Vezirköprü Tarihi (Nerik, Phazemon, Neapolis, Neoclaudiopolis, Andrapa, Gedekara, Köprü), Samsun
Makale: Özhan Öztürk
Antik Çağ’daki varlığına dair heniz arkeolojik bir kalıntı bulunmayan Paphlagon kenti Phazemon adını Vezirköprü’nün güneyinde bulunan bereketli Phazemonitis Vadisi’nden almaktadır ki bu küçük kent günümüz yazarlarınca hem Vezirköprü hem de Merzifon ile ilişkilendirilmekteyse de[1] son çalışmalarda Phazemon’un Oymaağaç köyünde Hitit kenti Nerik üzerine kurulduğunu doğrular arkeolojik bulgulara rastlanmıştır.
Vezirköprü Arkeoloji ve Antik Çağ Tarihi
Oymaağaç köyünde bir mezarın içinde Pontus kralı Mithridates VI. Eupatorun bir sikkesi de bulunmuştur. İkiztepe’yi kazan Ö. Bilgi, Oymaağaç’ın Zalpa olabileceğini belirtirken, 3 bin 400 yıllık temel duvarları, merdiven, mezarlar ve dini törenlerde kullanılan kapların yanısıra üzerlerinde ‘Tanrı, Hitit ve Nerik’ yazan üç çivi yazısı tablet bulunması üzerine yeni arkeolojik bulguları değerlendiren Alman Arkeolog Doç Dr. Rainer Czichon höyüğü Nerik şehri ile lokalize etmiştir[2]. Gerda Henkel Vakfı, Dresden Teknik Üniversitesi, Knödler-Decker Vakfı ve Prof. V. Haas’ın destekleri ile Vezirköprü-Oymaağaç Höyük Yüzey Arastırmasının 2006 yılında başlayıp 2009’a dek devam eden ikinci kampanyasında höyükte yerleşimin Kalkolitik dönemde başlıyıp, Geç Demir Çağı’na kadar devam ettiği, Roma döneminde Höyüğün platosu mezarlık olarak kullanıldığı anlaşılmıştır.[3] Ayrıca Oymaağaç höyüğü dışında ilçe sınırları içerisinde Doğantepe Aşağı Narlı köyünde yer alan Doğantepe höyüğünde ilk ve Orta Tunç Çağı, Habibfakı köyünde Kurudere höyüğünde İlk Tunç Çağı, Yağınözü köyünde Çakmak höyünde İlk Tunç Çağı, Oymaağaç köyünde Çörlen tepe höyüğünde İlk Tunç Çağı, Doyran köyünde ilk ve Orta Tunç Çağı ile Demir Çağı yerleşmeleri tespit edilmiştir.
Çöğe köyünün okulu önünde, Ada tepe köyünde, Kızılcaören köyünde, Güder ve Boğazkoru köyleri arasında, Tepeören köyünde Roma ve Geç Antik Çağ yerleşmelerinin izlerine rastlanırken, Türkmen köyünde Antik Çağ’a tarihlenen bir mezarlık alanı tespit edilmiştir.
Romalı General Lucullus Mithridates’i yenilgiye uğratırken Vezirköprü’yü de içine alan bölgeyi ele geçirerek Roma topraklarına katmıştır. Strabon’a göre yerleşim Roma döneminde Neron tarafından Neapolis olarak adlandırılmışsa da MS 41-54 yılları arasında Roma İmparatoru olan Claudius tarafından yeniden planlanıp, adı Neoclaudiopolis olarak değiştirilmiştir.[4] Neoclaudiopolis, Helenopontus Eyaleti’ne dâhil edilmiş, Hristiyanlığın kabulünün ardından piskoposluk bölgesi yapılmış, Bizans döneminde ise Andrapa[5] adını almıştır. Vezirköprü’de Antik Çağ’a dair tek kalıntı kentin güneyinde yer alan kaya mezarı olup, ayrıca Lerdüge’de biri fresk ve zarif bronz işçiliğe sahip 5 tümülüs bulunmaktadır[6]. Roma imparatorları Trajan ile Septimus dönemleri arasında basılan sikkelerde kent adı ΝЄΟΚΛΑΥΔΙΟΠΟΛЄΙΤΩΝ yazısı ile Athena, Sarapis, Nike, Asklepeion tasvirleri yer almaktadır.
Phazemonitis Ovası’ndaki kaplıca yakınlarında yüksek bir tepede Mithridates tarafından askeri amaçlarla kullanılmışsa da Pompeius tarafından fethedilip, su kuyuları taşlarla doldurulmuştur. Bölgede bu dönemde Sagylium veya Sagulion (Σαγύλιον) adlı bir kalenin varlığı da bildirilmiştir ki[7] bu Kocakaya köyündeki “Eğrikale” olmalıdır.
Vezirköprü Osmanlı Dönemi Tarihi
XVI. yüzyıl tarihçisi Cenâbî Mustafa Efendi’nin Tarih-i Cenabî diye bilinen “El-eylemü’z-zâhir fi ahvâi’l-evail ve’l-evahir” adlı eserinde bahsi geçen Gedekara’nın Malazgirt savaşının ardından önce Danişmendliler sonra Selçuklular’ın eline geçen Neoclaudiopolis’e 1160 yılında Selçuklu Sultanı Mesud döneminde verilen yeni adı olduğu sanılmaktadır. 1374 tarihli Taceddin Paşa ve 1431 tarihli Yörgüç Paşa vakfiyelerinde Köprü köyünde yaptırılıp vakfedilen bir cami-i şerif, imarethane ve hamamın bahsi geçmektedir. 1418’de başlayan Osmanlı döneminde Gedekara ile Köprü genişleyip, birleşerek Köprülü Mehmet Paşa zamanında Vezirköprü adıyla anılmıştır. Celali isyanı sırasında Köprü çeteler tarafından sık sık basılınca halkın sığınması için Taşkale ve Toprakkale isimli kaleler inşa edilmiştir. 1647’de bölgeye gelen Evliya çelebi 140 köyü olan kasabanın taş ve toprak 2 kale içerisinde kurulmuş, altı taş üstü tahta ve damı kiremit kaplı evlerden oluşmaktadır derken 1890’da Şemsettin Sami” Sivas vilayetinin Amasya sancağına bağlı 8 nahiyeye sahip bir kaza olduğunu, 160 köyünde 5 bin kadarı Hristiyan 24. 120 nüfus barındığını, en önemli geçim kaynağının kerestecilik olduğunu bildirmiştir.
1831 nüfus sayımında 4.563 İslam, 419 Rum erkeğin kaydedildiği Köprü kazasında 1870 Sivas Vilayet Salnamesi’ne göre 7.872 İslam erkek, 808 gayrimüslim erkek yaşadığı belirtilirken, Cuinet etnik detayları da belirterek 1860’da kazanın nüfusunu 24.120 (13.000 İslam, 6.500 Şii[8], 3.000 Gregoryen Ermeni[9], 500 Protestan Ermeni, 1.000 Rum Ortodoks), kaza merkezinin nüfusunu ise 8.600 (6.000 İslam, 1.600 Şii, 500 Gregoryen Ermeni, 100 Protestan Ermeni, 280 Rum Ortodoks) olarak vermiştir[10]. Amasya’dan ayrılarak 1925 yılında Samsun’a bağlanan Vezirköprü ilçesi günümüzde 3 belediye (Göl, Narlısaray, Vezirköprü), 25 mahalle ve 140 köy bağlı olup, 1927’de 34.907 olan nüfusu 1950’de 52.308, 1960’da 62.304, 1970’de 77.101, 1980’de 88.921, 1990’da 102.503, 2000’de 106.139, 2009’da 105.890’a ulaşmıştır (26.724 kent, 79.166 köyler).
Vezirköprü Tarihi eserler
Taceddin Paşa veya Kurşunlu Camii, 1494 yılında Çanaklı Mahallesi’nde inşa edilmiş ve 1943 depreminde büyük ölçüde yıkılmış olup, 1989’da aslına uygun restore edilerek 1998’de ibadete açılmıştır.
Kale veya Taşkale Camii, Mehmet Paşa Mahallesi’nde 1659 yılında Köprülü Mehmet Paşa’nın eşi Ayşe Sultan tarafından yaptırılmıştır.
Abdülgani veya Namazgah camii, Taşkale Mahallesi’nde Köprülü Mehmet Paşa tarafından yaptırılmış, 1906 depreminde yıkılınca yerine mahalleli 1915 yılında ahşap bir cami inşa etmiş, 1997’de o da yıkılarak Köprülü Mehmet Paşa Camii yapılmıştır.
17. yüzyılda Fazıl Ahmet Paşa Medresesi, Abdülkerim Ağa Medresesi 18. yüzyılda Süleyman Ağa, 19. yüzyılda Rahmaniye Medreseleri inşa edilmiştir.
Vezirköprü ile Havza ilçelerinin sınırındaki İstavroz Çayı üzerinde bulunan 2 gözlü kemer köprü Kurt Köprü, Ortacami Mahallesi’ndeki Taşhan ile Ganizade Mahallesi’ndeki Mustafa Efendi Han, Ganioğlu Mahallesi’ndeki Çifte Hamam, Mehmet Paşa Mahallesi’ndeki Şifa, Yusuf Ağa ve Taceddin Paşa hamamları kentin önemli tarihi eserleridir.
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Samsun tarihi Makale Serim
Samsun Tarihi: (Enetike, Amisos, Pire, Samastro) Samsun adı ve Arkeolojisi
Samsun, Amisos: Antik Çağ Tarihi
Samsun Tarihi: Roma ve Bizans dönemi
Samsun Tarihi: Milli Mücadele dönemi ve Pontusçuluk faaliyetleri
Samsun Tarihi: Cumhuriyet Dönemi
Çarşamba Tarihi (Gölcanik, Çeharşenbe), Samsun
Kavak, Arım ve Tekkeköy Tarihi, Samsun
Havza Tarihi (Ancere, Hancere, Hâvize), Samsun
Notlar
[1] Arikan, 2001: 138
[2] Bilgi, 1998: 69; Czichon & Klinger 2005: 18-19; “Hititlerin ‘Mekke’si Samsun’da bulundu” Radikal Gazetesi, 18 Eylül 2020
[3] Oymalıağaç-Nerik kazı projesinin resmi web sitesinde arkeolojik bulguların detaylı analizi yapılmaktadır: 10 Mayıs 2011 <http://www.nerik.de>. Oymalıağaç’ın Nerik olduğunun anlaşılması Türk medyasında da yer bulmuş sözgelimi 17 Eylül 2007’de Cumhuriyet gazetesi haberi okurlarına “Hititlerin kutsal şehri bulundu” başlığıyla duyurmuştur.
[4] Ptol. 5.4.6
[5] Yunanca Ἄνδραπα (Ptolemy 24, 4)
[6] Akok, 1948: 835
[7] Strabon XII.3.38
[8] Alevileri kastetmiş olmalıdır.
[9] Vezirköprü Ermenileri özellikle ipekböceği yetiştiriciliği yapmaktaydı.
[10] Yurt Ansiklopedisi, 1983: 9, 6563
Keşke biraz da çoğrafyasını, mevcut mimarisini, yemeklerini, sosyolojisini anlatsanız.