Örneğin Nihonkoryu ile Sogetsu-ryu ikebana okullarının, Kanteiryū bir hattatlık okulunun, Shotokan-Ryu bir karate okulunun adıdır.

Folklor Sözlüğü önceki bölümler

AA-AK,  AL -AS, AS, AZ, BA -BAŞ, BAT-BLU, BO-BY, C, Ç, DA, 

DİN-DZ, E, F, GA-Gİ, GJ-GZ, HA-HAL, HAM-Hİ, İ, J , KA-KAR, KAR-KILIÇ, KINA-KOVBOY, L, MA, ME-MZ, N, O-Ö, P

Kaynak

Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009