Samsun, Amisos: Antik Çağ Tarihi
Makale: Özhan Öztürk
Amisos[1], Karadeniz kıyısında Amisenus koyunda kurulmuş antik bir kentin adı olup, Sinope’den 900 stadia uzaklıktadır. Amisos, Antik Çağ’da kereste, balık, şarap, zeytinyağı[2], tuz, fındık, yarı kıymetli taşlar, yün, yünlü kumaş, balmumu, tahıl, miltos (demiroksit) ve demir ihraç edilen önemli bir ticaret merkezi olup, yüzey araştırmalarında bugün British Museum’da sergilenen ve üzerinde Amisos yazan Helenistik döneme ait bol miktarda bronz sikkenin yanı sıra Phokaea[3]orijinli amforalar da bulunmuştur.
Samsun, Kızılırmak ve Yeşilırmak deltalarının verimli toprakları arasında yer almasının yanı sıra Kuzey Anadolu Dağları’nın bölgede devamlılık ve yüksekliğini kaybetmeleri yüzünden Kuzey Anadolu ile İç Anadolu arasında kolay ulaşımın sağlandığı bir ticaret kenti olarak hızla gelişmiştir. Ulaşım, yeni göçler ve ticari olanakların yanı sıra Samsun koyunun batı ucundaki Fener Burnu’nun, Karayel ve kısmen Yıldız rüzgârlarının sebep olduğu fırtınaları keserek ilk çağ gemilerine güvenli bir barınak olması[4] başka kentlerle deniz yoluyla ticareti mümkün kılarak bu gelişime katkıda bulunmuştur.
Amisos, Büyük İskender öncesi sikke basan iki Pontus kentinden birisi[5] olup, üzerlerinde kent adı olarak Pire yazan ilk gümüş Amisos sikkeleri MÖ 4. yüzyılda basılmıştır. Daha önce belirttiğim gibi kent MÖ 5. yüzyıl civarında Yunanlılarca yeniden kolonize edilirken Pire adını almış olup, ancak VI. Mithridates döneminden sonraki sikkelerden itibaren Amisos adı kullanılmıştır.Bununla birlikte Ortaçağ’da Danişmentliler, Amisos’u ele geçiremeyince kentin 3 km uzağında Yeni Amisos adlı başka bir kent kuracaklardır. Anadolu’nun Med hakimiyetine girdiği dönemlerde Amisos Karadeniz sahilindeki diğer Yunan kolonileri gibi bu durumdan pek etkilenmemişse de Pers İmparatoru I. Darius döneminde Kapadokya Şatraplığı’na bağlanmıştır. Pontus Devleti döneminde ekonomisi canlanan Amisos, Karadeniz’in kuzeyi ile yapılan tahıl ticaretinden beslenen önemli bir liman kenti olmuştur. Bergama’yı ele geçiren Roma İmparatorluğu Bithynia ve Pontus krallıkları arasındaki rekabeti kızıştırarak Anadolu’da böl-yönet politiası uygularken Pontus, Roma işbirlikçisi Bithynia’ya ve Anadolu’ya sızan Latin kültürüne karşı tepkisini Helenizmi canlandırarak ve Yunan kent devletlerini etrafında toplayarak vermiş, bu süreçte Helen dil, kültür ve dini Amisos benzeri polislerden horaya doğru yayılmıştır. Amisos kenti II. Mithridates döneminde Pontus Krallığı’nın bir parçası olmuş, IV. Mithridates döneminde genişleyerek, ticaret merkezi haline gelmiş, bu dönemden itibaren Amisos sikkelerine Akdeniz ve Mezopotamya’da rastlanır olmuştur. Mithridates’in yakınlarında Eupatoria adlı bir yerleşim oluşturduğu Amisos kenti, batısındaki Gazelonitis ovası dahil olmak üzere Halys nehrinin doğusundaki tüm tarım alanlarını kontrol ediyordu[6]. Luculus’un MS 71’de Eupatoria ile birlikte ele geçirdiği kentte bazı onarımlar yapılmış, Amisos’a 120 stadialık toprak parçası eklenmiştir[7]. Amisos civarında Mithridates’in sikke bastırdığı Kaleköy’de ki Khabakta, Sidenuz (Bolaman nehri) kenarıdnaki Side, Kahve Deresi kenarındaki Cıngırt Tepe üzerindeki Phabda gibi küçük yerleşimler de bulunmaktaydı. Romalı general Pompeius’un Mithriates’e karşı kazandığı zaferinin ardından Amisos ile Pharnakia arasındaki toprakla Galat lideri Deiotaros’a bırakılmışsa da Pharnakes Samsun yöresini ele geçirerek babasının mirasına sahip çıkma cesaretini gösterebilmiştir. Bununla birlikte Pharnakes, Caesar tarafından yenilgiye uğratılınca kentin yönetimi Deiotaros’un oğluna bırakılmıştır.
Amisos Sikkeleri
MÖ 4. yüzyıl öncesinde ön yüzünde kentin koruyucusu da olması muhtemelen şans ve bereket tanrıçası Tykhe sur motifli taç giymiş portesiyle, arka yüzünde ise sağında kınında bir kılıç bulunan, bir kalkan üzerine tünemiş cepheden tasvir edilmiş kanatları açık bir baykuş figürü yer almaktadır. Baykuşun kanatları etrafında yerel otoriteyi sembolize eden AΦ-PO kalkanın altında ise kent adı Pire (ΠΕΙΡΑ, ΠΕΙΡΑΕ, ΠΕΙΡΑΙ, ΠΕΙΡΑΙΩΝ) yazmaktadır. Bu sikkenin 2 yüzyıl boyunca değişmeden ve çeşitli boylarda basılması Amisoslu Yunanlılar’ın hem iç bölgeler hem de diğer doğu kentleri ile düzenli ticari alışveriş içinde olduğunu göstermektedir.
İskender döneminden sonra kent adının yazılmadığı Pontus krallarının egemenliğinin izlerini taşıyan benzer gümüş sikkeler basılmıştır. Mithradates Eupator döneminde basılan sikkelerde kentin adı ΑΜΙΣΟΥ yazılı ön yüzde Artemis arka yüzde kayışlı ok kılıfı, ön yüzde Dionysos, arka yüzde cista (mücevher kutusu) ile thyrsos (ferula ağacından etrafı sarmaşıklı sopa), ön yüzde cista ile thyrsos arka yüzde geyik başı tutan panter, ön yüzde Dinysos arka yüzde ok kılıfı, ön yüzde kurt başlığı takmış kadın başı (Amazon Lykastia) arka yüzde Herakles veya Nike, ön yüzde Apollo arka yüzde Roma ile Eirene tasvirleri yer almaktadır.
MÖ 1. Yüzyılda Bithynia prokkonsülleri C. Papirius Carbo (MÖ 61-59) ile C. Caecilius Cornutus (MÖ 56) dönemlerinde ön yüzde Roma’nın portresi arka yüzde kalkanıyla oturan Nike tasvirleri ve kent adı olarak ΑΜΙΣΟΥ yazısı bulunmaktadır.
Roma egemenliğinde imparatorluk sikkeleri Gaius Julius Caesar Augustus (MÖ 62 – MS 14) ile Cornelius Saloninus (MS 242 – 260) dönemleri arasında basılmış ve Athena, Asklepios, Demeter, Dionysos, Poseidon, Hermes, Tykhe, oğlak, dağların önünde tapınak ve altar figürlerine rastlanılan sikkelerde kent adı olarak çoğunlukla ЄΛЄΥΘЄΡΑC ifadesininde eklendiği ΑΜΙCΟΥ yazılıdır.
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Samsun tarihi Makale Serim
Samsun Tarihi: (Enetike, Amisos, Pire, Samastro) Samsun adı ve Arkeolojisi
Samsun, Amisos: Antik Çağ Tarihi
Samsun Tarihi: Roma ve Bizans dönemi
Samsun Tarihi: Milli Mücadele dönemi ve Pontusçuluk faaliyetleri
Samsun Tarihi: Cumhuriyet Dönemi
Notlar
[1] Yunanca Ἀμισός
[2] Strabon’un (XII, III, 12-13) kentte zeytin ekiminden bahsetmesini yorumlayan Bryer Pontus’ta Paphlagonia’ya göre daha çok zeytin üretilmesini yaşayan Yunanlı sayısıyla ilişkilendirmiştir (Bryer ve Winfield, 1985: 92)
[3] Bugünkü Foça
[4] Darkot, 1964: 172-78; Bekdemir, 2007: 9
[5] Diğeri Trapezos
[6] Appian Periplus 15.1
[7] App. Mithr. 115; Plut. Luc. xix 2 f.