Makale: Özhan Öztürk
Merzifon’daki Rum varlığı Müslüman ve Ermeniler’e nazaran hem sayıca az olup hem de genellikle Rum kültürünün alt tabakasını oluşturan madenci aileleri olup, Gümüşhane civarından gelerek buraya yerleştiklerinden bölgenin yerlisi de değillerdi[1]. Madencilik Merzifon’da verimliliğini kaybetmeye başlayınca madenci aileler ekmeklerini başka yerlerde aramak için bölgeyi terk etmiştir. Merzifon Rum cemaatinin bu yüzden hızla kan kaybetmişse de çocuklarının iyi eğitim almasını isteyen Karamanlı, Trabzonlu ve İstanbullu varlıklı Rum aileleri oğullarını Merzifon’a göndererek Rum talebe oranını kent demografisinin çok üstünde bir orana çıkarmayı başarmışlardır.
Okul müdürü White, Haziran 1919’da 80 kişilik askeri birliklerini Merzifon’dan çekmeyi düşünen İngilizler’i ikna etmek için İstanbul’a giderek çekilme kararını iptal ettirmeyi başardıktan sona 1 Ekim 1919’da 11 öğretmen ve 150 öğrenciyle (72 Rum, 70 Ermeni, 7 Türk, 1 Rus) birlikte tekrar eğitime başlanmıştır[2]. 1920-21 Eğitim döneminde Zeki Ketanî ve İsmail Şevket adlı 2 Türk öğretmen eğitim kadrosuna eklenmişse de 12 Şubat 1921 günü akşamı Zeki Ketanî Osmanlı Edebiyat Kulübü toplantısından evine giderken vurularak ağır yaralanmış, ertesi gün ölmüştür. Nurettin Paşa, 12 Şubat günü Genelkurmay Başkanlığı’na gönderdiği bir telgrafta Amasya’da “Şefkat-ı İslam Yurdu’nda” bulunan bir Müslüman kadının Merzifon Amerikan Hastanesi ve kolejinde toprak altında gizli yol ve depoların olduğunu, Hristiyan köylüler ile cephane saklandığı şeklinde ihbarda bulunduğunu bildirerek 4 gün sonra ilgili yerde silah araması yapacağını bildirmiş[3], 16 Şubat günü de TBMM’ye bağlı Cemal Cahit Paşa komutasındaki birlikler okulu basarak arama yapmış, yabancı öğretmenlerin ülkeyi terk etmesi istenmiş ve okulun mallarına el konmuştur.
Ankara’nın kontrolündeki Yenigün Gazetesi’nde Amerikan Koleji’nin “mektep değil
fesat yuvası” olduğuna dair bir haber yayımlanmış ve Pontus adlı bir teşkilata dair bazı belgeler elde edildiği açıklanmıştır. Merkez Kumandanı Nurettin Paşa’nın 16 Şubat günü Erkan-ı Harbiye Umumi Riyaseti’ne gönderdiği rapora göre kolejde yapılan aramada silah ve cephane bulunamamasına karşın kolej içerisinde 1904’te kurulduğu anlaşılan “Pontus” adlı bir Kulübün varlığının
anlaşıldığı, tüzüğü, mühürleri, Pontus arması, gizli evrakları ve Yunan bayraklarının elde edildiği ve başkan ve yöneticilerinin tutuklandığı, öğretmenin ihbarcı olduğuna istinaden Rumlar tarafından vurulduğunun sanıldığı, kolej müdürünün Rum ve Ermeni gençlerin Avrupa’ya kaçırılması konusunda Samsun Amerikan temsilcisi arasındaki bazı yazışmalar elde edilmiştir.[4] Nurettin Paşa’nın ertesi gün gönderdiği raporda ise Ermeni öğrencilerin kolej içerisinde çektirdiği silahlı fotoğrafların elde edildiği bu öğrencilerden dördünün tanınarak tutuklandığı dahası Gümüşhacıköy’ün Karaköy ahalisinin kolej müdürüne hükümeti şikâyet eden ve ne şekilde hareket etmeleri gerektiğine dair görüş isteyen bir mektup elde edildiği bildirilmiştir.
Dönemin yetkilileri ve modern Türk yazarlar 1904 yılında İnebolu’da Rum asıllı Amerikalı papaz Klematyos’un “Pontus Cemiyeti”ni kurarken eş zamanlı olarak Merzifon Amerikan Koleji’nde tarihi Pontus Devleti’ne atıf yapılarak kurulan “Rum İrfanperver Kulübü” ve “Pontus Kulübü” adlı iki cemiyetin kurulmasını ortak bir akıl tarafından yaratılan komitacılık faaliyetleri olarak yorumlamıştır. Elde edilen belgeler ve istihbarat faaliyetlerine göre Rumlar Trabzon, Giresun, Ordu, Canik, Sinop, Gümüşhane, Karahisar-ı Şarkî, Tokat, Amasya, Çorum, Yozgat Sancaklarını tamamen; Erzurum Vilayeti, İspir ve Bayburt Kazalarını kısmen, Erzincan Sancağı’nın Refahiye ve Kuruçay Kazalarını tamamen; Sivas Vilayetiyle, merkez Koçgiri, Hafik, Yenihan kazalarını kısmen, Kastamonu Vilayeti’nin Tosya ve Taşköprü kazalarının tamamını, merkez ile İnebolu Kazası’nı kısmen içine alan topraklarda[5] bağımsız bir devlet kurmayı amaçlamaktadır[6]. Buna karşın White, anılarında kolejde Türkçe, Ermenice, Rumca, Rusça, İngilizce edebiyat toplulukları kurulurken Rum öğrencilerin bölgenin antik adını benimsemişlerse de savaştan sonra bu adı kullanmayı bıraktıklarını, dahası bu toplulukların gizli örgüt olmadığını şehrin yöneticileri tarafından bilindiğini dahası Pontus topluluğunun atletik, sosyal ve müzik toplantılarına katıldıklarını bildirmiş, şehrin yöneticilerine çocukların faaliyetlerini bastırıp bastırmamaları gerektiğini sorduğunda devam etmeleri gerektiğinin söylendiğini aktarmıştır[7].
White, notlarına Amerikan ve Hristiyan okulunun çalışmalarında görev aldığı için Türk öğretmen Zeki Ketanî’nin Türkler tarafından işlendiğinden şüphesi olmadığını da eklemiş[8], okulun aranmasının gerçek amacının öğretmenin ölümünü araştırmak değil, varsa silah ve mühimmat ile Türk hükümetine muhalif politik faaliyetlerle ilgili muhtemel deliller bulmak olduğunu aktarmış, hatta askerlerin okulda silah bulunacağından emin olarak boş katırları bile hazır bulundurduklarını bildirmiştir. White’a göre askerler Aziz Paul dönemindeki Roma eyaletlerini gösteren Chicago’da basılmış duvardaki bir haritadaki –o dönemdeki Roma eyaletlerinden birisi olan- Pontus yazısını görünce bunu “kurulması düşünülen muhtemel devletin haritaları” olarak yorumlamış, Nurettin Paşa’da durumu Erkan-ı Harbiye Umumi Riyaseti’ne aynı mealde rapor etmiştir. White, Yunan-Rum Edebiyat Komitesi’ndeki 3 hoca, 1 mezun ve 2 öğrencinin tutuklandığını ve bunlardan bir daha haber alınamadığını da yazmıştır. Amasya’ya gönderilen tutuklular 12 Eylül 1921’de İstiklal Mahkemesi’nde yargılanmış kulüp başkanı Therlides Kuyumcuoğlu, üyelerden Haralambos, Yorgi, Simon, Anastas ve Pavlos’un, Yunan amaçları doğrultusunda eğitim yaptırdıkları, otoriteye karşı gelmek için üye kaydettikleri, Türkçe öğretmeni Zeki Bey’in katlinde rolleri olduğu iddianamesiyle idamına karar verilmiştir[9].
Yunan kaynaklarına göre 1903 yılında Merzifon Anadolu Koleji mezunları tarafından kurulan dernek okuldaki öğrenci ve öğretmenleri de üye olarak kabul etmiş, eğitim, sanat ve spor alanlarında faaliyet göstermiştir. Dernek üyeleri Anadolu ve Balkanlardan okula kabul edilen Ortodokslar’ı kapsamış olup, 1908-13 arasında hızla artarak 180’i bulmuştur. Bir yaylı çalgılar orkestrası ve tiyatro topluluğu oluşturan cemiyet 1909 yılında “Pontos” adlı bir gazete de yayınlamıştır[10]. Editörlüğünü Dimitrios Theocharidis, Kallisthenis G. Chourmouziadis ve Leonidas M. Kazezoğlu’nun yaptığı gazetede tarih, arkeoloji, sosyoloji ve felsefi konular işleyen makalelerin[11] yanı sıra, yabancı dillerle ilgili çalışmalar, şiir, din-ahlak konulu denemeler ve bölgesel haberler yayınlanmıştır.
Merzifon’daki okul kapanmışsa da mübadelenin ardından 23 Ocak 1924’te Pontuslu Rumlar’ın gönderildiği Selanik’te “Anadolu Koleji” adlı bir okul açılarak Merzifon Koleji’nin anısı günümüze dek yaşatılmıştır.
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Bölgenin orijinal yerli halkı –Ermeniler hariç- çoktan İslamlaşmış olmalıdır.
[2] Stone, 1980: 213
[3] Telgrafın tam metin çevirisi için Bkz. Kurt, 1995: 370
[4] Kurt, 1995: 371
[5] Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi. Klasör 1880. Dosya 20 Fihrist 5; Balcıoğlu, 1993: 91
[6] Yurt, 1981: 432
[7] White, 1995: 245-46
[8] White’ın iddiasına karşın Amasya mutasarrıfı Osman 28 Mart 1921’de İçişleri Bakanlığı’na gönderdiği bir telgrafta kolej öğrencilerinden Anesti, Lay ile Pavlidis’in tutuklandığı ve soruşturmanın derinleştirildiği yazısını göndermiştir (Kurt, 1995: 377)
[9] TBMM Arşivi. Rumuz i. Ds. 6
[10] Mamoni, 1986: 155-225
[11] 1912’de Atina’da düzenlenen Oryantalizm kongresinin kritiği, Yunanstan’da dil sorunu ya da kadın haklarını (Mayıs 1911) konu alan makaleler bunlardan bazılarıdır.