Terme Tarihi (Themiskyra, Tirmedos), Samsun
Makale: Özhan Öztürk
Themiskyra[1], Thermodon[2] nehrinin ağzında Amisos‘un 60 km batısında kurulmuş antik bir kentin adı[3] olup, bugüne dek kazılmamakla birlikte hiç bir dönemde polis olmadığı sanılmaktadır.[4] Ptolemy yerleşimi olduğundan daha batıda İris Nehri ile Heraklium Burnu arasında tanımlama hatasına düşerken[5], Skylax, Themiskyra’yı bir Yunan kenti olarak anmış Diodorus ile Aiskhylos[6] ise Amazonlar tarafından kurulduğunu bildirmiştir.[7] Yunan mitolojisinde Amazon kraliçesinin sarayının burada olduğu ve Herakles’in Hippolyte’in kemerini almak için Themiskyra’ya geldiğine dair bir anlatı bulunmasının yanı sıra, Argo efsanesinde de bahsi geçmektedir.
Themiskyra, Pontus imparatoru VI. Mithridates Eupator’un Kyzikos yenilgisinden sonra MÖ 72 tarihinde Romalı General Lucullus tarafından kuşatılmıştır[8]. Roma ordusuna karşı cesurca savaşan Themiskyralılar, Romalılar kent surlarının altından tünel kazarak içeri girmeye kalkınca düşmanlarını engellemek için ayılar, yaban arıları ve bazı vahşi hayvanları kazıcıların üzerine göndermişlerdir[9]. Romalı coğrafyacı Pomponius Mela’nın MS 1. yüzyılda kentin uzun zamandır var olmadığını bildirmesi[10] Lucullus’un kuşatma sırasında direniş gösteren Themiskyra’yı harap ettiğini göstermektedir. Strabon’un antik Themiskyra’yı bir kent olarak değil verimli bir ova ve Amazonların ülkesi olarak anması da antik yerleşimin yerine sonradan Terme kentinin kurulacak olduğunu düşündürmektedir. Roma döneminde Thermodon nehri Pontus Polemoniacus ile Pontus Galaticus eyaletleri arasındaki sınır olarak seçilmiştir.
Themiskyra Ovası muhtemelen Yeşilırmak’ın oluşturduğu 600 km2’lik modern Çarşamba Ovası olup, bugün üzerinde Çarşamba ve Terme kentleri bulunmaktadır. Yeşilırmak’ın yatak değişimleri sırasında ovanın sular altında kalması yerleşimlerin zarar görmesine sebep olduğundan kentler yüksekçe yerlere kurulmuştur. Yeşilırmak deltasını doğuya doğru genişleten Terme Çayı’nın iki yakasında yer alan Terme kenti, Karadeniz kıyısından 3 km içerde kurulmuş olup deltanın doğuya açılan kapısı konumundadır[11].
Terme, 1204’de Trabzon İmparatorluğu, I. Alâeddin Keykubat zamanında (1219-1236) Selçuklu, Moğol istilası sırasında Eretna, 1381’de Kadı Burhanettin, sonrasında Niksar merkezli Tacettinoğulları’nın idaresi altına girmiştir. Tacettin Çelebi, III. Aleksios’un kızı Eudokia ile evlenerek doğu sınırını güvence altına almasına ve Osmanlı yayılmacılığına karşı Candaroğlu Süleyman Paşa’yı desteklemesine rağmen Yıldırım Bayezid’ın Süleyman Paşa’yı 1392’de öldürmesinin ardından bölge Osmanlı otoritesini tanımak zorunda kalmıştır. 1520’de “Bölük-i Canit taraf-ı Kırkharman” ve “Bölük-i Canit-i taraf-ı Termedos” adıyla geçen yönetim birimleri sonradan birleşerek Terme kazasını oluşturacaktır. 16. Yüzyıl Osmanlı tahrir defterlerinde Tirme ve Tirmedos adlarıyla kayıtlı olan kaza 46 köyden oluşmaktaysa da bu köylerin hiçbiri Terme adını taşımamakta Termedos Camii etrafında kurulan pazarın yeni kentin gelişim alanı olup, antik mevkiinin adını yaşattığı görülmektedir. 1559’da Ladik’te Çölmekoğlu adlı bir sûhtenin yönettiği 25 kişilik silahlı çete yuvalanmakta olup, Amasya ile Canik arasında halktan zorla para toplamış, en az 4 kişiyi katletmiş olup hakkında Samsun, Sinop ve Bafra kazalarına yakalama emri gönderilmiştir[12].
Osmanlı döneminde karayel rüzgârlarında Terme sahilinde ihtiyatla demirleyen gemiler, kayıklar Terme çayına girebildiği için bölgeden kolaylıkla su tedarik etmekteydi. Kentin hafta pazarı pazartesi günleriydi. Kent merkezi ve liman 1. Dünya savaşı sırasında 1916 Eylülünde Rus gemileri tarafından bombalanmıştır.
1869 Trabzon Vilayet Salnamesi’ne göre Terme’de 9.681 Müslüman, 107 Rum, 669 Ermeni erkek yaşamaktaydı. 1905 Vilayet Salnamesine göre ise Terme nüfusunun etnik/dini dağılımı şöyledir:
Topluluk |
Erkek |
Kadın |
Toplam |
| Müslüman | 9.446 | 9.934 | 19.380 |
| Rum Ortodoks | 261 | 267 | 528 |
| Ermeni Gregoryen | 1.106 | 1.074 | 2.180 |
| Katolik | – | – | – |
| Protestan | – | – | – |
| Toplam | 10.813 | 11.275 | 22.108 |
Günümüzde 10 belediye (Ambartepe, Bazlamaç, Evci, Gölyazı, Hüseyinmescit, Kocaman, Kozluk, Sakarlı, Söğütlü, Terme), 49 mahalle ve 58 köyün bağlı olduğu Terme ilçesinin nüfusu 1927’de 21.335 iken, 1950’de 49.134, 1960’da 68.052, 1970’de 87.947, 1980’de 99.447, 1990’da 81.668, 2000’de 82.608, 2009’da 77.178’e (30.184 kent, 46.994 köyler) ulaşmış olup, Terme merkez belediyesinin nüfusu ise 30.184’dür. 1951’de elektrik ile tanışan yerleşimin su şebekesi 1959’da kurulmuştur.
Samsun Terme’de Pontusçuluk faaliyetleri
Terme bölgesinde 1. Dünya Savaşı sonrasında 1920 yılı sonuna dek sadece 2 ölümlü çatışma yaşanmış olup, 1 Rum ve 2 Ermeni çete reisinin Koçan köyünü basarak hayvanları gasp etmesi en önemli olay olarak rapor edilmiştir. İlimdağı ve Çangeriş ormanlarında yuvalanan Rum ve Ermeni çetelerin reisleri Çangeris Köyünden Sarı Yani, Kara Banayıt, Anastas, İlimdağı köyünden Mandiloğlu Artin, Papasoğlu İstefan, Limandere köyünden Trabzonluoğlu Hacı Sava, Kocaman köyünden Artin, Ünye’nin Gürgen köyünden Moris, Çakal köyünden Mihail, Gazar, Serkis, Rafael, Tahmazoğlu Haçik, Baltacıoğlu Kirapus’tur.[13]
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Yunanca Θεμίσκυρα
[2] Yunanca Θερμώδων. Samsun’un 50 km doğusunda Karadeniz’e dökülen Terme Çayının antik çağdaki adıdır.
[3] Herodot IV. 86; Pausanias I. 2. § 1
[4] Mela (I.105) ve Plinius (Naturalis HistoriaeVI.4) yerleşimi “oppidum” olarak anmasına karşın Skylax Terme’ye muhtemelen yanlışlıkla “polis” demiştir (Skylax, 89)
[5] Ptolemy V. 6 § 3
[6] Aiskhylos, Prometheus Desmotes, 707-735
[7] ii. 44
[8] App.Mith.78; Plu.Luc.14
[9] Appian, Mithrid. 78
[10] i. 19
[11] Ardel, 1963: 40
[12] Şahin, 2002: 404; Mühimme Defteri 3, s.155. Hicrî 12 Muharrem 967 (Miladî 14 Ekim 1559)
[13] Kurt, 1995: 257-261