Kalkandere ve İkizdere: Tarih ve Köy isimleri, Rize

Makale: Özhan Öztürk

Karadere, Kalkandere

Trabzon İmparatorluğu hatta daha öncesinde yerleşim alanı olan kent merkezinin orijinal adı bilinmemekteyse de merkez mahalle isimlerinden birisi olmalıdır. Trabzon Vilayeti Salnamesi’ne göre Trabzon’a bağlı üç sancaktan biri olan Lazistan sancağına bağlı bir nahiye olup nüfusu hepsi İslam 3585 kişiydi. Cumhuriyet döneminde 19 Haziran 1957’de kabul edilip, 27 Haziran 1957’de yürürlüğe koyulan 7033 sayılı kanunla yerleşimin adı Kalkandere olarak değiştirilerek ilçe olarak örgütlenmiştir.

Günümüzde 2 belediye (Kalkandere, Yolbaşı), 20 mahalle ve 21 köyün bağlı olduğu Kalkandere ilçesinin nüfusu 1960’da 14.663 (3.876 kent, 10.878 köyler), 1970’de 20.492, 1980’de 25.276, 1990’da 21.978, 2000’de 19.131, 2009’da 12.821 (6.040 kent, 6.781 köyler) olmuştur.

Kalkandere köylerinin Eski ve Yeni İsimleri

Yolbaşı (İsteftar, Seftar) Beldesi

15 Kasım 1991 tarihli 91-38923 sayılı Bakanlar kurulu kararıyla belde yapılan yerleşimin 2009 nüfusu 1.531’dir.

Yolbaşı köylerinin Eski ve Yeni İsimleri

Kura-i Saba, İkizdere

Kura-i Saba, Osmanlı döneminde Rize merkez kazasına bağlı bir nahiye olup, 1878 Trabzon Vilayeti Salnamesi’ne göre nüfusu hepsi İslam 5590 kişiden oluşmaktaydı. 19. yüzyılda bölgenin ekonomik yapısının bozulması eşkıyalık olaylarını arttırmış, bölgenin ileri gelen ailelerinden Ekşioğullarının yöre halkına zulmettiği ihbarı üzerine güvenlik güçleri bölgeye gönderilmişse de şüpheliler İspir’e kaçmış, bunun üzerine Rize Kazası Müdürü Mehmed Bey Erzurum Vilayeti Valisi Vecihi Paşa ile işbirliği yaparak ile eşkıyaların yakalanmasını sağlamıştır[10].

Cumhuriyet döneminde bucak merkezi olmuş, 1933 yılında adı İkizdere olarak değiştirilmiş, 1945’te Güneysu ilçesine bağlanmış, 20 Haziran 1952’de adıyla ilçe olmuştur. 1940 Nüfus Sayımına göre İkizdere nahiyesinde 6002’i erkek, 8.525’i kadın toplam 14.527 kişinin yaşadığı görülmektedir. Günümüzde 2 belediye (Güneyce, İkizdere), 14 mahalle ve 28 köyün bağlı olduğu İkizdere ilçesinin nüfusu 1950’de 19.012 (2.215 kent, 16.797 köyler), 1960’da 19.844, 1970’de 19.210, 1980’de 16.932, 1990’da 15.295, 2000’de 10.710, 2009’da 6.122 (1.813 kent, 4.309 köyler) olmuştur.

İkizdere köylerinin Eski ve Yeni İsimleri

Urartu yazıtlarındaki Etiune, Ethone (Gürdere) Köyü olabilir mi?

Eski Van şehrinde bulunmuş bir kitabe, Kasımoğlu Steli ve Ağrı ili Eleşkirt ilçesi yakınındaki Toprakkale’de ele geçirilen bir yazıtta Urartuların Patnos bölgesinden kuzeye doğru yaptığı bir seferde Witeru(he), Lufla ve Katarza kabilelerine karşı kazanılan zaferlerden ve Anaşe kentine dek ilerlediklerinden bahsedilmektedir[13].  Her üç yazıtta hatta daha sonraki Minua, I. Argişti ve II. Sarduri yazıtlarında bahsi geçen “Etiune” ülkesinin konumuna henüz bir açıklık getirilmemişse de İkizdere ilçesine bağlı Gürdere köyünün eski adı Ethone bahsi geçen ülke olabilir[14].  Doğu Anadolu üzerinden gelenlere Kaçkar dağları arasından geçit veren İkizdere Vadisinin konumu ve tüm Anadolu coğrafyasında benzer bir toponomin bulunmaması bu iddiamı desteklemektedir.

Güneyce (Varda) Belediyesi

25.6.1945 tarihinde kabul edilip, 1 Ağustos 1945 tarihinde yürürlüğe koyulan 4769 sayılı kanun ile İkizdere nahiyesine bağlı Güneyce ilçe haline getirilmiş hatta İkizdere bahiyesi de buraya bağlanmıştır. 1945 nüfus sayımına göre Güneyce ilçesinde 7355’i erkek, 10.402’u kadın toplam 17.757 kişinin yaşadığı görülmektedir. Bununla birlikte 19.6.1952 tarihinde kabul edilip, 20.6.1952 tarihinde yürürlüğe koyulan 5967 sayılı yasa ile ilçe merkezi Varda’dan (Kurtuluş) Çağarankaya köyüne nakledilerek adı İkizdere olarak değiştirilmiştir[15].

Güneyc köylerinin Eski ve Yeni İsimleri

 Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016

Notlar

[1] 1530 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre Basalet karyesi 8 mahalleden meydana gelmekte, karyede 324 hane Hristiyan,  11 hane yeni Müslüman, 23 baştine, 12 değirmen bulunmakta, 24. 513 akçe vergi vermekteydi.

[2] Trabzon Rumcası kapnes “duman”

[3] Trabzon Rumcası katokoloz “kıç aşağı, göt aşağı”

[4] Kalkandere Vakfı web sitesi. 12 Mayıs 2011 <http://www.kalkanderevakfi.org>

[5] Yunanca maheri (μαχαίρι) “bıçak” kelimesinin Karadeniz Rumcasında deforme hali “maşer”dir.

[6] Trabzon Rumcası’nda daha çok yüksek bir tepe üzerindeki düzlük anlamı taşır.

[7] Trabzon Rumcası apancene “yukarısı”

[8] Rize ili, Fındıklı ilçesi, Avcılar köyünün eski adı olan Andravati (Andra + (v)ati “yerleşim anlamı kazandıran Lazca son ek”) ile ilişkili olması kuvvetle muhtemeldir. Benzer tek toponim Abhazya’da bulunan Andra köyüdür (42° 53′ 26N, 41° 28′ 57E). Bu benzerlik bir ihtimal Lazların, Abhazya’dan güneye doğru gerçekleştirdiği tarihi göçle açıklanabilir.

[9] Yunanca pateras (πατέρας) “baba”

[10] BOA, İrade Dahiliyye, No.23412

[11] 1530 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre Cimil karyesinde 14 hane Hristiyan, 8 hane kadim Müslüman yaşamaktaydı.

[12] Bkz. Maçka ilçesi Örnekalan köyünün eski adı Mağura ile ortak etimolojiye sahip olmalıdır. 1530 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre Mahura karyesinde 146 hane Hristiyan, 1 hane yeni Müslüman, 69 baştine, 9 değirmen bulunmakta olup, 16.230 akçe vergi ödemekteydi.

[13] Melikishvili, 1960: 20-23; Köroğlu, 2001: 718

[14] Diakonoff-Kashkai (1981:35), Etiune ülkesini Sarıkamış ile Sevan gölünün güneybatısı arasında lokalize etmekteyken Barnet (1982: 340), Witeru(he), Lufla ve Katarza kabilelerinin bu ülkenin halkı olduğunu iddia etmiştir.

[15] Rize İl Yıllığı, 1967: 59