Aşağıdaki Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü adlı kısa çalışmada efsane, hikaye, gelenek, şarkı, bilmece, söz düzeni hatta yıldızlara ait inanma ve büyüleri bile kapsayan kültür ögeleri maddeleştirilmiş olup, aşağıda T (TEM-TZ) harfi ile başlayan maddeler verilmiştir.
Temel Karadeniz erkeğini temsil eden folklorik karakter ve fıkra kahramanının adıdır. Yunancada kullanılan isim, fiil hatta tüm mecaz anlamlarıyla Türkiye Türkçesi’ne kabul edilen terim, İslamî isim verme geleneğinin dışında kalmasına karşın Doğu Karadeniz Bölgesi’nde erkek isimi olarak kullanılmış, Anadolu’da özel isim olarak sadece bu yöreye özgü olduğu için Anadolu fıkralarında (belki de bizzat Karadenizlilerin seçimiyle) Karadeniz erkeğinin ayırt edici özelliği (Kültür yaratan sembol) olarak yerini almıştır.
Nasreddin Hoca, İncili Çavuş, Bektaşi, Bekri Mustafa, Nam-ı Kemal, Aldar Köse, Esenpulat, Kayserili, Yahudi, Arnavut, Çorumlu gibi Anadolu mizahının geleneksel kahramanları unutulurken, başrol oyuncuları bile hafızalardan silinmek üzere olan Karagöz gölge oyununun mütevazi yardımcı karakterinin popüler kültüre nasıl adapte olabildiği ve genellikle Laz olarak grup kimliğine yakıştırılan Karadenizlilerin Temel adıyla hangi dönemde sembolize edildiği netleşmiş değildir.
Günümüz Temel karakterinin atasının Karagöz oyunundaki Laz olduğu ön kabulüyle araştırmaya başlar ve Lazların geleneksel meslekleri olan denizcilik sayesinde pek çok ırk barındıran Osmanlı başkentinde kendilerine yer edinebildiklerini göz önüne alırsak, Macar Türkolog Ignácz Kúnos’un 1891 yılında yaptığı tanımlamada üstünkörüde olsa bu karakterin özelliklerini görebiliriz:
“Bu Lazlar, Samsun ve Trabzon limanları arasındaki Karadeniz’de yaşarlar ve dilleri, İstanbul’daki halkın büyük zorlukla anlaya-bildikleri diğer Türkçe diyalektlerden çok farklıdır. Çok hızlı konuşurlar, sayısız yabancı kelime kullanırlar ve ses uyumunu öyle karıştırırlar ki, konuşmaları bozulmuş Türkçe izlenimini uyandırır. Türkleşmiş, belirli yerlerde hala kendi dilini kullanan yabancı bir soy oldukları düşünülür. İstanbul kayıkçılarının çoğu Laz olduğundan, İstanbul’da bile dillerini tanımak için büyük bir fırsatım oldu.”
Karadenizlinin keskin pratik zekâsı, hiperaktif karakteri, safça samimiyeti, olayları alışılmadık bakış açısıyla yorumlaması kendine özgü mizah anlayışına sahip fıkraların esin kaynağı olmuştur. Yeryüzündeki tüm kültürlerdeki fıkraları inceleyerek sınıflandıran Röhrich otuz beş ayrı fıkra kalıbının bulunduğunu bildirmiştir. Zaman, mekân ve kahramanları değiştirilerek dil ve kültürler arasında yolculuk eden bu kalıpların nerdeyse tamamı modern Türk kültüründe Temel fıkralarına adapte edilmiş, Karagöz oyununun, olağandışı bir hızla heyecan ve bozuk aksanla durmaksızın konuşan, sert görünüşlü Laz karakterinin ilginç gelişimine sebep olmuştur.
Temel Devren Kına gecesi gelin ve arkadaşlarının giydiği işlemeli geleneksel elbisenin adıdır (Bodrum).
Temeşvarlı Aşık Hasan 17. yüzyılda yaşamış Bektaşi tarikatına bağlı bir halk ozanının adıdır.
“Hasan der göklere çıkmıştır ahım
Hudâ bağışlasın çoktur günahım
Temeşvar kalesin bil padişahım
Vermeyiz kâfire kırılmayınca”
Temirağa, Temurağa Zigzag yürüyüşlü bir halk dansının adı olup sol ayakla yürüyüş ve gövde ağırlığının verildiği sağ ayak üzerinde dönüş figürlerini içermektedir (Erzurum, Gümüşhane, Sivas).
Timurlenk’in topal yürüyüşünün taklit edildiği sanılan oyun İç Anadolu’da Demirağa, Erzurum, Rize ve Trabzon’da Temurağa, Van ve Erzincan’da Temürağa adıyla bilinmektedir. Vücut sola, sağ ayak sol ayak üzerinden sola adım atılarak sekilirken aniden sağa dönülür sol ayakla sekilir. Sağ yere basılırken sol ayak havaya kaldırılır sonra topuk yere vurulur kaldırılır ve sağ ayağın gerisine konulur. Sağ ayak havaya kaldırıldıktan sonra sol ve sağa topuk ile vurularak oyuna doğru yürüyüş ile davam edilir.
“Kaleden kaleye şahin uçurdum
Ah ile vah ile ömrü geçirdim
Yara şeker ezdim şerbet içirdim
Can Temir ağa, yan Temir ağa
Bir ayak üzerinde dön Temir ağa
Kalenin kapısı demir mi değil mi
Demiri eriten kömür değil mi
Güzeli sarması ömür değil mi
Can Temir ağa, yan Temir ağa
Bir ayak üzerinde dön Temir ağa” (Gümüşhane)
Tentirujo Kuzey İspanya’da yer alan Kantabria bölgesi halkının inanışında genç kızları ayartmaya çalışan sivri kulaklı kötü niyetli bir şeytanın adıdır.
Tepelik Geleneksel kadın kıyafetinde başa giyilen fesin üzerine dikilen altınların adıdır (Çorum).
Tepik, Tomak Geçmişte Türkmen erkekleri tarafından oynanan, öküz ödünden şişirilerek yapılan topun toprağa saplanmış iki mızrağın arasından tekme vurularak geçirilmesi esasına dayanan bir oyunun adıdır. Eski Türkçe tepük ‘tekme’, tomak ‘kısa konçlu çizme’ anlamına gelmektedir (Hıtay-ı Name, Tarih-i Timur).
Ter Döşeği Doğum sonrası loğusanın yattığı yatağın adıdır. Doğum sonrasında vakit üç ezan okunması beklendikten sonra bebeğe ilk sütü bu yatakta verilmektedir. Loğusa kadın üç gün sonra loğusa döşeği denilen karyolada yatmaya başlamaktadır (İstanbul)
Terekeme Adını Karapapak olarak da bilinen Terekeme’erden alan, kız-erkek birlikte oynanan ağır ritimli bir halk dansının adıdır.
Terlain Malaysiya’da yaşayan Sakai halkının felaket getiren fırtınalara verdiği isimdir.
Terlik Çorapsız giyilen hafif ayakkabıların genel adı olup, arkeolojik kanıtlara göre ilk olarak Hindistan’da geliştirildiği söylenebilir.
- Tahtacı aşiretini kadınlarının taktıkları geleneksel bağlıkların adıdır. Genç kızlar, terliği üzerine renkli ipekten yağlık adlı ikinci bir başlık bağlamaktadırlar (İzmir)
- Osmanlı’da kavuk ve külah altına alın terini çekmesi giyilen bir takke çeşidinin adıdır. Bkz. Arakçin
Terleyen Direk Söylenceye göre Ayasofya, Hz. Muhammed zamanında meydana gelen bir deprem neticesinde yıkılınca tamiri gerçekleştireler bir türlü kubbeyi yaptıramamış sonunda Hızır’ın öğüt vermesiyle Hz. Peygamberin tükürüğü, Mekke toprağı ve Zemzem suyunu karıştırarak bir harç yapmış ve kubbeyi tekrar inşa edebilmişlerdir. Evliya Çelebi’nin bildirdiğine göre bahsi geçen harç terleyen direk adı verilen sütunun altında karıştırılmıştır. Yapı, camiye dönüştürüleceği zaman Hızır parmağını Terleyen Direk’te bulunan bir deliğe sokarak bu işi başarmıştır (Boratav 1984: 72).
Terörist Gruplar Bir devleti, sivil nüfusu veya bunların bir bölümünü politik bir amaç doğrultusunda sindirmek amacıyla kişilere ya da mülklerine karşı yasadışı güç kullanan çoğunlukla gizli örgütlenmiş ve hiyerarşik yapıya sahip toplulukların adıdır.
Aşağıda günümüzde veya yakın zamana dek faaliyette bulunan önemli terör örgütler, kuruluş veya ilk eylem tarihleri ile etkinlik alanları listelenmiştir:
Ebu Nidal (Ortadoğu, 1974)
Ebu Seyyaf (Filipinler, 1993)
El-Cihad (Mısır, 1998)
El-Kaide (Küresel, 1991)
El-Zarkavi (Irak, 2004)
Ensar El İslam (Kuzey Irak, 2003)
İslamî Selamet Cephesi, FIS (Cezayir)
Aum Şinrikyo (Japonya, 1995)
Euzkadi Ta Askatuna, ETA (İspanya)
1 Ekim Anti-Faşist Direni Grubu (İspanya, 1975)
Gama el -İslamîyye (Mısır, 1993)
Hamas (Filistin,1987)
Hareket ül-Ensar, HUA (Pakistan)
Hizbullah (Lübnan, 1982)
İrlanda Cumhuriyet Ordusu, İRA (İrlanda, 1969)
Özbekistan İslamî Hareketi (Afganistan, 2000)
Japon Kızıl Ordusu (Japonya, Lübnan)
İslamî Cemaat (Endonezya, 2002)
Kach, Kahane Chai (İsrail)
Kızıl Khmer (Kamboçya)
PKK, Partiya Karkeren Kurdistan Türkiye, 1978)
Laşkar Yhangvi (Keşmir, 2002)
LTTE, Tamil Kaplanları (Seylan)
FPMR/D (Şili)
ELN, Ulusal Kurtuluş Ordusu (Kolombiya)
Filistin Halk Kurtuluş Ordusu (Ortadoğu, 1967)
FARC (Kolombiya, 1964)
17 Kasım (Yunanistan, 1973)
DHKP/C (Türkiye, 1972)
ELA (Yunanistan, 1971)
Salifiya Cihad (Fas, 2003)
Sendoro Luminoso, SL (Peru)
MRTA (Peru, 1995)
FALN (İspanya, 1950)
ELF, Dünyanın Kurtuluşu Cephesi (Küresel)
Simbiyonez Kurtuluş Ordusu (ABD, 1970’ler)
Weather Underground (ABD, 160-70’ler)
Terra Australis, Terra Australis Incognita 15-18. yüzyıllar arasında dünya haritalarda gösterilen ve Latince ‘bilinmeyen güney toprağı’ anlamına gelen bir kıtanın adıdır. İlk olarak Aristotle tarafından bahsedilmiş ardından Yunan haritacı Ptolemy MS 1. yüzyılda Hint Okyanusunun güzeyinin kara ile kaplı olduğunu bildirmiştir. Ortaçağ haritalarında da tasvir edilen bilinmeyen kıtanın keşfedilmesi İngiliz kaşif James Cook’a (1728-1779) nasip olacaktır.
Teslim Halkası Balım Sultan’ın ölen dervişlerinden birisinin hatırasını yaşatmak için Bektaşi dervişleri tarafından takılan küpenin adıdır.
Teslim Taşı, Teslime Taşı, Hacı Bektaş Taşı Düşmanlarınca zehirlenen Hacı Bektaşi velinin kusarak çıkardığına inanılan damarlı Kırşehir taşının (oniks) adı olup, (on iki imamı simgeleyen) on iki köşeli forma sokularak Bektaşi dervişleri tarafından muska gibi taşınmaktadır.
Testili Baba Sağında susuz evlere testiyle su taşıyan bir Osmanlı ermişinin adı olup, ölümünün ardından mezarı ziyaret yerine dönüşen, ziyaretçilerin su dolu bir testiyi mezara getirdikten sonra adak dilediği bir yatırın adıdır (İzmir).
Tevake Batı Polinezya’da ruhların sembolü olan sümsük kuşuna verilen isimdir.
Tezverenbaba İstanbul Divanyolu’nda bulunan bir türbenin adı olup, iki rekat namaz kılındıktan sonra dilekte bulunulan bir ziyaret yeridir.
Tezleme Doğumu kolaylaştırmak için uygulanan bir hocaya okutulmuş eşarbın hamile kadının beline bağlanması, evin dışında kurşun atma gibi geleneksel Bâtınî yöntemlerin adıdır (Tokat).
Thabet Doğum yaparken ölmüş bu yüzden erkeklere düşmanlık güden kadınların bedenlerinden ayrılmış ruhlarının adı olup, uzun dilli koca gövdeli olarak tasvir edilirler.
Thaye Vahşice öldürülen insanların ruhları olup, insanoğluna güden, uzun parmaklı, uzun dilli, iri gövdeli iğrenç yaratıklar olarak tasvir edilmektedirler.
Tibet Takvimi Geleneksel bir ay takvimi olup on iki veya on üç aydan oluşup her ay ayın hilal haliyle başlayıp bir sonraki hilal haliyle biter. Ayların adları olmayıp rakamla ifade edilmekte on üç ay her üç yılda bir güneş takvimiyle eşitlenmektedir.
Haftanın günleri gökyüzündeki objelerle adlandırılmaktadır:
Pazar Sa nyi-ma (Güneş)
Pazartesi Sa da-va (Ay)
Salı Sa Mik-mar (Mars)
Çarşamba Sa Lhak-pa (Merkür)
Perşembe Sa Phur-bu (Jupiyer)
Cuma Sa Pa-sang (Venüs)
Cumartesi Sa pen-pa (Satürn)
Her yıl bir hayvan adıyla adlandırılmaktadır:
Tavşan, Ehderha, Yılna, At, Koyun, Maymun, Kuş, Köpek, Domuz, Boğa, Kaplan
Her yıl bir elementle eşlenmekte erkek yıl ve dişi yıl ardarda sıralanmaktadır:
Ateş, Toprak, Demir, Su, Tahta
Tikbalang Filipinlerde tenha bataklık alanlarda yaşadığına inanılan ve yolcuların kaybolmasından sorumlu tutulan yarı at yarı insan formunda bir yaratığın adıdır.
Tilki Oyunu Kars Ermenilerinin düğün sırasında oynadığı seyirlik bir oyunun adıdır. Kız evinin düğün masraflarını karşılayan kişiye tilki denilmekte olup, oyun sırasında bir kağnı arabasıyla kız evine gelmekte köyün genç kızları tarafından alay edilip, dövülür, kafasına boynuz takılıp, yüzü ka-raya boyanır, üzerine ziller takılır (And 1976: 15)
Tilkici Gelinin başka bir köyden alınacağı durumlarda düğün alayının yolda olduğunu kız evine haber vermek için önden gönderilen habercinin adıdır. Atla köye giden tilkici haber ulaştırmadan önce köyün delikanlılarına yakalanırsa heybesinde sakladığı kızarmış tavuğu gençlere vermek zorundadır (Gümüşhane)
Till Eulenspiegel Kuzey Almanya’da MS 1300 yılında Kneitlingen’de doğmuş, Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu’nu baştan aşağı dolaşmış şakacı kişiliğini yansıtan pek çok sözlü hikâyeye konu olmuş bir soytarının adıdır. Maceraları, 1510 yılında Hermann Bote’un editörlüğünde yayınlanmıştır. Hikâyelerinde aşağı yukarı aynı dönemde yaşamış olan Nasreddin Hoca ile şaşırtıcı benzerlikler bulunmaktadır.
Timsah Endonezya masallarından birinde hilebaz geyiğin timsahı nasıl kandırıp köprüden bataklığa düşürmesini anlatmaktadır.
Timsah Dişi Pasifik adalarında şans getirmesi ve kötülüklerden koruması amacıyla tılsım olarak kullanılmaktadır.
Tindalo Solomon adaları halkının inanışında, canlılığında büyük bir güce sahip insanların bedenlerinin ölümünden sonra yeryüzünde dolaşmaya devam eden ruhlarının adıdır.
Tió de Nadal, Noel Kütüğü Noel geleneği ile ilişkili tüm Katalonya’da yaygın mitolojik bir karakterin adıdır. 30 cm boyunda, iki küçük ağaç dalının üzerinde duran ve üzeri kırmızı bir çorapla örtülü bir kütüğün ön yüzeyine insan yüzü çizilerek Tió de Nadal yapılmaktadır. Hıristiyan geleneğinde Hz. Meryem’in kutsal ruhtan hamile kaldığı gece olan 8 Aralık tarihinde Tió’ya biraz yemek verilir ve üşümesin diye üzeri bir battaniye ile örtülür. Noel günü Christmas partisi sırasında ateşin kenarına getirilen Tió hep birlikte şarkılar söylenirken sopalarla vurularak dövülür.
Tiryaki Karagöz gölge oyununda sürekli olarak afyon içen, ayakta uyuyan, kambur, ufak tefek, peltek konuşan ihtiyar bir karakterin adıdır. Afyon, Anadolu’ya 17. yüzyılda girdiği için oyuna o dönemden sonra eklenmiş olmalıdır. Bedeni afyonla uyuştuğu için duygusuz ve umursamaz ruh haline sahiptir, Karagöz tarafından ‘Afyonî Baba’ ve ‘Uykucuzade’ olarak adlandırılmaktadır.
Tite Nazar değmesine karşı çocukların alnına mavi bir çivitle çizilen çizginin adıdır (Van)
Tofu, Dofu Alçıtaşı (Kalsiyum sülfat) ile katılaştırılmış soya sütü, nigari adı verilen deniz tuzu (magnezyum klorid)ile yapılan bir çeşit tatlının adıdır. İlk olarak Çin’de Han hanedanı döneminde (MÖ 2. yüzyıl) yapılmış ve Nara döneminde (MS 7. yüzyıl) Japonya’ya taşınmıştır. Geleneksel anlatıda Kuzey Çin’de Huainan prensi Liu An tarafından MÖ 164 yılında icat edilmiştir.
Edo dönemi Japonya’sında Tofu Hyakuchin 100 ayrı tofu tarifini kitaplaştırmıştır.
Terminoloji: Çince dòufu, Japonca tofu, Korece tubu, Tayland tauhu, Vietnam dau hu
Tohum Davarı Oğlan tarafının kız tarafına gönderilen yastık, yorgan, yatak gibi hediyelerin adıdır (Erzincan)
Tokatlı Nuri 1832 yılında Tokat’ta doğmuş, hayatının büyük bölümü yerleştiği Çankırı’da geçirdikten sonra 1882’de Samsun’da vefat etmiş, büyük ölçüde Erzurumlu Emrah’ın etkisinde kalmış bir halk şairinin adıdır.
“Nuri der ki gönül verdim ben bade
Kendim arzu ettim oldum üftade
İki canı hasret koyan dünyada
Şu zalim münafık eller değil mi”
Tokutaro-San Japon halkının inanışında iki yaşında bir çocuk büyüklüğündeki oyuncak bebeklerin adı olup, evlerin koruyucu ruhunu temsil etmektedir.
Tomahawk Kuzey Amerika Yerlilerinin kullandığı küçük savaş baltasının adı olup, ahşap bir sap ve orijinali taş olan uç kısmına (sonradan demir veya pirinç) sahiptir. İngilizceye 17. yüzyılda Virginia’da yaşayan Algonkin halkının dilinden geçmiştir.
Tombili Düğünlerde kadınlı erkekli toplulukların kaşıkla karşılama biçiminde, oturak âlemlerinde sadece kadınların oynadığı geleneksel bir halk dansının adıdır (Niğde).
Tomgavıt Kaldırma Yörük düğünlerinde kız evine yemek gönderme adetinin adıdır (İçel).
Tomgavıt Kocası Tomgavıt kaldırma adı verilen yemekleri erkek evinden kız evine çalgı eşliğinde götüren kişinin adıdır (İçel).
Tommy Atkins, Tommy, Tommies 1. Dünya savaşı sırasında İngiliz askerleri nitelemek için Alman, Fransız ve Commonwealth askerleri tarafından kullanılan kelimedir.
Kelime ilk olarak 1743 yılında Jamaika’dan gönderilen bir mektupta açıklanan gemi isyanı sırasında yazılı kayıtlara geçmiştir: “except for those from N. America (mostly Irish Papists) ye Marines and Tommy Atkins behaved splendidly”
Korgeneral Sir William MacArthur ‘Army Medical Services Magazine’de (1950) yer alan makalesinde Tommy Atkins adının Savaş Dairesi tarafından İngiliz askerleri için genel isim olarak 1815 yılında seçildiğini bildirmiştir.
Rudyard Kipling’in 1892’de yazdığı Tommy şiiri ismin yerleşmesini sağlamıştır:
“…O it’s Tommy this, an’ Tommy that, an’ ‘Tommy, go away’;
But it’s ‘Thank you, Mister Atkins’, when the band begins to play…”
- Dünya savaşı sırasında Alman ordusu esir aldığı İngiliz askerlerine hitap ederken bu kelimeyi kullanmıştır: “For you Tommy the War is over! (Senin için savaş bitti Tommy!)”
Ton Mai, phi Ton Mai Tayland’da ağaçlarda yaşayan ruhlara verilen isim olup iyi ve kötü olmak üzere iki gruba ayrılmaktadırlar.
Her ağaç cinsinin kendine göre özel bir ruhunun olduğuna inanılan Tayland’da özellikle tapınak civarındaki ağaçlar bezler kaplanarak işaretlenir, üzerinde ruhların yaşadığı ağaçlar ise kesinlikle kesilmezler.
Tonralik Alaska’da yaşayan İnuit (Eskimo) halkının şamanlarına verilen isimdir.
Toque Başta Fransa olmak üzere 13.-16. yüzyıl Avrupa’sında yaygın olarak giyilen küçük, yuvarlak ve kenarsız şapkaların adıdır.
< Eski İspanyolca toca ‘kadın başlığı’
<? Eski Farsça taq ‘örtü, şal’
Torbalı adam, Hombre del Saco Latin ülkelerinde bogeyman karakterinin varyasyonlarından birisi olup, omzunda taşıdığı torbaya kaçırdıkları çocukları dolduran yaşlı bir adam olarak tasvir edilmektedir.
Torero İspanya’da profesyonel boğa güreşlerine (Bkz. Corrida de toros) katılanların toplu adıdır.
Tosun Dede Kuraklık dönemlerinde yağmur yağdırabilmek için türbesine gidilip dua edilip, adak adanan bir velinin adıdır (Adana).
Tosya Kuşağı Erkek ve kadınların kullandığı renkli dokuma kuşağın adıdır (Kastamonu).
Totem Bir halkın doğaya ait veya doğaüstü özellere sahip bir nesneye, ataya, bitki veya hayvana tapınma ve bahsi geçen objeyi kutsallaştırmaya dayanan inanç sisteminin adıdır. MÖ 3000’li yıllara ait en eski totem kültürüne ait izler Çin’de Sanxingdui bölgesinde bulunmuş olup ahşap direklere bronz ve altın maskelerin takılı olduğu tespit edilmiştir.
Kuzey Amerika yerlilerinim totem direkleri kuş, ayı, kertenkele, kurbağa gibi hayvanların formunda yapılmaktayken Çin’de tespit edilenlerde de benzer hayvan motiflerine rastlanmıştır.
Totem Direği Özellikle kuzeybatı Pasifik sahilinde yaşayan Kuzey Amerika Yerlilerinin büyük ağaçlardan (genellikle kızıl sedirden) yaptıkları anıt heykellerin adıdır.
Totem direklerinin yapımına hangi dönem başlandığına dair bir bilgi bulunmadığı gibi, Avrupalı seyyahların 18. yüzyıl seyahatnamelerinde varlıklarına sıkça rastlanmasına karşın 1800 yılı öncesinden kalma totem direği günümüze ulaşmamıştır. 19. yüzyılın sonlarında ise yerlilerin Hıristiyanlaştırılması ve Avro-Amerikan kültürüne asimilasyonu totem direği yapımının sona ermesine sebep olmuştur.
Günümüzde iki sitilde totem direği yapılmaktadır:
- Kuzey sitili, Tlingit (Güney Alaska Takutat körfezinden Fox Burnuna), Haida (Wales adası, Alaska), Tmishian (Güneydoğu Alaska, kuzeydoğu British Columbia) halkları tarafından siyah, kırmızı ve turkuaz renkleri kullanılarak gerçekleştirilmektedir.
- Güney sitili ise tarihi köklere dayanmamakla birlikte Washington, Oregon sahili ve Columbia nehri havzasında yaşayan halklar tarafından gerçekleştirilmektedir.
En büyük totem direkleri:
- Alert Koyu (British Columbia) 4 m [Kvakiutl kabilesi]
- Vancouver (British Columbia) 5 m [Kvakiutl kabilesi]
- Victoria (British Columbia) 9 m [Kvakiutl kabilesi]
- Kalama, Washington 6 m
- Kake, Alaska 9 m [Tlingit kabilesi]
Totemizm Bazen bir hayvan ya da bitkiyle de özdeşleştirilen, bir kabilenin atalarını sembolize eden toteme tapınma, aynı zamanda totemle bütünleşme idealini de yansımaktadır. Yani kabile üyeleri totem eğer bir kartalsa kendilerini kartal olarak adlandırır ve o hayvanın öldürülmesini tabu olarak görürler.
En ilkel ve en eski din olan totemizm kendini tabiatın bir parçası olarak gören topluluklarda yaygındır. Günümüzde Malenezya, Avustralya, Madras civarında (Hindistan), Afrika göller bölgesinde, Kuzey Amerika yerlileri arasında bu inancın izlerine rastlanmaktadır.
İlkel topluluklarda kabilenin tapındığı totemlerin yanı sıra kabile bireylerinin de kişisel totemleri bulunmaktadır. Bazı kabilelerde totemler babadan oğla geçerken bazı toplumlarda ise çocuk anasının totemine bağlılık göstermektedir.
Toyga Hıdrellez zamanı kesilen koyun etinin pişirildikten sonra ayranla karıştırılması suretiyle hazırlanan yemeğin adı olup, komşu evlere ölülerin ruhuna dağıtılmaktaydı (Tahtacılar).
Tozluk Bacakların kirlenmemesi için baldırlara geçirilen genellikle çuha veya kadifeden kumaş parçasının adıdır.
Töre atmak Bir sandık içerisinde oğlan evine gönderilen kızın çeyizinin gelin odasında konukların görüşüne açılması sırasında bahşiş verme işinin adıdır (Giresun).
Trenti Kuzey İspanya halkının inanışında vücudu yosun, mantar, yaprak ve eğrelti otlarıyla kaplı olduğundan görülmesi oldukça zor, insanlara zararsız şakalar yapan, siyah yüzlü yeşil gözlü bir orman cinin adı olup, ormanın derinliklerinde ikamet etmektedir.
Trepak Kazak kültüründen ödünçlenmiş çift vuruşlu bir Rus halk dansının adı olup, Tchaikovsky’nin Fındıkkıran balesinin bir bölümünde kullanılmıştır.
Trilby Yumuşak tavşan tüyünden üretilen keçeden yapılan bir erkek şapkasının adıdır. Şapkanın adı George du Maurier’in Trilby (1894) adlı romanından almıştır.
Trişul Hindistan’ın bazı bölgelerinde kullanılan geleneksel bir silahın adı olup, üç çatallı mızrak formundadır. Tanrı Şiva ile özdeşleştirilmiş olan bu silah Şiva’nın üç özelliğini (yaratıcı, yıkıcı, koruyucu) temsil etmektedir.
Troika Bir erkeğin iki kadınla birlikte dans ettiği geleneksel Rus halk oyunun adı olup, adını yan yana duran üç atın çektiği at arabalarından almıştır. Polonya’da Trojak adıyla bilinmektedir.
Troll Çirkin, yarım akıllı, kötü kalpli, insanlığın düşmanı olan devlerin adı olup bazen büyülü güçlere de sahip olabilirler. Troll kelimesi muhtemelen İsveç dilinde ‘büyü’ anlamına gelen trolla (Danimarka’da ‘Trylle’) kelimesi ile alakalıdır.
Üç huysuz erkek keçi adlı İskandinav masalında keçilerin geçmek istediği köprünün altında yaşayan dev ve MS 8. yüzyıla ait Beowulf adlı İngiliz destanındaki Grendel karakterleri en iyi bilinen trollerdir. Buna rağmen İskandinav masallarında troller ve devler arasındaki farka açıklık getiren net bir çizgi bulunmamaktadır. Koca burunlu, uzun kollu devler olan troller tıpkı Svartalfar (siyah elfler) ve Dwarflar (cüceler) gibi güneş ışığında taşa dönüşürler. Bazen bir çocuk ya da prensesi kaçırıp birlikte yaşarlar.
Kuzey denizinde İskoçya açıklarında yer alan Orkney ve Shetland adalarında ise trowe adıyla bilinen küçük ve çirkin bir yaratıkla isim benzerliği ilginçtir.
Finlandiyalı paleontolojist Björn Kurtén, Kafkas ırkının pre-historik atası olan ‘Kro Magnon’ların Neardental insanları troll olarak nitelediklerini ve yok olmuş bu insan ırkını masallarda yaşattıklarını belirtmiştir.
Tromakton Karadeniz Rumlarının oynadığı bir geleneksel dans (horon) türü olup, bölgede ‘titreme horonu’ adıyla bilinmektedir.
Tropotianka Tropotita adlı Rumen halk dansına Batı Ukrayna’da verilen isimdir.
Tropotita Adını Rumence ‘ayakla tempo tutmak’ anlamına gelen ‘a tropai, a tropoti’ kelimesinden alan bir Romen halk dansının adıdır.
Trunko Güney Afrika’da Margate bölgesinde görülmüş, kutup ayısı ile balina karışımı bir yaratığın adı olup, kriptozoolojinin ilgi alanına girmektedir. İlk olarak 27 Aralık 1924 tarihinde Londra’da yayınlanan Daily Mail gazetesinde ‘Fish Like A Polar Bear (Kutup ayısı gibi bir balık)’ başlığıyla yayınlanmıştır.
Tulku, Tulpa Tibet dilinde insan ruhunda kızgınlık ve aşk neticesinde ortaya çıkan her türlü yansımanın (nefret, şehvet, kıskançlık) adıdır. Gizemcilere göre tulpalar düşlem sonucu yaratılan bir yaratıktır.
Tuluk Oyunu Niğde’nin Bor ilçesinde tabak esnafı tarafından oynanan bir seyirlik oyunun adıdır. İki gruba ayrılan tulukçular ellerindeki yirmi civarında şişirilmiş keçi derisinden tulumla birbirlerine kıyasıya vururlarken, etraflarını çeviren üstlerine keçi postu giyip yüzlerini siyaha boyamış, bellerine zil takmış, başlarına deri bir başlık geçirmiş oyuncular sıçrayıp dans eder, ellerindeki çuvaldızlarla seyircilerin oyuna müdahalesini engellerlerdi. (Yalgın 1934: 86).
Tulumbacı Tası III. Ahmet döneminde Yeniçeri Asker Ocağı’na bağlı olarak kurulan yangın teşkilatı ocağı mensuplarının başlarına geçirdikleri bakır çorba tasına benzeyen başlığın adı olup, alın kısmında kişinin numarası yazmakta çene altına bir ip vasıtasıyla bağlanmaktaydı.
Tuman, Toman 1. Kadınların peştamal altına giydikleri bol kesimli şalvarın adıdır (Malatya).
- 2. Bol ağlı, bol körüklü ve kısa paçalı erkek donunun adı olup, kısa diz çakşırın altına giyilirdi.
Turka, brezaia, capra Romanya’da köy evlerini tek tek dolaşarak oynanan bir seyirlik oyunun adı olup, turka, mosul (yaşlı adam), capra (keçi) ve mascarici ile ghidus adlı soytarılar oyunun kadrosunu oluşturmaktaydı. Zamanla oyuna baba (yaşlı kadın), Arap, Tiganca (Çingene), Doktor, Ursarul (ayı bakıcısı), papa (papaz), Uriasul (dev), Dracul (şeytan), Omul tinar (genç adam) karakterleri de dahil olmuştur.
Turna Barı Erzurum’da biri erkek diğeri kadın iki oyuncu tarafından oynanan, dişi ve erkek turnanın birbirlerine yaptığı kurları tasvir eden yer yer ötüşme taklitleri de yapılan bir barın adıdır.
Turna Teli Yeniçeri başlığı ve Rumeli sınırında görev yapan akıncıların miğferlerinde süs olarak kullanılmaktadır.
Turnam Erkekler tarafından açık havada davul-zurna, kızlar tarafından kapalı alanda tef eşliğinde küçük parmaklardan tutulup yarım daire oluşturularak oynanan türkülü bir halk dansının adıdır (Kayseri)
“Kekliğimi vurdular
Ganadımı gırdılar
Cahalıdım bilmedim
Bir kötüye verdiler
Enici de turnam enici
Goncu da turnam goncu
Uçucu da turnam uçucu
Sıra sıra hendekler
Bu hendeği kim bekler
Ergene yol vermiyor
Bu sakallı köpekler”
Tuzsuz Karagöz gölge oyununda kabadayılığıyla tanınan bir karakterin adıdır.
Türük Kadınların çocuklarını, çobanların yeni doğan kuzularını taşıdığı geleneksel heybelerin adıdır (Elazığ)
Türkmen Kızı Çorum yöresinde bir erkek ve bir kadından ya da tek bir kadın tarafından kendi özgün türküsü eşliğinde oynanan bir oyunun adıdır.
“Türkmen kızı inek sağar
Uzun saçın yere değer
Sevsin diye boyun eğer
Leyli de leyli Türkmen kızı
Sen allar giy, ben kırmızı
(Nakarat)
Çıkalım dağlar başına
Sen gül topla, ben nergisi
Aman Ayşo, yaman Ayşo”
Bkz. Urum Kızı
Folklor Sözlüğü önceki bölümler
AA-AK, AL -AS, AS, AZ, BA -BAŞ, BAT-BLU, BO-BY, C, Ç, DA,
DİN-DZ, E, F, GA-Gİ, GJ-GZ, HA-HAL, HAM-Hİ, İ, J , KA-KAR, KAR-KILIÇ, KINA-KOVBOY, L, MA, ME-MZ, N, O-Ö, P, R, SA, SE-SZ, Ş, TA-TEL
Kaynak
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009