Aşağıdaki Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü adlı kısa çalışmada efsane, hikaye, gelenek, şarkı, bilmece, söz düzeni hatta yıldızlara ait inanma ve büyüleri bile kapsayan kültür ögeleri maddeleştirilmiş olup, aşağıda M (ME-MZ) harfi ile başlayan maddeler verilmiştir.
Mehmet Çakırtaş 1920 yılında Edremit ilçesi, Avunya bucağına bağlı Karaaydın köyünde doğmuş bir halk şairinin adıdır. Kitapları: Damlalar(1945, 1949)
“Aşık Mehmet Hak uğruna
Ateş düşürdü bağrına
Vücudunun başşehrine,
Sala sala vakti geçer”
Mehmetçik İslam sonrası inanışta Türk askerini sembolize eden isimdir. Genç, temiz ve güleç yüzlü ama kararlı ve er kıyafeti içinde genellikle silahlı vaziyette bir Türk bayrağının yanında veya altında dururken tasvir edilir. Yiğit, özverili, yardımsever, pek çok kültürdeki özdeşinden farklı olarak aynı zamanda barışsever bir savaşçı olup Türk kültüründeki tüm iyi değerlerin de taşıyıcısıdır.
Meigas İspanyol Galicia bölgesi (Lugo, La Coruña, Pontevedra, Orense) halkının inanışında cadılar için kullanılan genel bir terimdir.
Mekir Geceleri mezarlıklarda rastlanılan hayali bir yaratığın adıdır (Gümüşhane, Tokat, Erzurum).
Melekof Geleneksel kadın kıyafetinin bir parçası olan iç gömleğin adıdır (Muş)
Melekü’l-Mevt Ölüm meleği anlamına gelip Azrail’i tanımlamaktadır.
“Vermem sana can çek elini ey melek’ül mevt
Cananıma nezreylediğim câna dokunma”
Melik Han-Paşa adlı Ermeni seyirlik oyunlarından birisine adı veren bir kahraman olup, Melik adlı kral ve adamları komşu köyün Melik’i ve adamlarıyla savaşa gider kazanan ötekinin her şeyini alırdı (And, 1976: 10).
Memetina Hemşin yöresinde kadın erkek karışık olarak tulum eşliğinde oynanan bir horonun adıdır.
Menge İçel yöresinde 10-20 erkeğin oynadığı bir sıra oyununun adıdır. Toros mengisi denilen bir varyasyonu ise kadınlı erkekli bir topluluk tarafından özgün türküsü eşliğinde oynanılmaktadır:
“Pınarbaşı ben olayım
Bulanırsam bulanayım
Sevdiğimi verin bana
Dilenirsem dileneyim.”
Mephistopheles, Mephisto Faust efsanesinde şeytan için kullanılan bir terim olup kelime anlamı Yunanca ‘Işığı sevmeyen’ olmalıdır.
Merkez efendi İstanbul-Yenikapı mevlevihanesi civarında bulunan bir ziyaret yerinin adıdır.
Merrow İrlanda masallarında bir çeşit deniz cininin adı olup, kırmızı tüylü bir şapka giymektedir.
Mersin dalı dikmek Mezarlıklara mersin (Latince: Myrtus communis) dalı dikmenin ölünün kabir azabını azaltacağına inanılmaktadır (Muğla).
Merşah, Maşlah Köylü erkeklerin taktığı geleneksel dokuma başlıkların adıdır (Mardin).
Meryeme Ayak hareketlerinin ön plana çıktığı br halay çeşidinin adıdır (Mardin)
Mesir Bayramı Manisa’da Nevruz günü kutlanılan bir bayramın adı olup, türlü ot ve çiçeklerden yapılmış mesir macunu parçalarının bir minareden, aşağıda toplanmış halkın üzerine saçılması ve halkın bunları kapışması suretiyle gerçekleştirilmektedir. Söylenceye göre 16. yüzyıldan itibaren kutlanılan geleneğin uygulanmasına 1923 ile 1955 yılı arasında ara verilmiştir.
Mesir Macunu İlk olarak 1539 yılında Manisa bimarhanesinin (darüşşifa) halka dağıtmaya başladığı bir macunun adı olup, güç ve şifa verdiğine, afrodizyak özelliği olduğuna inanılmaktadır. Bir söylenceye göre macun Kanuni Sultan Süleyman’ın annesi Hafsa Sultan’a şifa vermek amacıyla kullanılmış bir başka söylenceye göre ise Pontus kralı Mithridates’in 54 maddeyi karıştırarak yaptırdığı bir panzehirden kaynağını almaktadır.
Mest Papuç Gönderme Düğün haftasının ilk günü güvey evince hazırlanan içinde terlik, ayakkabı, takı, giysi, bilezik ve gelin başlığı bulunan sandığın kız evine gönderilmesi geleneğinin adıdır (Trabzon, Rize)
Meşe Adamı Artvin’in iç bölgelerinde karakoncoloza verilen isimdir.
Metelik Bohçası Clara Grant tarafından 1907 yılında Londra’da başlatılan bir gelenek olup, İngilizce orijinal adı Farthing Bundles’tır. Çocukların hoşuna gidebilecek deniz kabukları, fasulyeler, düdükler, ahşap oyuncaklar, küçük kutular, kurşun kalemler, renkli kâğıtlar gibi küçük hediyeler her cumartesi günü ücretsiz olarak dağıtılmaktadır.
Metelytsia Bir Ukrayna halk dansının adıdır.
Mezar Tutma Zengin ailelerin mezarın üzerine kurdurulan bir çadırda aralıksız bir kaç gün (ilk Cuma’ya kadar) Kuran okutması geleneğinin adıdır (Hakkari).
Mezer Geleneksel kadın giyiminin bir parçası olan uçları kırmalı işlemeli önlüğün adıdır (Van).
Mıkdat Türbesi Hatay ili, Defne mevkiinde bulunan iç içe iki kubbeden oluşan bu türbeyi yerini Nusayriler kutsal kabul edip şifa bulmak amacıyla ziyaret etmektedirler.
Mırız Osmanlı döneminde kışın palto niyetine giyilen, kahverengi Bulgaristan şayağından dikilmiş hâkim yakalı, cep kenarları süslemeli erkek kıyafetinin adıdır (İç Anadolu).
Mırra Taziye, düğün, tebrik ve mevlit gibi özel günlerde konuklara ikram edilen acı kahvenin adıdır (Mardin).
Miço Altı kız ve altı erkeğin birbirlerinin serçe parmaklarından tutarak, özgün türküsü eşliğinde halka formunda ve topallayarak oynadıkları bir halk oyununun adıdır (Çorum):
“Yastık attım bostana
Miço gelip yaslana
Can kurban canan kurban
Miço gibi aslana
Hop miço hopla miço
Şalvarı topla miço”
Mikado 1. İnce ve renkli 41 tahta çubukla oynanan beceri ve zekâ oyunun adı olup, oyunun adı Uzak doğu çağrışımı yapmasına karşın (Japonca ‘imparator’) 1936’da Avrupa’da geliştirilmiştir.
- Japonca ‘saray kapısı’ anlamına gelen terim zamanla güneşin oğlu olduğuna inanılan imparator ile özdeşleştirilmiştir.
Mikula, Mikula Selianinoviç Kırsal kökenli güçlü ve yakışıklı bir Slav kahramanın adıdır. Başlangıçta bir tarım tanrısı olup, ağaçları kökünden sökerek köylülerin ekim yapması için tarlalar hazırlarken zamanla haksızlıklara başkaldıran Slav köylüsünü temsil eden mitolojik bir kahramana dönüşmüştür.
Minganji Kongo’da yaşayan Pende halkının şef seçilme ya da şefin evini inşa etmek gibi törenlerde gerçekleştirilen dini ayinler sırasında kullandığı maskelerin adı olup, amaç sembolik olarak kabilenin topraklarını korumaktır. Gitenga maskesi ise aynı törende takılmasına karşın minganjilerden faklı şekilde tek bir kişi tarafından giyilmekte koryucu rolü değil hayatı ve yeniden doğuşu simgelemektedir.
Minnesota Buzadamı 1960’lu yıllarda ABD Minnesota’da yapılan bir festivalde sözde Yeti benzeri bir yaratık görüldüğü kaydedilmiş olup, muhtemelen şaka olmalıdır.
Miras Oyunu Üç fındığın üzerine konulan ve ‘herene’ denilen bir fındığın düzleştirilerek misket haline getirilen başka fındıklarla vurmaya çalışarak oynanan bir çocuk oyununun adıdır (Trabzon, Rize).
Miri Himalaya dağlarında Arunakal Pradeş bölgesinde yaşayan Adi halkının ruhlarla temas kuran, tavuk ciğerine bakarak kehanette bulunan, hastalıkları sağaltan kadın şamanlarına verilen isimdir.
Mirza Sahiba Pencab bölgesinde, Jaranvala’da yaşayan Kharal kabilesi lideri Vanjhal han’ın oğlu olan efsanevi kahramanın adıdır.
Mirzayî Kars bölgesinde İran göçmeni Azeriler tarafından oynanan bir barın adıdır. Adını İran’da prenslere verilen bir unvan olan Mirza’dan almıştır. Yaşlı erkekler tarafından ağır tempoda oynanılır.
Misk-ü amber Osmanlı döneminde değer verilen iki ayrı kokunun adları olup, pek çok masal, türkü ve destanda güzel kokan herhangi birşeyin bu özelliğini vurgulamak için birlikte kullanılmışlardır.
“Taşlar olsun yapınızda
Misk ü amber kokunuzda
Aşık Ömer kapınızda
Bir azatsız kula benzer” (Aşık Ömer, 17. yüzyıl)
Mitmit Su kenarlarında yaşadığına inanılan küçük insanlara Macaristan’da verilen isim olup, çalıların arkasından bir anda görünüp insanlara göz kırpıp saklanırlar.
Miyamoto Musaşi Japonya’nın en ünlü savaşçısı olan efsanevi kılıç ustası ve samurayın adıdır (1584-13 Haziran 1645) 30 yaşına geldiğinde 60’tan fazla dövüşte rakiplerinin tümünü yenmiş ölmeden hemen önce Kyushi dağında inzivaya çekildiği bir mağarada savaş sanatı öğretisinin temel kaynaklarından Go Rin No Şo (Beş Çember Kitabı) adlı kitabını yazmıştır.
Gerçek adı Shinmen Musaşi No Kami Fuji-vara No Genşin olan samuray, Tokyo’nun güneybatısında bulunan Musaşi bölgesinin Miyamoto köyünde doğmuş olup ‘Fujivara’ adlı soylu bir ailenin üyesiydi (No Kami: Asalet unvanı) Yedi yaşındayken babası Munisai ölünce bir rahip olan dayısı tarafından büyütülmüştür. Şogun Toyotomi Hideyoşi’nin Japonya’yı birleştirmek için uğraştığı isyan ve şiddet dolu günlerde büyüyen Musaşi’nin daha on üç yaşındayken mızrak usatası Arima Kihei’yi basit bir sopa kllanarak öldürdüğü bilinmektedir. Macera peşinde hiç kesmediği saçları ve nadir yıkanmasının da verdiği rezillikle çift kılıç kuşanmış olarak Japonya’yı dolaşarak kılıç sanatında ustalaşmaya çalışmıştır. İeyasu Şogun olunca rakip saflarda Aşikaga’nın ordusunda savaşmış, muharebeden ve yenik düşen bir orduya karşı başlatılan sürek avından kurtulmayı başarmıştır. Kan davalı olduğu Yoşioka ailesinin iki oğlunu öldürüp birini ağır yaralamıştı. Hozoin tapınağında mızrak dövüşünü incelemiş, Şişido Baikin adlı orak ve zincir ustasını öldürmüş, tahta kılıç kullanarakı Matsudaria efendinin kılıcını kırdıktan sontra hocalığını yapmış, Sasaki Kojro gibi pek çok kılıç ustasını yenilgiye uğratmış ve ünü tüm Japonya’ya yayılmış bir efsane olmuştur.
| Beş Çember Kitabı, Miyamoto Musaşi |
| Ni Ten İçi Ryu denilen strateji yolunu yıllardır öğretiyorum ve şimdi ilk kez yazılı olarak açıklayacağım. Kanei’nin yirminci yılının (1645) onuncu ayının ilk on günü içindeyiz. Gökyüzüne saygı sunmak, Kwannon’a dua etmek ve Buda’nın önünde secdeye varmak üzere Kyushu’da Higo Twato’su dağına çekildim. Harima bölgesinden savaşçı Şinmen No Kami Fujiwara No Genşin’im ve altmış yaşındayım…
Strateji savaşçının zanaatıdır. Komutanlar bu zanaatı hayata geçirmeli, birlikler bu yolu bilmelidir. Günümüz dünyasında strateji Yolu’nun gerçekten anlayan savaşçı yoktur. Çeşitli yollar vardır. Buda’nın yasasıyla selamet yolu, öğrenme yolunu yönlendiren Konfüçyus yolu, bir tabibin sağaltma yolu, ozanın Waka yolu, çay, okçuluk ve daha pek çok sanat ve beceri vardır. Herkes eğilim duyduğunu uygular. Savaşçının ki ise ikili kalem ve kılıç yolu olduğu ve her iki yola da eğilimi olması gerektiği söylenir. Bir insanın doğal bir yatkınlığı yoksa dahi, yolun her iki kesimine de sıkı sıkı sarılmakla savaşçı olabilir. Genelde söylemek gerekirse, savaşçının yolu ölümü kararlıca kabulleniştir. Görev bilinci ya da utanç nedeniyle yalnızca savaşçıların değil, rahiplerin, kadınların, köylülerin ve daha aşağı insanların öldüğü doğru olsa da, bu farklı bir şeydir. Savaşçı insanları alt etme üzerine temellenen strateji yolunu öğrendiği için farklıdır. Kişilerle kılıç dövüştürürken ya da savaşlara katılırken, kendimize ve efendimize güç ve ün kazandırabiliriz. Stratejinin erdemi budur (Toprak Kitabı 49-51).
|
Mngva, Nunda Tanzanya’da görüldüğü rapor edilen ‘eşek büyüklüğünde’ bir vaşak cinsinin adı olup 1938 yılında kritozoolojinin konusu olmakla birlikte ‘British Scientific Journal Discovery’ dergisinde varlığı tartışılmıştır.
Modu Modu Çağırmak Kurak geçen Nisan-Mayıs aylarında gerçekleştirilen bir yağmur duası uygulamasının adıdır. Çocuklar, gündüz bir korkuluk hazırlayıp kıyafet giydirir ve bir sığırın ucuna bağlanır. Ev ev dolaştırılarak yağ, un, bulgur gibi yiyecekler toplanırken, her ev bir kova suyla korkuluğu ıslatır. Bu sırada çocuklar şu tekerlemeyi söylerler:
“Modu modu!
Anan kimden doğdu?
Bir kaşık sudan doğdu
Ver Allahım ver
Kırk gün yağmur
Elli gün çamur”
Ertesi gün bir türbe ziyaret edilir ve yemekler pişirilerek yenilir. Türbeden alınan bir taş bir dereye atılmak üzere alınıp arkaya bakılmadan köye gidilir (Hatay).
Moğol Ölüm Solucanı, Alhoi Horhoi Gobi çölünde varlığı rapor edilen bir canavar olup, kriptozoolojinin ilgi alanına girmektedir.
Moğolca ‘alhoi horhoi’ bağırsak kurdu anlamına gelmekte ve şişman, dev büyüklükte, açık kırmızı renkli olarak tasvir edilmektedir.
Mogui Çin masallarında doğaüstü güçlere sahip bir ırkın adı olup, insanlara zarar verebilmektedirler.
Mohi Japonca dolunay anlamına gelmekte olup, aynı zamanda pirinç unundan yapılan bir kekin adıdır. İnanışa göre Ay’da yaşayan bir yaban tavşanı sürekli mohi hazırladığından tatlıya bu ad verilmiştir.
Moka Papua yeni gine’de kabilelerin birbiriyle armağan (inci, domuz vs.) değiş tokuşu yaptığı, geleneksel dansların ve çeşitli eğlencelerin de düzenlendiği törenlerinin adıdır. Kökeni savaşlardan sonra yapılan tazminat verme geleneğine dayandığı için, saldırganca davranışlar gösterilen törende verilen armağanın büyüklüğü saygınlıkla orantılıdır.
Momatça İgra Tarihi kaynaklarda İstanbul’a özgü, daha çok gençlerin yaptığı bir halk dansının adı olarak geçmektedir
Momotaro Şeftali çocuk adıyla da bilinip masal ve efsanelerde sıkça adı geçen bir kahramanın adı olup, beraberinde bir maymun, köpek ve sülünle birlikte dolaşmaktadır. Bir macerasında bir adada cinlerin elinde esir tutulan iki prensesi kurtarmıştır.
Momotaro < Japonca momo ‘şeftali’+ taro ‘ailenin en küçük oğlu’
Momoye Efsaneye göre Kobo adlı Japon hat sanatçısının yazısındaki karakterlerden birisini sumo güreşçisine benzeterek alay etmiş, o gece kapısı bir güreşçi tarafından çalınıp sabaha kadar dayak yemiştir. Ertesi gün yazıda alay ettiği ‘Momoye’ adlı karakterin eksildiğini görmüştür.
Monogatari Yer yer manzum kıtalar içeren düzyazı tarzında olan Japon destanlarının genel adıdır.
Morris Rönesans Avrupa’sında Akdeniz bölgesinde oynanan danslardan ödünçlenmiş bir halk dansının adı olup, İngiltere’de ilk olarak 1448 yılında oynanıldığı kayıtlıdır (Heaney, 2004: 513). Ritmik adımlarla oynanan dansın Latince mor ‘gelenek’ kelimesiyle ilişkili olduğu iddia edilmekteyse de Latin kökenli olduğu göz önüne alındığında Moor ‘Kuzey Afrikalı’ etimolojisi de ihmal edilmemelidir.
Moskof 1. Anadolu’da Rus ordusu ve askerlerine verilen isimdir.
- Karadeniz Rumlarının mübadele ile Yunanistan’a taşıdığı geleneksel bir halk dansının adı olup, Tromakton ve Tonyalidikon horonlarıyla benzerdir.
Mozorro Bask halkının inanışında insanlara küçük işler yaparak yardım eden kısa boylu cinlerin genel adıdır.
Muikseranga Valencia’nın 30 km güneybatısındaki Algemesi kasabasında antik bir geleneğin devamı olarak 7-8 Eylül festivalinde gerçekleştirilen birbirlerinin omzuna basarak üst üste çıkan insanların oluşturduğu kuleler (Bkz. castell) ve sokak dansları yapılan gösterilerinin ortak adıdır.
Mujinto Japonya’nın güneydoğusunda yer alan ve bir zamanlar 2.7 m boyunda, 300 yıl ömre sahip dev bir ırkın üzerinde yaşadığına inanılan otuz volkanik adadan oluşan adalar topluluğunun adıdır.
Mukaddime Karagöz adlı gölge oyununda oyunun temel figürleri Karagöz ile Hacivat’ın kavga ettikleri, Hacivat’ın perde gazeli söylediği giriş bölümünün adıdır.
Mula-sem-Kabeça Bir papazla aşk yaşadığı için lanetlenmiş bir kadının adı olup, kafası olmayan bir katır görünümündedir. Gittiği yerde yangın çıkarır ve kişnemeleri kilometrelerce uzaktan duyulurken rastladığı insanları öldürmektedir
< Portekizce mula ‘katır’ + sem ‘-sız’ + cabeça ‘baş, kafa’)
Mulánima, Almamula Kuzeybatı Arjantin’de Tucumán, Salta ve Catamarca bölgelerinde yaşayan halkların inanışında uygunsuz ilişkiler içinde olan kadınları cezalandırarak çeşitli şekillere sokan doğaüstü bir yaratığın adıdır.
Kadın sırasıyla:
- Bir çeşit bogey ‘kötü ruh’ olup geceleyin etrafta dolaşıp erkekleri baştan çıkardıktan sonra parçalayarak öldürür.
- Boynunda zincir olan bir katıra dönüşerek geceleyin gittiği yere yıldırım düşmesine sebep olur.
- Son olarak ateşten dişleri olan dev bir kara köpeğe dönüşür.
Muma Padurii Bir Romen orman cininin adıdır.
Mumya Çürümesini engellemek için çeşitli işlemler uygulanmış cesetlere verilen isim olup, Arapça veya Farsça mumiyah (yer sakızı) kelimesiyle ilişkilidir. Bilinen en eski mumyalama örnekleri MÖ 3300 dolaylarına aittir -ki insanın yanı sıra kedi ve timsah da mumyalanmıştır- ve Mısır’da bulunmuştur.
Eski Mısır’da ölenlerin öteki dünyada dirilip tekrar eski bedenlerini kullanacakları inancı mumyalamanın başlıca nedeniydi. İç organlar çıkarılıp, beyin kızgın bir demir vasıtasıyla burundan çıkarıldıktan sonra çeşitli yağlar ve ilaçlar, reçine, sodyum karbonat benzeri maddelerle bedeni mumyalanırdı. Mumyalar yağlı tabutlar ya da taş lahitlere yerleştirilerek saklanırdı. Mumyalama sadece Mısırlılara özgü olmayıp Asya, Afrika ve Amerika kıtasında pek çok kültürde izleri bulunmuştur. Herodot, Karadeniz’in kuzey kıyısında yaşayan İskitlerin şeflerini gömerken mumyaladıklarını bildirmiştir. Yere açılan bir çukura ölünün karnı kesilerek iç organları boşaltıldıktan sonra karın bazı bitki ve tohumlarla doldurulmakta ardından ceset ince bir kum tabakasıyla kaplanıp mücevherlerle süslü bir sandık içinde gömülmekteydi. Konya civarında bulunan Selçuklu mumyaları bu gelenekle ilişkili olmalıdır.
Muryan İngiltere’de Cornwall bölgesinde konuşulan bir Breton lehçesi olan Cornca ‘karınca’ anlamına gelmekte olup, eski devirlerde ölen -kâfir- ataların ruhlarının cehenneme gitmek için iyi cennete gitmek için kötü olduğundan karınca olarak dünyaya geri döndüğüne inanılmaktadır. Bundan dolayı Cornwall bölgesinde karınca öldürmenin şanssızlık getireceğine inanılır.
Musakka [Anadolu Kültürü] Anadolu, Balkan yarımadası ve Orta Doğu’da yapılan geleneksel bir etli patlıcan yemeğinin adı olup, Rum ve Türk (Anadolu) mutfaklarının sembollerinden birisidir. Yemek adı Arapça sakka ‘soğuk’ kelimesi ile ilişkilidir.
Terminoloji: Türkçe musakka, Yunanca musakas, Romence musaka, Arapça musakka, Bulgarca musaka
Mutang Kore’de yaygın olan Şinkyo dininin şamanlarına verilen isimdir.
Muumuu Hawai adalarında gevşek ve kemersiz giyilen geleneksel kadın giysinin adıdır.
Mübarek Gazi Bengal Müslümanlarınca orman ve vahşi hayvanların koruyucusu olduğuna inanılan efsanevi kişinin adıdır.
Müdamî, Sabit Müdami Ataman 1918 yılında Kars ili, Posof ilçesi, Aşağı Varzana köyünde doğmuş, 1969 yılında vefat etmiş bir halk şiirinin adıdır.
“Müdam pervaneden ibret al işte
Sevdiğinden bir bergüzar al işte
Men azizem al işte
Yeşil iste al iste
Be gayretle şirindir
Dost ateşi alışta
Kerem gibi aşk oduna alış da
Koy desinler divaneymiş o yanan”
Mülk-i Hüsn Anadolu’da güzellik ülkesi anlamına gelen deyim halk ozanlarının destan ve türkülerinde sıkça kullanılmıştır.
Myatceli İnguş halkının inanışında üç kardeş ruhtan birisidir (diğerleri: Tamazerda, Amgamaerda)
Bu üç ruhun onuruna her yıl üç ayrı şenlik düzenlenir. Myatceli onuruna, Myata Dağı’na Haziran sonu ya da Temmuz başında, insanlar yanlarında yiyecek ve kurbanlık hayvanlarla gelerek bir şenlik düzenlerler.
Folklor Sözlüğü önceki bölümler
AA-AK, AL -AS, AS, AZ, BA -BAŞ, BAT-BLU, BO-BY, C, Ç, DA,
DİN-DZ, E, F, GA-Gİ, GJ-GZ, HA-HAL, HAM-Hİ, İ, J , KA-KAR, KAR-KILIÇ, KINA-KOVBOY, L, MA
Kaynak
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009