Alaçam Tarihi (Zalihis, Hellenopontus, Leontopolis, Kömenüz), Samsun

Makale: Özhan Öztürk

Zalihis[1] veya Zalikon MS 6. Yüzyılda Bizanslı coğrafyacı Hierokles’in Synecdemus adlı yapıtında “Saltos Zalihis”[2] adıyla Paphlagonia içlerinde etrafı ormanlarla çevrili bir kent olarak geçmektedir. MS 2. yüzyılda Ptolemaeus Halys nehrinin 210 stadia batısında Karadeniz’e dökülen Zalikos adlı bir nehirden bahsederken[3] Marcian, Zagorus’un 90 stadia uzağında bulunan bu nehrin ağzında, dereyle aynı adı taşıyan bir köyün varlığını da bildirmiştir. İlçe sınırlarında yapılan arkeolojik kazılarda Sivritepe, Dedetepe, Gökçeboğaztepe’de Hitit dönemine ait yerleşmeler tespit edilmiştir.

Alaçam Bizans ve Osmanlı Dönemi Tarihi

MS 474 tarihinden sonra bu kentte doğan piskopos I. Leo’nun hatırasına atfen kent Leontopolis olarak adlandırılmıştır. 13. yüzyıldan itibaren kentin Hristiyan cemaati Trabzon’dan kopunca zor günler geçirmiş, kayıtlara göre en son 1315 yılında kilise meclisinden birisi piskoposluk görevini yürütmüşse de cemaat hızla erimiş[4], 14. yüzyılda -muhtemelen İslamlaşarak-  tamamen yok olmuştur. Alaçam’ın 5 km batısında yer alan Gümenüz’de bulunan bir kitabede imparator Justinian dönemine ait St. Sergios ve Bakho adına inşa edilmiş bir kilisenin adı geçmektedir[5]. Alaçam’ın güneyinde Sivri Tepe üzerinde güneybatı duvarları diğer duvarlar muhtelif devirlere ait tarihi bir kale yıkıntısı bulunmakta olup, Hamilton[6] ve Bryer’in notlarında bahsi geçmektedir.

1418’de Osmanlı topraklarına katılan kentte önemli İslam eserleri olarak 1515 yılında Anadolu Beylerbeyi Şadi Bey’in yaptırdığı cami ile 1887 yılında inşa edilen Yeni Cami bulunmaktadır. 17. yüzyılda Katip Çelebi ormanlarındaki kerestelerden gemi direkleri yapıldığını, birbirine bağlanan direklerin yelkenlilerce çekilerek İstanbul’a dek götürüldüğünü kaydetmiştir.[7] Rasim, 1930’da 5-10 haneli bir köy olarak andığı Kömenüz’de gemilerin yazın rüzgarsız havalarda yatırıldığını karayel başladığı zaman Han Ardı adlı mevkide demirlendiğini bildirmiştir.[8]

1869 Trabzon Vilayet Salnamesi’ne göre Alaçam’da 4.554 Müslüman, 853 Rum erkek yaşamaktaydı. 1905 tarihli salnameye göre ise Canik sancağı Alaçam kazası nüfusunun etnik/dini dağılımı şöyledir:

Osmanlı döneminde Bafra kazasına bağlı bir nahiye iken, 1 Eylül 1944 tarihinde ilçe statüsü kazanan Alaçam’dan mübadele ile giden Rumlar’ın yerine önemli sayıda Balkan göçmeni yerleştirilmiş, ayrıca Cumhuriyet döneminde Gerze, Samsun, Sinop ve Trabzon göçmenleri de kendiliğinden yerleşmiştir. Günümüzde 1 belediye (Alaçam), 15 mahalle (Alparslan, bekiroğlu, Çeşme, Çilhane, Esentepe, Fatih, Gültepe, İncirli, Kadıköy, Karşıyaka, Köy, Madenler, Merkez, yakacık, Yenicamii) ve 52 köyün bağlı ilçe nüfusu 1950’de 29.043 iken 1960’da 42.051, 1970’de 48.410, 1980’de 53.426, 1990’da 43.162, 2000’de 37.490, 2009’da 30.351’u (11.037 kent, 19.314 köyler) bulmuştur. 1948’de elektirik geitirlen ve su şebekesi 1959’da kurulan yerleşim ekonomik açıdan önemli ölçüde 26 km uzaklıktaki Bafra’ya bağlıdır.

Ziyaret Saatleri: Alaçam Mübadele Müzesi 8.00 – 17.30 saatleri arasında hergün ziyarete açıktır. İrtibat Tel         :  (362) 601 60 20 Adres               : Çeşme  Mahallesi  Eski Şube Sokak No: 8 Alaçam / SAMSUN Müze  e- mail  : alacammubadelemuzesi@hotmail.com

Samsun Alaçam Pontusçuluk faaliyetleri

 1923 Mübadelesi öncesi Alaçam’da 72 hâne İslam, 32 hâne Ortodoks Hristiyan, 6 hâne Protestan[9], 4 hâne Ermeni yaşamakta, Hristiyanlar Ayın deresi, Çolha, Meydancık, Karahüseyinli ve Çetirlik köylerinde ikamet etmekteydi. Bu dönemde Pontusçu Rumlar Alaçam’da Balçıoğlu Yorgi liderliğinde örgütlenmiş, Müslüman köylerinden hayvan çalmış, yeri geldiğinde jandarma ve Müslümanlarla çatışmaya da girmişlerdir. Alaçamlı Besim Çavuş, Tepe Bölme köyünden Yüzükçüoğlu Veli Çavuşu, Kızlan köyünden Kızıl Veli, Karlu köyünden Soğuzoğlu Musa adlı köylüler kesilirken, Müstecep köyünden Ahmedoğlu Yakup ile Akça lakaplı bir başka Müslüman vurularak öldürülmüş, karşılığında Koca Daban Yorgi, Kavukluoğlu Yuvanidis ve Çuvalcıoğulları adlı Rum aileleri öldürülmüştür. Samsun metropoliti Germanus’un bilgisi dâhilinde Kuzucakoğlu Perikles ile Hacı Todor Rumlar Alaçam’da bir Pontus kulübü kurarak köylerde propaganda faaliyetleri yürütmüştür. Hepsi Bafra’nın Asar köyünden Kara Konstantin Anastas’ın emrinde olmak üzere Ayın Deresi’nden Balcıoğlu Yorgi, Kara Hüseyinli’den Çuvalcıoğulları, Karahüseyinli’den Koca Daban Lefter, Çulha köyünden Çapulcu Lefter Alaçam’daki Rum çetelerini, Karludan Bayram, Kozköyü’nden Laz Murat, Doyran’dan Mehmet Çavuş, Rauf Bey, Mahmut Bey çetelerinin yanı sıra 50 Arnavut, 100 Laz ve Gürcülerden oluşan İslam çetelerini oluşturmaktaydı.[10] Rum çeteleri toplamda 47 Müslüman’ı öldürmüş, 54 hayvan, 2 tabanca ve 640.000 kuruşluk mal gasp etmiştir.[11]

Tayyar Anakök’ün “Alaçam tarihi” adlı eserinde bildirdiğine göre 1921 Ağustos ayında çatışmalar had safhaya ulaşmış, Meydancıklı Mihail adlı bir Rum Yenice köyüne gelerek buradaki Müslümanları Nebiyan’dan gelen kalabalık bir çetesinin gelip katliam yapacağı konusunda uyarmış, bunun üzerine köy halkı kaçarak mağaralara saklanmış, Meydancık papazının da Rum çetecileri ikna etmesi üzerine Rumlar baskın yapmadan geri dönmüştür. Olayın ardından Samsun’da sayıları yüzü bulan Laz ve Arnavut çetesi Rumların cüretine kızarak Meydancık ve Yenice’yi basarak Rum köylüleri Alaçam’a götürmek üzere kol kola bağlayarak yola çıkarmış ve bir dere kenarında –sözde kendilerine bir Rum çetesi tarafından ateş açıldığı iddiasıyla- hepsini katletmişlerdir. Alaçam’ın zengin Rumlarından Beriklis, Solter adlı bir İngiliz görevliyi evinde misafir ederken İngiliz bayrağı asmış, bu durum Müslüman halkın tepkisini çekmiştir. Mustafa Kemal’in Samsun’a çıkmasının ardından Alaçam jandarma kumandanı İhsan Bey, Beriklis’in evini arayıp Pontusçulukla ilişkili olduğuna dair deliller elde edince adam tutuklanıp Amasya İstiklal mahkemesine göndermiş, orada da idamına karar verilmiştir. Bu dönemde 200 kadar Alaçamlı Rum çetecilikle suçlanarak toplanmış, Vezirköprü’ye yargılanmak amacıyla götürülürken bazıları yolda katledilmiştir. Geyik koşan mevki yakınlarında görünen bir Yunan savaş gemisinin köyünü bombardıman edeceğinden korkan Tıkıçın Dimit adlı yaşlı bir Rum 2 m boyundaki bir ağaç dalından haç yaparak gemiye kıyıda Hristiyanların yaşadığını bildirmek amacıyla işaret gönderince, Azap Hüseyin adlı Müslüman köylü durumu hükümete haber etmiş, yaşlı Rum Nurettin Paşa’nın emriyle Alaçam çarşısında bir ıhlamur ağacına asılarak idam edilmiştir. Bafralı köylülerin sığırlarını çalarak 100-150 lira karşılığı kendilerine geri satan Anastas adlı Rum ise, Vafidi adlı doktorun evinde saklanırken Şükrü adlı jandarma tarafından vurulmuştur. 90 kişilik Alaçamlı Rum kafilesi Demirciköy civarında Gürcü Davut ile Mehmet Çavuş’un çeteleri tarafından katledilmiştir. Batum göçmeni Gürcü asıllı Sinoplu Reof, İsmail, İdris ve Osman adlı arkadaşlarıyla çete kurarak camileri soymuş, seferberliğe katılmamış, peşlerine düşen jandarmaları her defasında atlatmış, kendine pusu kuranları öldürmüştür. Rumların sonundan farklı olarak Gürcü Reof hükümete yardım ederek hatırı sayılır bir servetinde sahibi olarak af elde etmeyi başarmıştır.

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016

Samsun tarihi Makale Serim

Samsun Tarihi: (Enetike, Amisos, Pire, Samastro) Samsun adı ve Arkeolojisi

Samsun, Amisos: Antik Çağ Tarihi

Samsun Tarihi: Roma ve Bizans dönemi

Samsun Tarihi: Osmanlı dönemi

Samsun Tarihi: Milli Mücadele dönemi ve Pontusçuluk faaliyetleri

Samsun Tarihi: Cumhuriyet Dönemi

Samsun Bafra Tarihi

Samsun Terme Tarihi

Samsun Vezirköprü Tarihi

Samsun Ladik tarihi

Samsun Alaçam Tarihi

Çarşamba Tarihi (Gölcanik, Çeharşenbe), Samsun

Kavak, Arım ve Tekkeköy Tarihi, Samsun

Havza Tarihi (Ancere, Hancere, Hâvize), Samsun

Notlar

[1] Yunanca Ζαλίχης veya Ζάληκον

[2] Yunanca Σάλτος Ζαλίχης. Hierokles, s. 701

[3] Ζάληκος veya Ζάλισκος (Ptol. 5.4.3)

[4] Bryer ve Winfield, 1985: 90; Vryonis, 326-339

[5] Cumonts, 1906: II, 120. dipnot 2

[6] Hamilton, 1836: I, 209

[7] Yurt Ansiklopedisi, 1982: 9, 6578

[8] Rasim, 1930: 72

[9] Yerel söylenceye göre Alaçam’ın ilk Protestanı Kuzucakoğlu Nikolaki adlı bir Rum olup, propaganda yaptığı için hapse atılmış ise de Amerikalıların araya girmesiyle kurtulmuştur.

[10] Anakök, 1953: 26-27

[11] Yazıcı, 2003: 79