Konstantinopolis Ermenileri
Ermenilerin Bizans başkenti Konstantinopolis’teki varlığı özellikle Bizans-Pers savaşlarından etkilenen Ermenistan’dan yeni göçlerin yaşanmasıyla artmış, Ermenilerin kentin siyasi ve kültürül hayatındaki de aynı oranda artmıştır.
451 yılında Vartan Mamikonyan liderliğindeki Ermeni ordusunun Avarayr (Vartanantz) savaşında Sasaniler’e boyun eğip, Ermenistan’ın Perslerin eline geçmesi Bizans topraklarına ilk kitlesel Ermeni göçünün yaşanmasına sebep olmuştur. Başta Mamikonyan ailesinin fertleri olmak üzere Ermeni aristokrasisinin önemli bir bölümü Bizans başkentine sığınırken, Ermeniler özellikle 6. Yüzyıldan itibaren Bizans ordusunda siyasi ve ekonomik hayatında önemli roller üstlenmeye başlamıştır. I. Justinian döneminde saray muhafızlığı yapılacak denli güvenilen Ermeniler 591’de Pers imparatoru II. Hüsrev ile Bizans imparatoru Maurice’in anlaşmasının ardından tamamen Bizans hâkimiyetine girmişlerdir. Bu gelişmenin ardından Ermenilerin devlet içerisindeki konumu iyice güçlenirken Doğu Anadolu ve Kafkasya Bizans ordusu için yeni asker kaynağı olmuştur. 7. Yüzyılda özellikle 639-642 arasında Arapların Ermenistan’ı işgali ile yeni bir göç dalgası başlarken, Pavlusçuluğun yükseliği ve sosyal çatışma öğesi haline gelmesi diğer bir göç sebebi olmuş, 790’da daha büyük bir dalga gelmiştir. Bu dönemden sonra özellikle 867-1056 arasında çok sayıda Ermeni kökenli imparator Bizans tahtına çıkmayı başarmıştır. Anadolu toprakları ve başkente son Ermeni göç dalgası ise Selçuklu ordusunun zaferiyle sonuçlanan 1071 Malazgirt Savaşı sonrasında gerçekleşmişse de Komnenoslar döneminde (1081-1185) –muhtemelen Kilikya prensliğinin kurulmasının da etkisiyle- Bizans aristokrasisi içindeki Ermenilerin oranı düşmüştür.
Heraclius (610-641), Mezezius (Mecetius) (668-669), Philippicus Bardanes (Vardan) (711-713), Artavasdos (Artavazd) (741/42-743), Ermeni V. Leo (813-820) ve III. Michael (842-867) Konstantinople’da hüküm sürmüş tam veya yarım kan Ermeni imparatorlardır. Ayrıca Bardas Phokas’ın kızkardeşi Theodora, Theophilos (828-842) ile evlenerek imparatoriçe olmuştu.
922’de Pigae savaşında Bizans donanmasına komuta eden amiral Alexios Musele, sonradan Digenes Akritas destanına konu olacak Bizans sınır muhafızlarının efsanevi lideri Melias veya Mleh (934-?), 934’de Melitene (Malatya) Savaşında Bizans ordusuna komuta eden General John Curcuas, adı taht kavgalarına karışan General Bardas Phokas, John Tzimiskes döneminde Konstantinople’u kuşatan Kievli I. Svyatoslav’a karşı kenti başarıyla savunan Bardas Skleros soylu Ermeni ailelere mensuptular. Bu ailelerin başlıcaları Bourtzes, Theodorokanoi, Dalassenoi, Taronites, Tornikioi, Vrachamios ve Kekaumenoi olarak bilinmekteydi. General Bardas Phokas 848’de Magnaura’da bulunan kentin en önemli yüksek öğrenim kurumu olan Pandidakterion’u yeniden teşkilatlanmıştır. Matematik âlimi Leo (790-869), 989 depreminde Aysofya’nın çöken kubbesini onaran mimar Trdat’ında Ermeni olduğu bilinmekteydi.
Ermeni kökenli din adamlarının sayısı da az olmayıp bunlar arasında Atticus (406-425), John VII Grammatikos (837-843), Photios I (858-867 and 877-886), Theophylaktos Lekapenos (933-956), II. Michael Curcuas (1143-46) ve I. Theodosios Boradiotes (1179-83) Konstantinople patriği olarak görev yapmışlardır.
Konstantinople Ermenileri özellikle Marmara Denizi kıyısında Samatya ile Kumpkapı arasında ayrıca Beşiktaş, Kuruçeşme Üsküdar’da yoğun olarak yaşamakta, kendi kiliselerini inşa edebilmekteydi. Osmanlı döneminde tarihi Ermeni Mezarlığı Taksim-Harbiye civarında yer almaktaysa da 2. Dünya savaşı sonrasında bölgedeki yapılaşma sonucu önemli ölçüde yok olmuştur.
Bizans Tarihi Makale Serisi
Byzantium Kuruluş Söylencesi
Byzantium: Antik Topografya ve Antik Çağ Tarihi
Byzantium Kuşatması (Roma İç savaşı) 193-195
Byzantium Sikkeleri
Byzantium Tarihi: Konstantinopolis’e dek
Konstantinopolis’in Kuruluşu
Konstantinopolis: Antik eserlerin başkente getirilmesi
Konstantinopolis Aristokrasisi
Konstantinopolis Ermenileri
Konstantinopolis Surları
Konstantinopolis Sarnıçları
Konstantinopolis: Bizans dönemi tarihi
Konstantinopolis: 1204 Latin İşgali
Konstantinopolis: 1261 Latin İşgalinin Sona Ermesi
Konstantinopolis: 1394-1403 ve 1422 Başarısız Osmanlı Kuşatmaları
Konstantinopolis’in Sonu: 1453 İstanbul’un Fethi
KAYNAKÇA
P. Kazhdan – A. W. Epstein, Change in Byzantine Culture in the Eleventh and Twelfth Centuries. Berkeley – Los Angeles – London 1985, s. 172-179.
Kazhdan, ‘Armenians’,İçinde: Kazhdan A. P. (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium, vol. 1, New York – Oxford, 1991, s. 181-182
Ch. Bouras, ‘Master Craftsmen, Craftsmen, and Building Activities in Byzantium’, İçinde: Laiou A.E. (ed.), The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century, vol. 2. Washington, D.C. 2002, s. 551.
Garsoïan, N. G., «The problem of Armenian integration into the Byzantine Empire», İçinde: Ahrweiler, H. – Laiou, A. E., (ed.), Studies on the internal diaspora of the Byzantine Empire (Washington D.C. 1998), s. 58-67, 93-103