Akkuş, Aybastı ve Çamaş ilçeleri tarihi (Ordu)
Makale: Özhan Öztürk
Karakuş, Akkuş
Osmanlı döneminde Karakuş adıyla anılan 1892-1920 yılları arasında Samsun ilinin Ünye ilçesine bağlı kalmıştır Ünye’ye bağlı bir bucak olup, 1920 yılında Ordu il olunca Ünye ile birlikte Ordu’ya bağlanmış, 1 Mayıs 1954 yılında Akkuş adı verilerek Ordu iline bağlı bir ilçe haline getirilmiştir. Akkuş kentinin Türk yerleşiminden önce kurulmuş olması muhtemelse de orijinal adı bilinmemektedir. Günümüzde 6 belediye (Akkuş, Akpınar, Çayıralan, Kızılelma, Salman, Seferli), 22 mahalle ve 35 köyün bağlı olduğu Akkuş ilçesinin nüfusu 1960’da 34.173 iken 1970’de 43.686’ya, 1980’de 49.157’ye, 1990’da 48.889’a, 2000’de 49.799’a, 2009’da 29.185’e (5.746 kent, 23.439 köyler) ulaşmıştır.
Akkuş ilçesine bağlı Kızılelma, Karaçal, Gökçebayır, Gedikli, Kurtboğaz, Yeşilgüneycik, Kuzköy, Çamlıca, Alan, Damyeri, Tuzak, Kuşçulu ve Haliluşağı köyleri civarlarında bulunan kiremit ve çömlek kırıklıkları, tarihi mezarlar, taş köprü yıkıntıları ve maden cürufları yerleşimin eski çağlara dek indiği göstermekle birlikte bölgede arkeolojik araştırma yapılmamıştır. Akkuş ilçesinin 30 kilometre güneybatısında Alan köyü ile Tokat’ın Erbaa ilçesi sınırında, Gökçebayır çayının devamı olan Tifi çayı yakınlarında tabandan yaklaşık olarak 300 metre yükseklikte etrafı uçurumla çevrili yalçın bir kayanın üzerinde bulunan Kevgir Kale’nin Pontus devleti döneminde inşa edildiği sanılmaktadır. Kale içerisinde kaya içerisinde oyulmuş çok sayıda oda, gizli yollarla bağlantılar, tüneller ve odalar içerisinde metal eritme amacıyla kullanılan çok sayıda pota tespit edilmiştir. Kevgir Kale muhtemelen Mithridates Eupator’un sikke basım merkezlerinden birisiydi. Kale civarında Danişmendliler döneminde kalma mezar lahitlerinin de bulunması bu bölgedeki yerleşimin sürekliliğine dair bir iz olarak da yorumlanabilir.
İbasta, Fidaverende, Aybastı
Aybastı kentinin eski adı İbasta olup, Sebasteia[1] kelimesinin bozuk formu olmalıdır. İmparator Augustus’un adının Yunanca dişil formu olan Sebasteia adını taşıyorsa bu dönem de kurulmuş olması muhtemeldir. Osmanlı döneminde 1455 yılında Bölük-i Fidaverende[2] adıyla anılan yerleşimin merkezi o zamanlar Çoban Bey’in tımarı olan bugünkü El-Beğ köyüdür[3]. Aybastı ise 1455’de Yörgüç Paşa’nın adamlarından Toğan’ın tımarı olan 49 haneli bir köy olarak görülmektedir[4]. Aybastı 1547-1613 arasında Nahiye-i Habsamana ile birleşmişse de 19. yüzyılda İbasda veya Aybastı nahiyesi olarak yeniden kurulmuştur. 1932 yılına dek nahiye merkezi olan ve bir süre Esenli adıyla da bilinen yerleşim önce Gölköy’e bağlı bucak merkezi 1960 yılında ise Ordu’ya bağlı ilçe merkezi yapılmıştır. Cuinet’in 1890’larda Aybastı nahiyesinin 36 köyü olduğunu[5], 1.915 hanede toplam 10.667 kişinin yaşadığını bildirmiş olup, günümüzde 4 belediye (Alacalar, Aybastı, Çakırlı, Pelitözü), 16 mahalle ve 8 köyün bağlı olduğu Aybastı ilçesinin nüfusu 1960’da 25.892 iken 1970’de 35.703’e, 1980’de 44.999’a, 1990’da 32.452, 2000’de 31.071, 2009’da 25.346’a (14.175 kent, 11.171 köyler) ulaşmıştır.
Çamaş
Osmanlı fethi sonrasında Bolaman deresi vadisinde, Canik-i Bayram kazasının batısınında oluşturulduğu anlaşılan yerleşim merkezi 1455-1613 yılları arasında “Bölük-i Niyabet-i Çamaş” sonrasında ise “Nahiye-i Çamaş” adlarıyla kayıtlıdır. Yerleşimin merkezinin bir kethüda, mülazım ve caminin de bulunduğu Sarıkeriş[6] köyü olduğu sonradan Ürmeri (Ürmeli) köyüne taşındığı anlaşılmaktadır[7]. B. Yediyıldız, Tahrir defterlerini inceleyerek Ürmeri köyü adının 1455’de hayatta olan Togan’ın babası Ürmeri ile Çamaş adının ise bölgede 1485 öncesinde tımar beyliği yapmış Mehmet Çamaş ile ilgili olabileceğini ileri sürmüştür[8]. 1881 yılında dek “Çamaş Bolaman Nahiyesi” adıyla bilinen yerleşim 1930’da “Çamaş” bucağı adıyla teşkilatlandırılarak önce Ordu iline ardından 1944 yılında Fatsa ise ilçesine bağlanmış, 20 Mayıs 1990 tarih ve 20423 sayılı resmi gazetede yayımlanan 9 Mayıs 1990 tarih ve 3644 sayılı kanunla ise ilçe statüsüne kavuşmuştur. Günümüzde 1 belediye (Çamaş), 16 mahalle ve 5 köyün bağlı olduğu Çamaş ilçesinin nüfusu 2009 sayımına göre 10.920’dir (9.077 kent, 1.843 köyler)
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Yunanca Σεβάστεια. Sebasteia veya Sebaste aynı zamanda Sivas ilinin Roma dönemindeki adıdır. İmparator Licinius döneminde (MS 320) 40 Roma askeri Sebate’de samimiyetle Hristiyanlığı kabul etmiş ve İsa’yı inkâr etmeyi reddettikleri için işkence yapılarak öldürülmüşlerdir. Bu askerler sonradan Kilise tarafından şehit ve aziz ilan edilmişlerdir. Bazı Yunanlı yazarlar İbasta’nın öncesinde Epasa (Έπασα) adlı antik bir yerleşim olduğunu iddia etmiştir.
[2] Fidaverende’ye bağlı köyler şunlardır: Çukurcak, Yakacık, Kürdü, Yunus-i küçük, Dereköy, Karaibrahim, Beştam, Ahurcuk, Osman Deresi, Karacakaya ve Hamastos.
[3] Yediyıldız, 1985: 29
[4] Yediyıldız, 1985: 30
[5] Yunan kaynaklarına göre bu köylerden St Antonios (Ayandon), Kayıaltı, Kayıali, Kayıantipi (Konakyanı), Katran, Liftiar, Bagdat, Elekin, Esenli, Karacalı, Domuzoğlu, Bugaralan, Zimpul ve Hanut’da Rumlar yaşamaktaydı.
[6] Keriş kelimesinin anlamı için Bkz. Şalpazarı (Trabzon) Doruk Keriş köyü
[7] Yediyıldız, 1985: 26-27 (TD, 13. S. 266,-267, TD 37 s. 77, TD 255. s. 331, TD 169. v. 17 a-v.19b, TD 387 s. 612)
[8] Yediyıldız, 1985: 27 (TD 13 s. 267, TD 37 s. 78)