Pontus Devleti ve Mithridates Hanedanı Tarihi

Makale: Özhan Öztürk

Mysia’da yer alan Yunan kenti Kius’un yöneticisi II. Ariobarzanes’in[1] oğlu Mithridates[2] bölgede kendi hanedanını kurmaya kalkışıp, Cassander ile işbirliği yapınca, Ipsus savaşı sırasında Makedon diadok I. Antigonus Monophthalmus[3] tarafından idam ettirilmiştir[4]. Diodorus, Mithradates’in Bosworth ile Wheatley’in Myrleia olarak yorumladığı[5] Arrhine adlı bir bölgenin de yöneticisi[6] olduğunu bildirmiştir ki bu durum Mithridates’in küçük bir bölgede hüküm sürdüğü göstermektedir. Bu yüzden Bosworth ile Wheatley, Diodorus’un Arrhine derken gerçekte Herakleia Pontika yakınlarındaki Mariandynia’yı kastetmiş olabileceğini tartışmışlardır[7].

Herodot’un Mariandynia’yı MÖ 480 tarihinde Pers imparatoru I. Darius ile karısı Artystone’in oğlu Gobryas’ın yönettiğini bildirmesinden[8] yola çıkan yazarlar bölgeyi Darius’un oğluna hediye edebileceği ihtimaliyle Polybius’un Darius’un Mithridates Ktistes’e Pontus toprakları ile bağlantı kurmak istemişlerdir. Persepolis surlarının onarım kitabelerinde bahsi geçen[9] Arsames’in oğlu ve 1. Darius’un amcası ,  veya Parnakka, Xerxes’in ordusunda Part ve Horasmialı birliklerin komutanı olan Artabazus adlı oğlunun savaştan sonra Hellespontine Phrygia’yı ödül olarak almıştır. Bu teoriye göre Gobryas’ın ölümünden sonra bir ihtimal Gobryas’ın kızıyla evlenerek bölgede egemen olmuş olmalıdır. Bosworth ile Wheatley, Artabazus’un Sallust ve Florus’un[10] Artabazes adıyla andığı kişi ve Pontus hanedanının kurucusu olduğunu dolayısıyla Pers hanedanıyla doğrudan bağlantılı olduğunu ileri sürerek bir soy ağacı çizmiştir.

Antigonus’un, Mithridates’in oğlunu da ortadan kaldırma planlarını sonradan Makedon kralı[11] olacak oğlu I. Demetrius, Mithridates’e bildirmiş o da az sayıda izleyeni ile Paphlagonia’ya giderek burada Olygassys Dağı[12] eteklerinde MÖ 302 yılında Kimiatene[13] Kalesi’ni inşa ettirmiştir ki kale onun soyundan gelen son Pontus kralı VI. Mithridates Eupator’un ölümüne dek (MÖ 63) varlığını sürdürmüştür[14].

İsimlendirme ve soy ağacı: Pontus Devleti’nin adı gerçekte neydi?

Mithridates hanedanı MÖ 281-63 tarihleri arasında 2 asırdan fazla hüküm sürmüş olup, hanedan mensupları ülkelerini asla “Pontus krallığı” olarak tanımlamamış ayrıca egemenlikleri boyunca herhangi bir bölgesel bir ünvanı da kullanmamışlardır.[15] Pontus sikkelerinde Mithridat kralı veya Pharnake kralı[16] yazmakta olup, kendilerine ilk olarak “Pontus kralı” atfı IV. Mithridates’in ölümünden sonra Roma kayıtlarında yapılmış bu dönemden itibaren bölgeyle ilgili pek çok şey tıpkı MÖ 47 yılında “Classis Pontica” adlı Karadeniz filosu ve “Legio Pontica” adlı Roma Pontus lejyonu kurulurken yapıldığı gibi bölgenin adı ile ilişkilendirilmiştir.

I. Mithridates[17] Ktistes[18] (MÖ 302-266), Paphlagonia’daki yerli kabileler üzerinde hâkimiyet kurarak kendi ordusunu oluşturmuş, zamanla hâkimiyet alanını genişletmiş, Amasia’yı başkent yaparak MÖ 281 yılında kendini kral[19] ilan etmiş ve Büyük İskender’in staterlerini[20] taklit ederek ön yüzünde Athena arka yüzünde ayakta duran Nike ile Mithridates tasvirlerini içeren Pontus Krallığı’nın ilk altın sikkelerini de burada bastırmıştır. Herakleia Pontika ile Selevkoslara karşı ittifak anlaşması yapmış[21] sonradan Anadolu’ya yerleşen Galatların desteğini almış, tacını ikinci Pontus Kralı olacak oğlu Ariobarzanes’e devretmiştir. Bu dönemde Herakleia Pontika, Atinalı Timotheus ve Thebesli Epameinondas’dan umduğu yardımı alamayınca Mithridates’in paralı askerlerinden Klearkhus’u Mithridates’in valisi (praefectus) olarak kabul etmek zorunda kalmıştır[22].

Ariobarzanes[23], MÖ 266- 250 tarihleri arasında hüküm sürmüş, kendine

bırakılan Amastris kentini savaşmadan ele geçirmiş, babasının ölümünden 20 yıl önce Anadolu’ya gelen Galatlar ile işbirliği yapmaya devam etmiş ve ölürken tahtını üçüncü Pontus kralı olacak oğlu II. Mithridates’e bırakmıştır.

II. Mithridates (MÖ 250-220), babasının öldüğü sırada henüz küçük bir çocuk olduğu için[24] Galatlar bu durumdan yararlanmak isteyerek ülkeyi kısa bir süre için işgal etmişler ama sonunda püskürtülmüşlerdi[25]. II. Mithridates erişkin yaşa geldiğinde Selevkos II. Kallinikus’un kız kardeşi Laodike ile evlenmiştir ki kız çeyiz olarak bir Phrygia kentini beraberinde getirmiştir[26]. İlk bakışta bir ittifak izlenimi veren bu evliliğe karşın II. Mithridates, Selevkos hanedanına karşı savaşan ayrılıkçı lider Antiokhus Hierax’a destek vererek kayınbiraderine karşı savaşmış, MÖ 239 yılında Ankyra’da Selevkos’un 20 bin kişilik ordusunu yenmeyi başarmıştır. MÖ 222 yılında kız kardeşi Laodike’yi Selevkos kralı III. Antiokhus ile evlendirerek tekrar barışmış, MÖ 220’de ise bölgenin en zengin ve güçlü kenti Sinope’ye savaş ilan etmişse de ele geçirmeyi başaramamış tahtını dördüncü Pontus kralı olacak oğlu III. Mithridates’e bırakmıştır[27].

III. Mithridates, MÖ 220-189/188 arasında hüküm sürmüş ve üzerinde portresi

bulunan ilk Pontus sikkesini bastırmışsa da, 5. Pontus kralı olacak oğlu I. Pharnakes tarafından öldürülmüştür. Lycia ve Phrygia şatraplarının sikke geleneğini sürdüren III. Mithridates sikkesinin arka yüzünde bulunan ay yıldız figürü sonraki sikkelerde krallığın düzenli sembolü olarak kullanılmıştır.

I. Pharnakes[28] (MÖ 189/8-160), hırslı ve yetenekli bir kral olup, kısa zaman içerisinde Sinop’u[29] ardından

Amastris’ten itibaren yaklaşık 700 km’lik sahil şeridini ele geçirip, Paphlagonia’nın tamamını işgal etmeyi başarmış, Roma’ya elçi gönderen ilk Pontus kralı olmuştur. Sinop’un karşısındaki Khersonesus ile ittifak kurarak Karadeniz ticaret yolunun kontrolünde söz sahibi olmuş, Atina ve Delos ile de iyi ilişkiler geliştirmiştir.

Pharnakes’in yayılmacı politikası Pergamon kralı II. Eumenes’i ve Rodosluları rahatsız etmiş, onlar da şikâyetlerini Roma’ya iletince[30]  Anadolu’daki gerginlik iyice artmıştır. Pharnakes ordusunu, II. Eumenes ile Kapadokya kralı IV. Ariarathes üzerine göndermiş bu sırada Galatia’yı da işgal etmiştir. Roma’nın araya girmesine karşın sürtüşme devam etmişse de Eumenes ile Ariarathes, Pharnakes’i Paphlagonia[31] ve Galatia’da işgal ettiği yerlerden çıkarabilmek için MÖ 179 yılında Karadeniz sahilinde Amastris’ten Kerasus’a dek genişleyen Pontus Krallığı’na haraç ödemek zorunda kalmışlardır[32]. Selevkos prenseslerinden Nysa ile evlenen Pharnakes ön yüzünde kendi portresi bulunan gümüş drahmi ve tetradrahmiler bastırmış, onun döneminde Yunan kültürü Pontus’ta yayılmaya başlamıştır[33]. Pharnakes’ten sonra yerine 6. Pontus kralı olacak kardeşi IV. Mithridates geçmiştir.

IV. Mithridates Philopator Philadelphus’un, MÖ 160-150 yılları arasında hüküm

sürdüğü bilinmekle birlikte hakkında fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Döneminde Helenistik stilde 4 farklı sikkesi basılmış bunlardan birisinde karısı Laodike’in portresi olmasından iktidarı kraliçeyle paylaştığı düşünülmüştür. IV. Mithridates, Bithynia kralı II. Prusias Cynegus’a (MÖ 182 – 149) karşı savaşan Pergamon kralı II. Attalus Philadelphus’a destek kuvvet göndermiş ve Roma imparatorluğu ile Mithridates VI Eupator dönemine dek sürecek barış sürecini başlatmış,[34] ölümüyle yerine 7. Pontus kralı olacak yeğeni V. Mithridates geçmiştir.

V. Mithridates Euergetes (MÖ 150-120), halefinin başlattığı Roma ile barış sürecini devam ettirmiş, 3. Kartaca[35] Savaşı’nda (MÖ 149-146) Roma’ya destek amacıyla birkaç gemi ile askeri birlikler göndermiştir[36]. Bu yardım karşılığında konsül Manius Aquillius, Mithridates’e Phrygia Maior’u hediye etmişse de[37] Senato tarafından onaylanmayan bu karar[38] haksızlığa uğradıklarını düşünen Pontus krallarının yayılmacı fikirlerini ateşlemiştir. Pontus bölgesinde Helen kültür ve dini etkisinin iyice artmaya başladığı bu dönemde V. Mithridates, Kapadokya kralı VI. Ariarathes’in kızı Laodike ile evlenerek gücünü arttırmışsa da Sinope’de muhtemelen kendi aile üyelerinin de karıştığı bir suikast sonucu öldürülmüş[39] yerine 8. ve en önemli Pontus kralı olacak VI. Mithridates geçmiştir.

VI. Mithridates Eupator Dionysius[40], MÖ 134-63 tarihleri arasında Karadeniz’in

en doğusundan Küçük Asya’nın en güneyine dek uzanan topraklarda hüküm sürmüş olup, hem Büyük İskender hem de Pers kralı I. Darius’un mirasçısı olduğu iddiasıyla büyük bir ordu oluşturmuş, Roma İmparatorluğu’nun Sulla, Lucullus ve Büyük Pompey adlı üç generalinin ölümüne savaştığı amansız düşmanlarından birisi olmuştur. Babası öldüğünde 13 yaşında olan Mithridates’in annesi ve Euergetes’in karısı Laodike, gücü elinde tutmak ve tahttan inmemek için Mithridates ile kız kardeşi Laodike dışındaki diğer çocuklarını öldürtmüştür. Justin’e göre annesi Mithridates’i de öldürtmek istemiş, çocuğun muhafızları Mithridates’i azgın atları sürmeye zorlamış, üzerine mızrak fırlatmışlar, başarılı olmayınca çocuğu zehirlemişlerdir[41]. Panzehir kullanarak ölümden dönen Mithridates, ormanda 7 yıl geçirdikten sonra güçlü bir savaşçı olarak geri dönmüş, annesini hapse gönderirken (MÖ 116/115) kardeşi Laodike ile evlenmiştir. Mithridates’in doğduğu ve tahta çıktığı yıllarda 70 gün boyunca bir kuyruklu yıldızın parıldaması ya da çocukluğu ve delikanlılığında yaşadığı olağanüstü maceralara dair romantik hikâyeler kral olmasının ardından uydurulmuş olmalıdır. Justin, Laodike’nin Mithridates’in yokluğunda bir aşk ilişkisi yaşadığını, kocasının dönmesinin ardından hayatını kurtarmak için kralı zehirlemeye çalışmasına karşın başarısız olduğunu ve sadakatsizliği yüzünden öldürüldüğünü, bu olaydan sonra kralın tüm zamanını turnuvalar düzenlemek ve ordusunu eğitmeye ayırdığını aktarmıştır[42].

VI. Mithridates, Küçük Ermenistan, Trapezus ve Pontus bölgesini egemenliği altına aldıktan sonra Kolhis kabilelerine boyun eğdirmiş[43], hâkimiyet sınırlarını Kuzey Pontus steplerine dek yayabilmek için İskit kralı Palakus ile çatışmış, Kırım ve civarındaki Yunan kentlerine kendilerini İskitlere karşı koruyacağı sözü vererek işbirliklerini sağlamış, gerçekten de Pontuslu General Diophantus[44] İskitler ve müttefikleri Rhoxolani[45] ordularına ağır kayıplar verdirince, Mithridates bu bölgenin koruyucusu olarak kabul görmüştür. İskitler’in sürekli baskısı ve istedikleri yüksek haraç miktarından bıkan Bosphorus kralı Paerisades ülkesini Mithridates’e vermekte tereddüt etmemiştir. General Diophantus, 2. Kırım seferinde bölgede tekrar egemen olmak isteyen İskitler’e yine ağır kayıplar verdirirken Kırım’ın doğu yakasına Eupatorium Kalesi’ni inşa edilerek bölgede sürekli askeri kuvvet bırakmıştır.

VI. Mithridates, Paphlagonia ile Galatia’yı[46] Bithynia kralı III. Nikomedes ile paylaşırken Kapadokya’nın bölüşümünde anlaşamayınca külahlar değişilmiş, Nikomedes Roma ile Pontus yayılmacılığına karşı ittifak arayışı içine girmiştir. Sorunun çıkış nedeni Mithridates’in kız kardeşi Laodike ile evli olan Kapadokya kralı VI. Ariarathes’in MÖ 116’da Gordius adlı Kapadokyalı bir soylu tarafından öldürülmesinin ardından krallılığın dul eşi adına naip VII. Ariarathes’e emanet edilmesi sonrası yaşanan gelişmelerdir. Laodike ağabeyinin ezeli düşmanı III. Nikomedes ile evlenip, damat da evliliğin ardından eşinin ülkesini işgal edince Mithridates de ordusuyla Kapadokya’ya girerek Bithynia ordusunu dışarı çıkarmış, Ariarathes’i öldürerek ülkeyi kendisine bağlı Gordius’a emanet emiştir.  Nikomedes, Roma Senatosu’na başvurarak Mithridates’i şikâyet edince senato I. Ariobarzanes’i Kapadokya kralı olarak görevlendirilmiştir. Mithridates, generali Diophantos’un MÖ 107’da 3 yıl süren Kırım seferinden zaferle dönmesi üzerine bir yandan Anadolu, Küçük Ermenistan ve Kolhis’te genişleme politikasını hızlandırırken diğer yandan gelecekte Roma ile girişeceği mücadelenin hesabını yaparak MÖ 106’dan itibaren “kral” ünvanı ve “Dionysos” lakabını kullanmaya başlamıştır[47].

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016

Pontus Devleti ve Mithridates Makale Serim

Pontus Devleti ve Mithridates Hanedanı Tarihi

Mithridat Savaşları: Roma’nın Anadolu’yu İşgali

Notlar

[1] Yunanca Aριoβαρζάνης. MÖ 363–337 arasında hüküm sürmüştür (Diodorus, xvi. 90). Polybius, Ariobarzanes’in Pers hanedanının 7 ailesinden birisi olduğunu ve yönettiği toprakların kendisine I. Darius tarafından hediye edildiğini bildirmiştir (Polyb. V.43.2). Reinach (1890: 4) Mithridates’in Ariobarzanes’in değil Orontobates’in (Ὀρoντoβάτης) oğlu olduğunu iddia etmiştir.

[2] MÖ 386-302 yılları arasında yaşamış, MÖ 337–302 yılları arasında hüküm sürmüştür.

[3] Yunanca Monophthalmus “tek gözlü”

[4] Diodorus 20.111.4

[5] Bosworth ve Wheatley 1998, 155

[6] Diodorus, Mithridates’in krallığını dunasteia (δυναστεία) olarak nitelemesine karşın Kius’un Atina’ya 1.000 drahmi vergi ödeyen küçük bir yer olduğu görülmektedir.

[7] Bosworth ve Wheatley 1998: 158

[8] Herodot VII.72.1

[9] Lewis, 1985: 101

[10] Sallust Hist. 2.85; Florus.I.40.1

[11] MÖ 294-288 tarihleri arasında hüküm sürmüştür.

[12] Ilgaz dağı

[13] Yunanca Kιμιατηνή. Hadrianapolis yakınlarındaki Cimista ile aynı toponim olmalıdır (Strabon XII.3.41). Appian Kimiata’nın Paphlagonia yerine Kapadokya’da olduğunu bildirerek yanılmış olmalıdır (App. Mith. IX.28)

[14] Strabon, Geographika XII. 3. 42

[15] Head, 1911: 498-502

[16] II. Pharnaces ve I. Polemon… gerçekte bağımsız Pontus kralları değil Roma’ya haraç veren vasallardı.

[17] Mithridates (Mιθριδάτης), “Mithra tarafından verilmiş” anlamına gelen Farsça ismin Yunanca içinde kullanılan formudur.

[18] Yunanca Kτίστης “kurucu”

[19] Yunanca Basileus (Βασιλεύς). Miken dilinde gwasileus kelimesi yerel şef anlamına gelmekteydi. Bronz Çağda Yunanca’ya giren terim Klasik çağda kral anlamına genişlemiş sonrasında Bizans İmparatorları’nun ünvanı olmuştur.

[20] Yunanca στατή “ağırlık”. Eski Yunan’da basılan gümüş ve altın sikkelerin genel adıdır.

[21] Memnon, Heralea Tarihi, 7

[22] Justin Epith. XVI.4.7

[23] Yunanca Aριoβαρζάνης

[24] Memnon’a göre MÖ 222 yılında çocuk kralın evlenme yaşına erişmiş bir ablası da vardır.

[25] Memnon, Herakleia Tarihi, 24.

[26] Kaesarealı Eusibius, Chronikon, s. 251

[27] Polybius V.43.1-4, 5.74.5; VIII.19.7; VIII.20.11

[28] Yunanca Φαρνάκης

[29] Polyb. 23.9.2; StraboN XII.3.11; Livy 40.2.6

[30] Polybius, Histories, xxiii. 9

[31] Sinop hariç

[32] Diodorus Siculus, Bibliotheca, xxix; Polybius, xxiv. I, 5, 8, 9

[33] Pharnakes’in Yunan paralı askerlerinden birisi olması kuvvetle muhtemel  olan generallerinden Leocritus ve Amaseia phrourarkhosu Metrodorus gibi dönemin ileri gelenlerinin Yunanca isimleri de bu değişimin delilleridir.

[34] Polybius, Histories, xxxiii. 12.

[35] Romalılar Kartacalıları “Fenikeli” anlamına gelen Punici veya Poenici olarak adlandırmaktaydılar,

[36] Appian, Mithridat Ssavaşları, II, 10

[37] Strabon XIV.1.38; Eutr. IV.20; Oros. V.10.2

[38] Justin, Epit  xxxvii. I. 2; Appian, XII. 56. 57

[39] Strabon, Geographika x. 4

[40] Mithridates’in hayatı ve kariyeri Meyer (1968), Reinach (1890) ve Mc Ging (1986) gibi araştırmacılar tarafından detaylı olarak çalışılmıştır.

[41] Just. Epit.37.2.9

[42] Just. Epit. 37.3

[43] Strabon XII.3.1; XII.3.28

[44] Yunanca Διόφαντος. Sinoplu Asclepiodorus’un oğludur (McGing 1986:51)

[45] Alanlar ile ilişkili olması muhtemel bir Sarmat kabilesinin adı olup başlangıçta Don ile Dinyeper nehirleri arasında yaşamaktayken MÖ 1. yüzyılda Tuna nehri havzasına dek yayılmışlardır.

[46] Bu dönemde Galatia’da batıda Tolistoagiler, Ankyra civarında Tektosagler ve doğuda Trokmiler olmak üzere üç Kelt kabilesi yaşamaktaydı (McGing 1986: 70)

[47] Saprykin, 2009: 374