Vize, Kırklareli

Makale: Özhan Öztürk

Vize[1], geçmişte Astai adlı Trak kabilesinin yurdu ve antik Trak krallığının başkenti olup, günümüzde Kırklareli iline bağlı bir ilçe konumundadır. Çeşitli tarihi kaynaklarda Vize dışında Bizye, Bizya, Bida, Biza, Vissa, Vizilli adlarıyla geçen yerleşimin adı Yunan mitolojisinde efsanevi Trak kralı Byzas’ın adına bağlanmışsa da kanımca Trak dilinde “köy, yerleşim” anlamına gelen “vis” kelimesiyle ilişkilidir[2].

Vize Arkeoloji

1936-39 yılları arasında Arif Müfid Mansel’in[3], 1962’de F. Dirimtekin’in, 1982’de M. Özdoğan’ın[4] Vize Ovası ve çevresinde yaptığı kazılarda bölgede yerleşimin en azından Neolitik döneme dek indiği anlaşılmıştır. Çakıllı köyünün güneyinde Eski Tekke Mezarlığı adı verilen mevkide Neolitik döneme tarihlenen çanak çömlek, cilalı el baltaları bulunmuş, Vize’nin güneyinde Vize ovasında çok sayıda tümülüs[5] içerisinde özellikle Çömlektepe Höyüğü’nde Trak medeniyetine ait çok sayıda arkeolojik bulguya rastlanmış[6], 1995 kazılarında ise Trakya’nın en eski antik tiyatrosu açığa çıkarılmıştır. 1938’de Münsel’in kazdığı ve A Tümülüsü adını verdiği 9.5 metre yükseklik ve 50 metre çapındaki tonoz örtülü, fresk bezemeli odada yakılmış bir erkeğe ait Trak üslubunda lahit açığa çıkarılmış, zengin içeriğinden bir krala muhtemelen son Trak kralı III. Rhoimetalkes olduğu düşünülmüştür. Vize ovasındaki tümülüslerin bazılarında at kemikleri ile yakılmış insan kemiklerine, megalit benzeri yapılara rastlanması Trakların Orfik dini inançları, insan ve at kurban törenleriyle ilişkilidir.

 Vize Tarihi

MÖ 5. Yüzyılda Trak krallığının başkenti olan Vize, MS 46’da Roma

imparatorluğunun bölgede egemen olmasıyla Thrakia eyaletine bağlanmış, MS 4. Yüzyılda Goth ve ardından gelen Hun istilalarından etkilenmiş, MS 526’da Slavlar tarafından ele geçirilmişse de ertesi yıl Justinianus tarafından yeniden Roma topraklarına katılmıştır. Bugün Edirne Müzesinde sergilenen ve MS 2. Yüzyıla tarihlenen bir kitabede Vize kalesine yeni burçlar inşa edildiğinden bahsedilmekte olup,[7] 6. Yüzyılın son çeyreğinde Avar ve Peçeneklerin yağmaladığı kentin surları 7. Yüzyılda İstanbul’u düşman akınlarından korumak amacıyla onarılıp genişletilmiştir. 9. Yüzyılda asi General Thomas isyan karargâhını Trakya’da kurmuş, Bulgarlarla ittifak yapan Bizans ordusu tarafından yenilgiye uğratılınca kendisi Edirne’ye oğlu Vize’ye kaçmıştır. 9. Yüzyıl sonlarında bölgedeki askeri faaliyetlerle birlikte önemi artan Vize’de konuşlanan ordunun başında Drungarios[8] Nikephoros yer almaktaydı. Vize, 1204’de İstanbul’u ele geçiren Latinlerin, 1247’de Latin hanedanı kovmayı başaran Bizanslılar’ın eline geçmiştir. 1363’de Osmanlılarca fethedilen Vize ertesi yıl Bulgar kralı Asen tarafından ele geçirilmişse de hâkimiyeti uzun sürmemiş, I. Murat 1369’da Trakya’daki pek çok yerleşimle birlikte kenti yeniden Osmanlı topraklarına katmıştır. Bizans imparatoru V. John Palaiologos 1373’de Vize ve civarını kurtarmaya çalışmışsa da atik davranan I. Murad hasmını durdurmaya başardığı gibi Firecik, İnceğiz ve Çatalburgaz kalelerini de ele geçirmiştir. Yıldırım Bayezid’ın oğulları Musa Çelebi ile I. Mehmet Çelebi arasındaki taht kavgası sırasında iki şehzadenin ordusu Vize yakınlarında karşılaşmış, kazanan I. Mehmed’in komutanı Evrenos Bey’in olunca Çelebi Mehmet (1413-1421) tahta çıkabilmiştir.

Osmanlı ordusunu Belgrad civarlarında birkaç defa Macar komutan Hunyadi Yanoş’un Balkanlar’ı istilası sırasında Vize ve civarı tekrar Bizans yönetimine geçmiş olmalıdır ki II. Mehmet’in komutanlarından Karaca Paşa 10 bin kişilik bir kuvvetle 1453’de Misivri, Ahyolu ve Vize kalelerini fethetmiştir.   Vize, Rumeli eyaletine bağlı bir sancak olarak teşkilatlandırılmış olup, Burgos (Lüleburgaz), Baba-ı Atik (Babaeski) ve Pınarhisar olmak üzere 3 kazası bulunmaktaydı.

Osmanlılar‘a sığınan Dulkadiroğlu Budak Bey Vize’ye sancakbeyi olarak atanırken beraberinde getirdiği askerler “Vize Yörükleri” olarak adlandırılmıştır ki Vize sancağında 1543 ve 1557’de 21, 1609 ve 1642’de 2 Yörük ocağının[9] bulunduğu görülmektedir.[10] Yörüklerden başka bölgede Tatar askerler de “Bozapa ocağı” adı altında görev yapmakta olup, bunlardan Vize’de 4, Kırkkilise’de 2, Lüleburgaz’da 1 ocak bulunmaktaydı. Kırım giraylarının Vize’de bulunma sebebi kendi aralarında ya da Osmanlı devleti ile ihtilafa düştükleri zamanlarda buraya sürgün edilmeleridir ki Devlet Giray’ın oğlu Adil Giray 1671’de Vize’den sonra Rodos adasına sürülmüştür.

1529 yılında 10 köyü Vize’de 443 Hristiyan, 72 Müslüman toplam 515 haneden 80.702 akçe, 1540’da 852 Hristiyan, 39 Müslüman toplam 891 handen 146.981 akçe vergi elde edildiği ve İstanbul’daki Fatih Külliyesi’ne vakfedildiği anlaşılmaktadır. Vize kasabası 1528 yılında Cami, Hasan Bey, Selahaddin, Saruhanlı, Boyacıhas, Hacı Ali (Yörük Musa), Seyid Kasım, Hacı Sadi, Bucak, Cemaat-i Gebran adlı 12 mahalleden oluşmakta 610 İslam’a karşın 475 gayrimüslimi barındırmaktaydı. 1672’de Mekke Emiri Şerif Sad görevden alındıktan sonra Vize ve Kırkkilise sancakları kendisine 20 yıl süreyle dirlik olarak verilmiştir.

Vize sancağı İran seferindeki hizmetlerinden dolayı II. Fetih Giray’a arpalık olarak verilmiş, amcası Kaplan Giray’dan sonra 1736’da tahta çıkmasının ardından bu sefer oğlu Aslan Giray mutasarrıf olarak atanmıştır. Vize kasabası son olarak Kırım Hanı I. Fetih Giray’ın oğlu III. Selim Giray’ı Çakıllı köyündeki bir çiftlikte ağırlamıştır. 1777-87 arasında sancak konumunu sürdüren yerleşim bu dönemde Vize, Saray, Hacımahmud, Hayrabolu, Bayındır, Azak, Kilcan, Akkirman, Baba-yı Atik, Pınarhisar, Burgos, Kili, Çorlu ve Menküp kazalarından oluşmaktaydı.[11] 1831’deki yönetsel bölünmede Silistre eyaletine bağlı bir liva olan Vize, 1846-47’de Kırklareli livasıyla birlikte Edirne eyaletine bağlanmış, 1867’den itibaren ise sancağa dönüştürülürken Edirne’ye bağlı kalmıştır. 1884 Edirne vilayet salnamesine göre yaklaşık 20 bin kişilik nüfusuyla[12] Vize’nin Kırklareli’nde sonra vilayetin en kalabalık ikinci kazası olduğu anlaşılmaktadır. 1901 Edirne vilayet salnamesine göre ise Vize’de 10.960 Müslüman, 12.346 Rum Ortodoks, 837 Bulgar toplam 24.143 kişi yaşamaktaydı.

Şemseddin Sami 19. Yüzyıl sonlarında Vize’nin merkezi 4 bin nüfuslu, 4 nahiye ile 46 köyden oluşan, 10.923’ü İslam, 11.972’si Rum, 1.037’si Bulgar, 154’ü Çingene 24.086 bir kasaba olduğunu, 48 cami, 16 erkek ve 6 kız mektebi, 184 dükkân, 28 han, 2 hamam, 31 fırın, 42 değirmen, 5 şayak atölyesi, 6 hızarhane ve 1 yağhaneyi barındırdığını bildirmiştir.

Vize kasabası, 2.5 yıllık Yunan işgalinin ardından 1 Kasım 1922’de İtalyanlar’ın aracılığıyla Yüzbaşı İsmail Hakkı Bey komutasındaki Türk Jandarmasına teslim edilmiş ve Şeyhler Nahiyesi Müdürü Cemal Bey kaymakam olarak atanmıştır. 1924’te il olan Kırklareli’ne ilçe olarak bağlanan kent 1928’de 5 mahalleli 2 nahiyeli ve 35 köyü olan bir kaza iken, 1977’de Vize, Kıyıköy ve Sergen adlı 3 belediye ile 25 köyden oluşmuştur. Öncesinde Bulgarların ve 1923 mübadelesi ile Rum nüfusunun gönderilmesi etnik yapısı önemli ölçüde değişen kente gelen Müslüman göçmenler -ki sayıları 2117’dir- yeni kurulan Mehmet Akif Mahallesi (Yazı Mahalle) ve Devlet Mahallesi’ne (Yeni Mahalle) yerleştirilmiştir. Ayrıca Vize’ye 1934-50 tarihleri arasında Romanya’dan 403, Yugoslavya’dan 46, Bulgaristan’dan 1187 göçmen gelip yerleşmiştir. 1970’lerde Çerkezköy’ün gelişmesiyle Vize nüfusunun bir bölümü buraya göçerken 90’ların başında Bulgaristan’ın asimilasyon politikasından kaçan yeni bir muhacir dalgasından da nasibini almıştır. Vize, 4 belediye (Çakıllı, Kıyıköy, Sergen, Vize), 20 mahalle ve 23 köyden oluşmakta olup,  2009 yılı ilçe nüfusu 28.913 (11.447 kent, 17.466 köyler), Vize merkez belediyesinin nüfusu ise 11.447’dir.

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016

Notlar

[1] Yunanca Βιζύη.

[2] Serafimov, 2007: 147. Ayrıca Bkz. Byzerler

[3] Prof Dr. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Klasik Arkeoloji Kürsüsünün kurucusudur.

[4] Prof Dr. İstanbul Üniversitesi Prehistorya Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesidir.

[5] İstanbul Arkeoloji Müzesinde Son Trak Kralı Rhoimetalkes’in mezarı olduğu sanılan Vize A Tümülüsünün rekonstrüksiyonu yapılmıştır.

[6] Tonoz örtülü odalarda veya tuğla örülü çukur mezarlarda erkek, kadın ve çocuk mezarlarında kılıç, hançerler, altın yüzükler, kabartmalı gümüş kadehler, tunç miğfer ve çeşitli süs eşyaları bulunmuştur.

[7] “Aulus Pores oğlu Firmus ile Kenthes oğlu Rytes oğlu Aulus Kenthes ve Hyakinthus oğlu Rabdus idaresi altında kale burçları inşa edilmiştir.”

[8] Yunanca Δρουγγάριος . Bizans kara ordusunda thema ya da 1.000 kişilik askeri birliğin komutanına verilen unvanken deniz ordusunda donanma komutanı anlamına gelmekteydi.

[9] 1 Ocakta yaklaşık 25 asker bulunmaktaydı.

[10] Yurt, 1982: 7, 4811

[11] Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defterler, No: 9550

[12] 9.928 erkek, 9.120 kadın, 163 yabancı