Makale: Özhan Öztürk
ATHENA (Attik Yunanca: Ἀθηνᾶ, Ἀθηναία; Epik Yunanca: Ἀθηναίη; Dorik Yunanca: Ἀθάνα; İonik: Ἀθήνη) Yunan Mitolojisinde Zeus’un ilk eşi akıl tanrıçası Metis’ten doğma (Hesiod Theogony 886) en sevdiği çocuğu olup, akıl, savaş, sanat, üretim ve beceri tanrıçasıdır. Tanrıça, Roma mitolojisinde Minerva diye anılmaktadır.
Athena’nın Doğumu
Tanrıçanın adı Yunanca ‘koruyucu’ anlamına gelen Girit kökenli muhtemelen Minos yılan
tanrıçası ile ilişkilendirilmektedir. 12 Olympos tanrısından birisi olan Athena kentli ve medeni bir yaşamın koruyucusu olup, bu yönüyle taşranın tanrıçası Artemis’in karşıtıdır. Söylenceye göre Ouranos ile Gaia’nın Zeus’a eşi Metis’in bir kız çocuk doğurması halinde peşinden gelecek erkek çocuğun tahtını elinden alacağı şeklindeki uyarısı üzerine tanrı doğum yapmak üzere olan hamile karısını bir çırpıda yutuvermiştir. Bununla birlikte doğum zamanı geldiğinde başı çatlayacak gibi ağrıyan Zeus, Hephaistos’tan kafasını bir baltayla yarmasını istemiş, yarılan yerden elinde mızrak
başında miğfer taşıyan Athena çıkmış ve doğar doğmaz her yeri göğü inleten bir savaş narası atmıştır (Homeros İlyada v. 880; Pindar Ol. vii. 35).
Tritonis’in veya Pallas’ın kızı
Bir başka söylenceye göre Poseidon ile Libya’da Tritonis gölü kıyısında yaşayan Tritonis’in veya dev Pallas’ın kızı kabul edilmekte olup, modern yazarlardan Martin Bernal ‘Kara Athena’ adlı çalışmasında benzer diğer örneklerle birlikte tanrıçanın Mısır üzerinden Yunanistan‘a taşındığını iddia etmiştir. Yunan filozofu Platon’da (MÖ 429–347) zamanında Athena’yı Mısır tanrıçası Sais kentinin savaş, avcılık ve dokuma sanatından sorumlu koruyucu tanrıçası Neith ile özdeşleştirmiştir.
Athena Kimdir? Özellikleri
Lakabının ‘baykuş göz’ (glaukopis) olması ilk versiyonlarının baykuş şeklinde
olduğunu da düşündürmektedir. Homer’in eserlerinde savaşçı (Promakhos ‘destekleyen, savunan’) ve el sanatlarını eğitmeni (Ergane “sanatkâr’) formlarında görünen Athena, ayrıca doğramacıların, dokuma işçilerinin ve çömlekçilerin koruyucusu, koşulmuş hayvanların efendisi ve kara sahanın mucidi olarak görülmekteydi.
Parthenon
Acımasız bir tanrıça ola Athena kendisine dokumacılıkta meydan okuyan Arakhne’yi örümceğe dönüştürmekte tereddüt etmemiştir. Athena, sevdiği birisinin olmaması yüzünden bakire anlamına gelen ‘Parthenon’ lakabını taşımakta MÖ 400’e tarihlenen Atina’daki ünlü Parthenon Tapınağı da adını tanrıçanın bu lakabından almaktadır. Athena bakire kalmakla birlikte demircilik tanrısı Hephaistos’tan bir oğlu olduğuna dair bir söylence bulunmaktadır. Efsaneye göre Hephaistos’un demirci ocağına giden tanrıçaya tecavüz etmek isteyen topal tanrı başarılı olmamışsa da erlik suyu Athena’nın bacağını ıslatmış, tanrıçanın silip yere attığı bezin değdiği topraktan Atina kralının kızları tarafından büyütülecek Erikhthonios doğmuştur (Pseudo-Apollodorus, Bibliotheke 3.14.6).
Atina Kenti için Yarışma
Efsaneye göre Atina kenti kurulurken yeni kentin tanrısının kim olacağına dair bir yarışma yapılmış, finale Poseidon ile Athena kalmıştır. 12 tanrının hakem seçildiği bu yarışta Athena’nın hediye ettiği zeytin, Poseidon’un hediyesi olan ‘at’a üstün sayılmış, böylece yeni kent adını tanrıçadan almıştır (Paus. vi. 26. 2, i. 24. 3; Hygin. Fab. 164). Athena, Atina dışında başka kentler tarafından da koruyucu kabul edilmiş, Argors, Sparta ve Megara gibi büyük kentlerde onuruna tapınaklar inşa edilmiştir.
Yunan Mitolojisinde Athena konulu Efsaneler
Bir elinde mızrak diğerinde üzerinde Perseus’tan aldığı Gorgon başı bulunan keçi
derisinden bir kalkan taşıyan Athena, tanrılar ile Titanlar arasında gerçekleşen savaşta Pallas ve Enkelados’u öldürerek önemli bir rol oynamış (Apollod. i. 6. 1), Pallas’ın derisini yüzerek kendine zırh yapmıştır. Yunan kahramanları Perseus, Bellerophontes’in yanı sıra 12 görevi öncesi silahlandırdığı Herakles’i de destekleyen Athena, kahramanın Hesperidler bahçesinden topladığı altın elmaları kabul etmiş, ayrıca Herakles Titanlara karşı tanrıça ile birlikte mücadele etmiştir.
Troya Savaşı
Troya prensi Paris, tanrıçalar arasında gerçekleşen güzellik yarışmasında altın elmayı
Athena’ya değil de Aphrodite’e verdiği için tanrıça savaş boyunca Troyalılara karşı başta Akhilleus, Odysseus, Diomedes ve Menelaus olmak üzere Yunanlı savaşçıları desteklemiştir. Athena ayrıca Odysseus’un İthaki’ye dönmesi için çeşitli kılıklara girerek, Zeus ve Kalypso’yu destek için ikna yoluyla veya kahramana düşlerinde öğütler vererek yardım etmiştir. Eustathius’a göre tanrıçaya kuzu dışındaki tüm hayvanların dişisi hatta İlion’da Lokriyalı bakire kızlar kurban edilmekteydi.
Athena Kültü
Tanrıça tarım açısından da önem arz etmekte olup, Attika’da ekim sezonu açılışında tanrıça pulluğun icat edip insanoğluna öküzleri boyunduruk takmayı öğrettiği için onurlandırılmaktaydı. Başlangıçta bir hasat festivali olan ‘Panathenaia’ tanrıça onuruna düzenlenen en önemli festivaldi.
Athena çoğunlukla ellerinde kalkan, mızrak ve Medussa’nın kanayan kesilmiş başını taşıyan güzel bir kadın tutan formunda tasvir edilmekte olup, horoz, baykuş, karga, yılan ve zeytin tanrıça ile ilişkilendirilmekteydi.
Lakapları
Tanrıça’nın çok sayıda lakabı olup, Polias (Şehrin -tanrıçası-), Poliatas (Şehrin Koruyucusu), Ergane (İşçi), Leitis (Güzellik Tanrıçası), Paeonia (Şifacı), Zosteria (Zırhlı Taban), Anemotis (Rüzgârların tanrıçası), Promakhorma (Demir atmanın Koruyucusu), Pronaea (Tapınağın), Pronoia (Sağduyu), Xenia (Misafirperver), Ophthalmitis bunların başlıcalarıdır.
Minerva
Minerva, Roma Mitolojisinde bilgelik, şifa, sanat, bilim, ticaret, el sanatları ve savaş tanrıçasının adı olup, Etrüsk kökenli olmasına ve Numa döneminde (MÖ 715–673) Roma panteonuna kabul edilmesine karşın zamanla Yunan tanrıçası Athena ile özdeşleştirilmiştir. Jüpiter’in kızı olan bu tanrıça adına her yıl 19-23 Mart tarihinde Quinquatria’da festival düzenlenmekte ve Capitoline ile Aventine tepelerinde birer tapınağı bulunmaktaydı.
Capitoline üçlüsü
Juno ve Jüpiter ile birlikte Capitoline üçlüsünü oluşturan tanrıça için başlangıçta festival
düzenlenmemekteyse de sonradan 18 veya 19-23 Mart tarihleri arasında Quinquatrus arınma ve sanat festivali düzenlenmiştir. Minerva festivalleri sırasında tapınaklarda sunu sunulmakla birlikte kan akıtılmamakta, ilk 4 gün boyunca gladyatör dövüşleri düzenledikten sonra son gün tören alayı kent sokaklarında dolaşmaktaydı. Etrüsk sanatında Minerva Perseus ve Herakles gibi kahramanları korumanın yanı sıra aşk şifa ve doğum sahnelerinde hatta bir grup çocuğa bakıcılık yaparken de tasvir edilmiştir.
MİNERVA MEDİCA
Minerva Medica, Kelt Mitolojisinde Roma şifa tanrıçası Minerva’nın –ki kökeni Yunan savaş tanrıçası Athena’ya dayanır- Keltlerce ödünçlenen formu olup, daha çok su özellikle kaplıcalarla ilişkilendirilmiştir. İngiltere’de Galler sınırında yer alan Chester bölgesinde River Dee nehri yakınlarında bir taş ocağında bulunan bir kabartmada tanrıçaya ait baykuş ve gorgon başı sembolleriyle birlikte tasvir edilmiştir.
Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016