Makale: Özhan Öztürk
Rize ya da tarihi adlarıyla Rizounta[1] veya Rhizus[2], Kalus nehrinin 120 stadia doğusunda, Askoros[3] deresinin 30 stadia batısında, Askoros ile 3 mil uzağındaki Priyos[4] burunları arasında Karadeniz’e dökülen Rhizius[5] deresi ağzına kurulmuş antik bir kentin adıdır. Prokopius döneminde önemi artmış[6], Justinian döneminde Pers sınırındaki diğer kentler gibi etrafı surlarla çevrilerek güçlendirmiştir[7]. Rizaion, Orta ve Geç Bizans dönemlerinde Karadeniz’in doğu sahilindeki son kale olma niteliğini taşımaktaydı. Prokopius’a göre bir Roma kenti olan Rize’nin ilerisinde Romalılar ile Lazlar arasında özgür insanların yaşadığı Athenae[8] adlı bir köy bulunmaktaydı.
Modern Rize kenti Taşlıdere, Çiftekavak ve Kale derelerinin oluşturduğu kıyı ovası ile gerilerinden kalan kademeli sırtlar üzerinde, kuzey rüzgârlarına nispeten kapalı olan Fener burnunun doğusunda Kaliyeros ile Yohanis tepeleri[9] sırtlarına dek uzanan bir liman kenti olarak kurulmuştur[10]. Rize ve civarında deniz Aralık-Şubat ayları arasında fırtınalı olduğu için yıldızdan karayele kadar rüzgâra açık olan Rize limanı kötü havalarda terkedilip, Askoros deresinin doğusunda yer alan “Büyük Liman” adlı mevkide demirlenmekteydi.
Rize Etimoloji: Rize kelimesinin anlamı
Rize toponiminin Yunanistan’da benzerleri olduğu göz önüne alındığında Yunanca kökenli olduğu düşünülmekteyse de etimolojisi tartışma konusu olmuş, Yunanca pirinç[11] veya ve dağ eteği kelimelerinden kök aldığına dair iki teori ileri sürülmüştür[12].
Dalmaçya körfezinde Rhizon[13], Girit’te Rhizenia[14], Gedrosia’da Rhizana[15], Magnesia’da Rhizus[16] kentlerine adını veren Yunanca Riza, Rizi, Rizos kelimeleri “kök, temel, esas” anlamına gelmektedir[17]. Lazca karşılığı Rizeni, Rizini[18] olan kent adının bu haliyle Lazca anlamlı bir karşılığı yoktur. Tzan dilinin ortak mirasçısı Megrelce de risini “tümsek” anlamına gelmekteyse de[19] Gürcistan’da bu adlı bir yerleşim adı tespit edemedim. Yerli bir toponimde ısrar edilecekse İri-Zeni[20] daha sağlam bir çıkış noktası olup, toponim bu haliyle birden fazla düzlüğün bir aradaki varlığını ifade etmektedir. Doğu Karadeniz Türkçesi’nde “İrize” olarak telaffuz edilen kent adı bu tezi destekliyor gibi görünse de Yunanca dişil yalın belirtme edatı i (η) ile Türkçe’ye kabul edildiği karşıt fikir olarak ileri sürülebilir.
Rize Merkez İlçe
19. yüzyıl sonlarında Şemsettin Sami “Kamus ül Alam” adlı çalışmasında Rize için “Trabzon vilayetinin Lazistan sancağının merkezi olduğunu, 3 nahiye ve 226 köyden oluşup, nüfusunun 647’si Rum geri kalanı Laz 74.778 olduğunu, pirinç, keten, kenevir, portakal, limon ve fındık yetiştirildiğini kaydetmiştir. Aynı tarihlerde Ali Cevad ise “Memalik-i Osmaniye’nin tarih ve Coğrafyası” adlı çalışmasında başlıca tarım ürünü fındık ve pirinç olan ahalinin balıkçılık ve bakırcılıkla uğraştığını keten bezi gömlekleri ve yunustan çıkartılan balık yağının temel geçim kaynakları olduğunu kaydetmiştir[21].
Günümüzde 11 ilçe (Ardeşen, Çamlıhemşin, Çayeli, Derepazarı, Fındıklı, Güneysu, Hemşin, İkizdere, İyidere, Kalkandere, Pazar), 21 belediye ve 354 köyün bağlı olduğu Rize ilinin toplam nüfusu 1927’de 171.667 iken[22] 1950’de 181.512, 1960’da 248.930, 1970’de 315.700, 1980’de 361.258, 1990’da 348.776, 2000’de 365.938, 2009’da 319.569’u bulmuştur (195.569 kent, 124.000 köyler). Rize ili merkez ilçe nüfusunun 1926-1927 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi’nde 64.079’u erkek, 68.980’u kadın olmak üzere toplam 133.059 olduğu görülmektedir[23]. Bu tarihten itibaren nüfus düzenli olarak artarak 1927’de 99.724, 1935’de 111.084, 1940’da 120.411, 1945’de[24] 68.125, 1950’de 71.830, 1955’de 92.207, 1960’da 96.762, 1965’de 113.576, 1970’de 129.087, 1980’de 154.459’i bulmuştur.
Rize ili merkez ilçe köylerinin eski ve yeni isimleri
| Mahallenin Eski adı[25] | Bugünkü Türkçe Adı |
| Vonit İslam | At meydanı |
| Müftü Paravol, Pavarol | Fatih |
| Canca, Carihoz Canco | Balsu |
| Haldoz | Bağdatlı |
| Arğoloz, Ağlaroz, Argalia[26] | Boğaz |
| Arkotil, Akrotil | Camiönü |
| Haçanoz, Haçenoz | Çamlıbel |
| Paşayan[27] | Çarşı |
| Sirahoz | Çorapçılar |
| Çarihoz | Dağsu |
| Pindoz | Değirmendere |
| Arkilikoz | Ekmekçiler |
| – | Ekrem Orhon[28] |
| Hurtoz | Fener |
| Humrik | İslampaşa |
| Hamzabey Romanoz | Hamzabey |
| Romanoz[29]– İslam | Hayrat |
| Filiboz | Halatçılar |
| İksenit[30] İslam | Kambursırt |
| Kale | Kale |
| Büyük Samri | Kaplıca |
| Kamenit | Kavaklı |
| Müftü | Müftü |
| Kamaşinoz | Mermerdelen |
| Piriçelebi | Piriçelebi |
| Peripoli[31] | Pehlivan |
| Kalahton | Paşakuyu |
| Diğer Haldoz | Portakallık |
| Diğer İksenit | Pilavdağı |
| – | Yeni Mahalle |
| Pabik | Tophane |
| Yeniköy | Yeniköy |
| Kangalinoz | Yağlıtaş |
| Müftü Paravol | Dereüstü |
| Askoroz-Taşlıdere | Engindere |
| Roşi, Yialos[32] | Reşadiye |
| Köyün eski adı | Bugünkü Türkçe Adı |
| Savalos , Sevelos | Alipaşa |
| Ambarlık | Ambarlık |
| Sikrik | Azaklıhoca |
| Kofin, Kofen | Beştepe |
| Hanis | Bıldırcınköy |
| Mağaloz | Camidağı |
| Karayemiş | Çaybaşı |
| Sıkrık | Çaycılar |
| Ağaniloz-i İslam, Ağroloz | Çiftekavak |
| Şimanoz, Yağmurlu | Çimenli |
| — | Derebaşı |
| Mağaloz | Dörtyol |
| Salur, Sinekli | Düzköy |
| Salarha Kaçaran[33] | Elmalı |
| Velkü | Erenköy |
| Şetroz | Gölgeli |
| Harvel | Güzelköy |
| Karasu | Karasu |
| Karayemiş | Karayemiş |
| Salarha Atyanoz | Kasarcılar |
| Ğoloz | Kendirli |
| Kandeva | Kırklartepesi |
| Fatla | Kireçhane |
| Fosa | Kocatepe |
| Salarha Singaz | Kömürcüler |
| Fosa | Köprülü |
| Küçük Samri | Küçükköy |
| Andon | Küçükçayır |
| Saba Atyonoz | Melek |
| Uma[34] | Ortapazar |
| Mişona | Pazarköy |
| Canbolat, Sandık Canbolat | Pehlivantaşı |
| Ğiliçoz[35] | Selimiye |
| Hohol | Soğukçeşme |
| Aron | Sütlüce |
| Lestenkoz | Taşköprü |
| Yiğitler, Ahincoz | Tekkeköy |
| Filargoz | Topkaya |
| Tuğlacıköy, Mahanca | Tuğlalı |
| Rados | Uzunkaya |
| Uma Toğli | Üçkaya |
| Serandenoz | Yemişlik |
| Harvel | Yenigüzelköy |
| Yavuzköy, Ğiliçoz | Yeniselimiye |
| Tarıklar, Tarkad | Yolüstü |
| Tekkeköy | Yolveren |
| Kaçaran | Zincirliköprü |
Gündoğdu (Fetekoz) Belediyesi
1930 yılında Rize Merkez kazaya bağlı nahiye olarak kurulan bugünkü belediyenin 2009 nüfusu 6.129 olup, 1965’de belediye yapılan Gündoğdu ilçe merkezine 8 km mesafede yer almaktadır. 25 Ağustos 2010 akşam saatlerinde başlayan şiddetli yağış yüzünden Veliköy deresi kabarmış, sel baskınına toprak kaymaları da eklenince 12 kişi hayatını kaybetmiş, 1 kişi kaybolmuştur. Başbakanlık Afet ve Acil İşler Durum Başkanlığı’na bağlı 41 kişilik heyetin yaptığı tespitlere göre bölgede 31 konut, 4 işyeri, 2 ahır ve 3 depo tamamen yıkıldı. 52 konut, 48 işyeri, 1 ahır ve 61 depo kullanılmayacak hale gelmiş, 300 kişi oturduğu evlerden tahliye edilmiştir.
| Mahallenin Eski Adı | Mahallenin Bugünkü Adı |
| Mirakaloz | Hamidiye |
| Mirakaloz | Tatlıdere |
| Hamalyoz, Atyaroz Çikara, Cigariş[36] | Bozukkale |
| — | Mezre |
| Ğodri | Dağınıksu |
| Köyün Eski Adı | Köyün Adı |
| İksenit-i Rum | Akarsu |
| Kalamoz | Akpınar |
| Çoncık | Aktaş |
| Hamalyoz | Balıkçılar |
| — | Boğaz |
| Apanconoz | Ketenli |
| Kazandonoz | Kurtuluş |
| Ğotoz | Pekmezli |
| Veliköy | Pınarbaşı |
| Raşota | Söğütlü |
| Kuzandanoz | Taşlık |
| Çoncik | Taşpınar |
| Veyla | Veliköy |
| Çikara, Haytef | Yenikale |
Çaykent Beldesi
Çaykent Belediyesi bakanlar kurulunun 30.11.1992 tarih ve 92-41125 sayılı kararı ile Rize ili Merkez ilçeye bağlı Müderrisler, Kokulukaya, Üzümlü ve Güneşli köylerinin birleşmesiyle kurulmuş ve 7 Mart 1994 tarihinde yapılan mahalli seçimler neticesinde fiilen çalışmaya başlamış, 31.12.1998 tarihinde 98/50402 sayılı üçlü kararname ile Güneştepe köyü de beldeye eklenmiştir. 2009 sayımına göre Çaykent beldesinin nüfusu 2.467’dir.
| Mahallenin Eski Adı | Mahallenin Adı |
| İveroz | Müderrisler |
| Holitoz, Şepçiler | Üzümlü |
| Likoz | Kokulukaya |
| Kapnes | Güneşli |
| Yeşil Ilıca | |
| Kapnes | Güneştepe |
Kendirli (Ğoloz) Beldesi
Sırt, Asmalık, Halaslar, Düz ve Orta mahalleleri içeren ve Rize ilinin Kalkandere bucağına bağlı bir köy iken 1967 yılında Rize ili Merkez ilçeye bağlı bir belde haline getirilmiştir. Kendirli beldesinin 2009 nüfusu 3.290’dır.
Muradiye (Salarha Ruspa, Uruspa) Beldesi
Adını Rus işgali sırasında köyde kurulan karakoldan aldığı sanılan ve 2009 nüfusu 2.863 olan yerleşim, 30 Aralık 1993 tarihli ve 93/42774 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla belediye yapılmış, 27 Mart 1994 yerel seçimlerinin ardından fiilen hizmete başlamış, ilk iş olarak Mesudiye, Orta ve Yeşildere adlı mahalleler oluşturulmuştur.
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Fotoğraflar: Fatih Sultan kar Arşivi
Notlar
[1] Pontus Rumcası Rizounta (Ριζούντα)
[2] Yunanca Πιζοῦς
[3] Yunanca Άσκουροσ veya Άσκούρνα (Arrian, 8; Anonim Periplus, 39) Bugün Taşlıdere adıyla bilinmektedir.
[4] Rize’nin 1.5 mil kuzeybatısında yer alan Piryos burnu “Fener Burnu” olarak da adlandırılmakta olup, eski Yunanca pirios, pirion (πυρεῖον) “meşale” kelimesiyle ilişkilidir (Modern Yunanca pirsos [πυρσός]).
[5] Yunanca Ῥίζιος. Arrian, Peripl. P. E. 7; Anonym. Peripl. P. E. 12. Bugünde Rize deresi adıyla bilinmektedir.
[6] Bell. Goth. IV.2
[7] Prokopius, Peri Ktistemeton I, XVII, 1416
[8] Atina, bugünkü Pazar ilçesinin eski adıdır.
[9] Rasim, 1930: 36
[10] Bekdemir, 2007: 25
[11] Yunanca rizi (ρύζι) “pirinç, çeltik” eski Yunanca karşılığı oriza (ὅρυζα). Yakın zamana kadar Askoros deresi etrafında (Şakir Şevket, 2001: 98) ve yüksek bölgelerde yörede “zığal” adı verilen dağ pirinci de ekilmesi ve Bıjışkyan’ın yorumu (1998: 117) göz önüne alındığında akla yakın gelmekle birlikte ne Rize hakkında bilgi veren antik kaynaklarda ne de adaşı olan Yunan kentlerinde pirinç tarımından bahsedilmemesi bu ihtimali zayıflatmaktadır.
[12] Yurt Ansiklopedisi, 6352. Aynı şekilde Yunanistan’da aynı adı taşıyan kentlerin tamamının bir dağ eteğinde kurulduğunu ispatlamak da güçtür.
[13] Yunanca Ῥίζων (Polybius, Histories II.11; Strab. VII. s. 316), Rhizinium, Plin. Nat. III.26) Skylax (9) bölgede Rhizus (Ῥιζοῦς) adlı bir nehrin varlığını da bildirmiştir.
[14] Yunanca Ῥιζηνία. Antik kent hakkında bir şey bilinmemekle birlikte bölgede Rhizo Kastron adlı bir vilayet ve aynı adlı bir göl bulunmaktadır.
[15] Yunanca Ῥιζάνα (Ptol. VI.21.2; Ῥίζανα, Marcian, Peripl. I.33) Indus nehrini ağzının batı yakasında kurulmuş bir kentin adıdır.
[16] Yunanca Ῥιζοῦς, Πιζούντιος. Teselya’da Magnesia bölgesinde kent adı (Strab. ix. ss. 436, 443; Plin. Nat. IV.9. s. 16)
[17] Yunanca ῥιζόω, ῥιζόω, ῥίζα. Fiil olarak kullanıldığında (bitkilerin) toprağa kök salması anlamına gelmekteyken metaforik olarak “köklü, kökleşmiş, yerleşmiş” anlamlarında kullanılmıştır.
[18] Bucaklişi 2007: 1121
[19] Megrelce risini რისინი “tümsek” (Kadshaia, 2001: 268) Yunanca “dağ eteği” ile anlam benzerliğine dikkat edilmelidir.
[20] Gürcistan’ın Abashis bölgesinde bulunan İri köyünün koordinatları (42° 31′ 0N, 43° 32′ 60E). Lazca iri “bütün, bilimum, hep, hepsi, tüm” anlamlarına gelmektedir (Bucaklişi, 2007: 382). Zeni ise Lazca “düzlük yer, ova” anlamına gelip (Bucaklişi, 2007: 970) gerek Lazistan gerekse Gürcistan’da sayısız toponim ve köye adını vermiştir. Örneğin Gürcistan, Sohum bölgesinde Zeni köyü (koordinatları 8 42° 31′ 0N, 43° 32′ 60E)
[21] Yurt Ansiklopedisi, 1983: 9, 6364
[22] O dönemde Rize’ye bağlı olan Hopa hariçtir
[23] Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamesi 1926-1927, İstanbul, s. 877
[24] Mapavri ve Gündoğdu nahiyesi 1944’de merkezden ayrıldığı için nüfus azalmış görülmektedir.
[25] Rize mahalle ve köy isimlerinin tespitinde İshak Güven Güvelioğlu’nun notlarından faydalandım.
[26] Yunanca Αργαλιά
[27] Yunanca Pasian (Πασιάν)
[28] Deniz dolgusuyla kazanılan yeni bir alan olup, 1963-73 yılları arasında Rize Belediye Başkanlığı görevinde bulunup, kenti deniz dolgusuyla tanıştıran inşaat mühendisi Ekrem Orhon’un adını taşımaktadır.
[29] Yunanca Romano (Ρωμανό)
[30] Yunanca ekso (έξω) “dış” kelimesiyle ilişkili olup “dış yerleşim” anlamına gelmektedir.
[31] Yunanca Peripoli “kentin çevresi; kenar mahalle” anlamına geliyor olmalıdır. Yunanca peri (περί) “çevre + poli (πόλη) “kent”
[32] Yunanca ή Ρόσι veya Γιαλός
[33] 1530 tarihli Osmanlı tahrir defterinde Rize kazasına bağlı Salaruha karyesinin 3 yerleşimden oluştuğu -ki adları geçmemekle birlikte bugünkü köylerden bunların Atyanoz, Kaçaran ve Singaz olduğu düşünülebilir- 426 Hristiyan hane, 11 yeni Müslüman hane ile 38 baştine ve 19 değirmen bulunup 32.512 akçe vergi geliri olduğu görülmektedir.
[34] 1530 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre Uma karyesinde 357 Hristiyan hane, 12 yeni Müslüman hane, 89 baştina ve 16 değirmen bulunup, 28.372 akçe vergi geliri olduğu görülmektedir. Uma, Yunanca “toprak, arazi” anlamına gelen homa (χώμα) kelimesiyle ilişkili olmalıdır.
[35] Yunanca Klito (Κλητό)
[36] 1530 tarihli Osmanlı tahrir defterinde Cigaris adıyla geçen karye 9 mahalleden oluşmakta, 209 hane Hristiyan, 4 hane yeni Müslüman, 10 baştine, 4 değirmen barındırmakta ve 17.940 akçe vergi ödemekteydi.