Aşağıdaki Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü adlı kısa çalışmada efsane, hikaye, gelenek, şarkı, bilmece, söz düzeni hatta yıldızlara ait inanma ve büyüleri bile kapsayan kültür ögeleri maddeleştirilmiş olup, aşağıda L harfi ile başlayan maddeler verilmiştir.
La Llorona, Ağlayan Kadın Hispanik (Miami, Küba) göçmenlerinin inanışında kendi çocuklarını bile öldürecek kadar canavar bir kadının adı olup, bir çeşit dişi öcüdür.
Genellikle su kenarlarında dolaşmakta, erkeklerle birlikte içki içer ve onları karılarından uzaklaştırmaktadır. La Llorona eğer bir erkekten hamile kalırsa doğan çocuğunu öldürmektedir. İspanyolca llorón ‘ağlamak’ kelimesinden kök alan yaratığın kan ağladığı söylenmektedir.
Laççibana Erzurum, Bitlis ve Diyarbakır’ın dağlık köylerinde yaşayan Kürtlerin oynadığı bir sözlü halayın adıdır.
Laçik atmak Köylerde ortaya çıkan meydan kavgalarında bir kadının başörtüsünü çıkarıp ortaya atarak kavganın sona erme arzusunu belirtme geleneğinin adıdır (Bingöl).
Lahuri, Lahor Osmanlı döneminde bele sarılan 1,5-2 m uzunluğundaki değerli kumaştan erkek kuşağı olup, adını getirildiği Lahor kentinden almıştır. Acem kuşağına göre daha pahalı olduğundan her keseye göre değildir. Bel kuşağının altına düzgün durması için keçe kemer (veya çarşaf) takılırken içine mendil, tütün ve para keseleri konulurdu.
Laiko Yunanistan’da 1950-60’lı yıllarda popüler olan bir müzik türünün adı olup, başta Türkçe veya Yunanca sözlü Türk müzikleri olmak üzere Hint film müzikleri gibi doğu kökenli ezgilere de Yunanca sözler yazılmaktaydı. Stelios Kazancidis ve Stratos Dionisiou bu akımın iki önemli ismiydi.
Lair Ban İrlanda’da ay için kullanılan isim olup, Keltçe ‘beyaz kısrak’ anlamındadır.
Lakhon Kadın ve erkeklerin sivri başlıklar giyerek ve müzik eşliğinde el ve parmak hareketlerini ön plana çıkararak yaptığı tiyatral dansların adıdır. Halk öykülerinin anlatıldığı lakhonların sadece erkekler tarafından oynananlarına ise ‘Hon’ adı verilmektedir.
Lalellim Yüz yüze bakacak şekilde iç içe iki halka oluşturup el ele tutuşan çiftlerin davul-zurna ya da bağlama eşliğinde oynadığı bir halay çeşidinin adıdır (Tokat).
Lamba Cini En iyi bilinen örneği Alaeddin’in Lambası adlı Binbir Gece Masalları’ndan birisinde geçen lamba içine hapsedilmiş bir cindir. Lambaya sahip olan kişi kandili elleriyle ovalayınca dışarı çıkacak, cin lamba sahibini üç dileğini yerine getirdikten sonra özgür kalabilecektir.
Ländler 18. yüzyıl sonlarına dek Avusturya, Güney Almanya ve İsviçre yaygın olan 3/4 ölçüsünde geleneksel bir dansın adıdır.
Lange Wapper Belçika (Flaman), Fransa ve Hollanda’da bir masal kahramanının adı olup, şekil değiştirebilen hilebaz (trikster) bir karakterdir. Küçük çocuk ya da dev formuna bürünebilen, kurbanlarıyla alay etmekten hoşlanan Lange Wapper özellikle sarhoşlardan hiç hoşlanmamaktadır. Kludde karakteri ile benzer özellikleri vardır.
Lantarón Kuzey İspanya’da yer alan Kantabria bölgesi halkının inanışında sirenlerin babası olan yakışıklı ve güçlü bir deniz kralının adıdır. İnsan görünümünde olmasına karşın ayak parmakları perdelidir, cildi ise yosun rengidir.
Lata Osmanlı döneminde daha çok gençlerin giydiği, kara bezden dikilmiş önü yırtmaçlı bir çeşit cübbenin adıdır (Konya)
Laz Karagöz gölge oyununda çabuk öfkelenen, iştahla ve çabuk çabuk konuşan, elinde kemençe taşır vaziyette, yöresel giysileri içerisinde tasvir edilen Karadenizli karakterin adı olup genellikle denizci olmakla birlikte fırıncı (Fırıncı Hayrettin ağa) ya da fındık tüccarı da olabilir.
Laz Barı Erzurum ve çevresinde oynanan eski ve yerli oyunlardan birisi olup, Karadeniz horonlarına benzemektedir.
Laz Horonu Trabzon yöresinde oynanan bir horonun adı olup, Rumca Lazikon olarak adlandırılmaktadır.
Laz Oyunu Zonguldak Ereğli ilçesine bağlı Gümeli köyünün Ordu göçmeni olan halkının zurna veya kemane eşliğinde oynadığı bir Karadeniz horonunun adıdır. Batı Karadeniz’de halk dansları horon olarak adlandırılmadığı için bu ismi almıştır.
Lazutlar Salkım Saçak Trabzon yöresinde oynanan bir horon çeşidi ve bu horona adını veren türkünün adıdır. 1923 öncesinde Karadeniz Rumları tarafından Etere olarak adlandırılmaktaydı.
Lazaruvane Bulgaristan’da 1 Nisan günü gerçekleştirilen gençlik ve bahar festivalinin adıdır. Genç kızlar geleneksel kıyafetleri içinde başlarında çiçeklerden çelenklerle köy evlerini kapı kapı dolaşarak yerel danslar eşliğinde şarkılar söyler, ev sahiplerine mutluluk ve sıhhat dilerdi.
Lazikon Bkz. Laz Horonu
Leanan Sidhe İrlanda ile İngiltere arasında yer alan Man adası söylencelerinde dişi bir vampirin adıdır.
Lederhosen Alp Dağlarının Almanca konuşulan bölgesi, Avusturya, Güney Tyrol (İtalya’nın Almanca konuşan bölgesi) ve Bavyera’nın geleneksel erkek kıyafeti olan H formunda askılara sahip deri şortun adıdır.
< Almanca Leder ‘deri’ + Hosen ‘pantolon’
Legarau Trinidad halkının inanışında bir kurt adam varyantının adıdır.
Lepik Daha çok kızların aralarında oynadığı bir oyunun adı olup, ebenin yanında durduğu ve ‘hot’ adı verilen büyükçe bir taşın lepik adı verilen yassı taşlarla vurularak devrilmesi, hotu deviren oyuncunun ebe hotu düzeltene kadar lepiğine basması kuralıyla oynanmaktadır (Gemerek)
Leprekhaun, Luchorpan, Lubrican, Lubberkin İrlanda halkının inanışında küçük yaşlı bir adam görünümünde ayakkabı yapımıyla uğraşan bir perinin adı olup, çiftlikler ve şarap mahzenlerinde yaşar. Başında yanları kalkık kırmızı üniforma şapkası vardır; gümüş rengi buruşuk ayakkabılar, yeşil elbiseler giyer ve önlük takar. İnsanlara küçük şakalar yapmaktan hoşlanan Leprechaun ele geçirilirse gizli hazinesinin yerini söyler.
< Keltçe luachar-ma’n ‘cüce’
Lettir Dallan Eski İrlanda efsanelerinde bahsi geçen bir canavarın adıdır. Sarhoşken bir deniz canavarıyla birleşen bir kızdan doğan ve insana benzeyen, soğan biçimde gövdeli bir canavardır.
Leyak, Leak Bali adası halkının inanışında gündüz normal bir hayat sürmesine karşın geceleri mezarlıklarda dolaşarak cesetlerin bağırsaklarını çalan insanlara verilen isim olup, istediklerinde kaplan veya ateş kuşuna dönüşebilmektedirler.
Leyla ile Mecnun MS 7. yüzyılda Emeviler döneminde Arabistan’da yaşamış Kays ibni Mülevvah’ın hayat hikâyesini konu alan, Mesnevi konusu olmuş bir aşkın kahramanlarının adıdır. Efsaneye göre Leyla ile Kays birbirlerini küçük aştan itibaren sevmektedir. Kays’ın yazdığı aşk şiirlerin, kızını dillere düşürdüğünü iddia eden babası kızını Kays’a vermez hatta Kays’ı kızını rahatsız ettiği bahanesiyle halifeye şikayet ederek iki sevgilinin görüşmesini yasaklatır. Kays ailesiyle başka bir kasabaya göçmek zorunda kalırken Leyla’da başkasıyla evlendirir. Kays aşkından mecnun olur çöllere düşer, aklını yitirir, vahşi hayvanlarla yoldaşlık eder ve ayrılık acısına dayanamayan Leyla’dan bir gün sonra o da ölür.
Leylana Elazığ’da düğün ve şenliklerde davul zurna ve tef eşliğinde oynanan bir halay çeşididir.
Leylim Gaziantep yöresinde genellikle çalgısız, nadiren kaval veya darbuka eşliğinde oynanan sözlü bir halay çeşididir.
Lezgi Tek başına, çift veya toplu olarak oynanan bir Azeri halk dansının adıdır. Kadın erkek karşılıklı oynarsa Lezginka, toğlu olarak oynanırsa ‘Lehuri’ veya ‘Şeyh Şamil’ adı verilir (Kars).
Lezginka Lezgi adlı halk dansının kadın erkek karşılama formunda oynanan türünün adıdır (Kars).
Liderk Macar halkının inanışında insanlara uykularında musallat olup, rüyalarında onlarla cinsel ilişkiye giren iblislerin ortak adıdır. İnsan veya tavuk formunda görünebilirse de bir ayağı her zaman kaz ayağı şeklindedir.
Lihi Filipinlerde hamile kadınların bir yemeğe karşı engelleyemedikleri kuvvetli arzu (aşerme) durumunun adı olup, aşerilen yemek genellikle bagoong’lu (tuzlu karides veya balık lapası) mango çorbasıdır.
Lindvurm Alman halkının inanışında ayak ve bacakları olmayan kanatlı bir ejderhanın adıdır. Pullarla kaplı sarı-yeşil gövdeli yaratık saklı hazineleri korumaktadır. Savaş ve salgın hastalıkları sembolize eden canavar sığır ve insanları yer.
Liogat Müslüman Arnavutların inanışında bir vampirin adı olup, üzeri kefenle örtülü olmasının yanı sıra yüksek topuklu ayakkabılar giymektedir. Bir kurt tarafından ayağından ısırılması yok edilmesinin tek yoludur.
Litropi Doğu Karadeniz bölgesinde yöreden yöreye değişmekle birlikte 22 Haziran, 22 Temmuz hatta 15 Ağustos tarihlerine denk getirilen bir dönem olup, yaz mevsiminin en sıcak günü olan litropide denize girmenin sağlık yararlı olduğuna fufudi, kapoçi ya da kapuçi adı verilen cilt yaralarının ve çeşitli hastalıklarının deniz suyu ile tedavi edilebileceğine inanılmaktadır. Tıpkı Mayıs Yedisinde olduğu gibi Litropi zamanında özellikle kadınların elbiseleri ile denize girdiği, başlarından aşağı taslarla deniz suyu döktükleri ve ev halkına yıkanmaları için su taşıdıkları bilinmektedir. Bununla birlikte antik çağlarda hasat öncesi arınma ve kefaret amaçlı dini bir törenin halefi olan Mayıs Yedisi’nin aksine Litropi hasattan hemen sonra gerçekleştirilen arınma ve şükran törenidir. Doğu Trabzon ve Rize’de litropi olarak bilinen hasat sonrası şenliği, Batı Trabzon’da alaturbi, Rize’nin doğu sahilinde yaşayan Laz halkı tarafından kolhoba olarak adlandırılmakta, özelikle Gürcistan’ın Sarpi adlı Laz köyünde 19/20 Ağustos günü büyük coşku ve katılımla kutlanmaktadır. Ege bölgesinde özellikle İzmir yarımadasında deniz bayramı adıyla 19 Ağustos tarihinde deniz kıyısında gerçekleştirilen eğlence de bir çeşit litropidir.
Bkz. Mayıs Yedisi
Lliannan-She Man adası halkının inanışında erkeklere musallat olan dişi bir perinin adı olup, onunla konuşan erkeği hayatı boyunca takip etmesine rağmen konuştuğu erkek dışında başkaları tarafından görülmeyecektir.
Loch Ness canavarı, Nessie, Niseag İnverness şehrinin 37 km güneybatısında yer alan İskoç Galcesinde Loch Nis (Loch Gölü) adıyla bilinen İskoçya’nın ikinci büyük (56.4 km²) tatlı su gölünde yaşadığına inanılan 12-15 m uzunluğunda bir su yaratığının adıdır.
Ness gölünde bir canavar ya da dev bir hayvanın varlığına dair asırlardır çeşitli efsaneler anlatılmaktaysa da, bazı şüpheciler yerel folklora ait bu öğenin turizmi canlandırmak amacıyla abartıldığını ileri sürmüşlerdir.
Göl canavarının varlığına dair ilk kayıt İskoçya’nın Hıristiyanlaşmasında önemli bir rol oynayan St. Columban’nın (MS 565) bu canavarla savaşırken tasvir eden bir resimdir.
2 Mayıs 1933 tarihinde Inverness Courier adlı yerel gazete göl yüzeyinde olağanüstü büyüklükte bir hayvanın görüldüğünü haber yapmıştır. Bu haber Londra gazetelerinin dikkatini çekmiş ve canavarı yakalayana £ 20.000 ödül vadedilmiştir. Aynı yıl, 11 Ağustos 1933 tarihinde A.H. Palmer sabah 7.00’de canavarı önden gördüğünü, 35-45 cm büyüklüğünde bir ağzı olduğunu belirtmiştir.
19 Nisan 1934 tarihinde cerrah R.K. Wilson tarafından yaratığın fotoğrafı çekilip yayınlanmıştır. 12 Mart 1994 tarihinde Marmaduke Wetherell bu fotoğrafın sahte olduğunu Dialy Mail tarafından fotoğrafın kredibilitesini arttırmak amacıyla Wilson’un adının kullanıldığını iddia etmiştir.
27 Temmuz 2003 tarihli ‘Nessie mevcut değil’ başlıklı BBC haberinde 600 ayrı sonar vasıtasıyla gölün tarandığını ama canavarın izine rastlanmadığını, gölün canavarı olmasa da ziyaret etmek için güzel bir yer olduğunu belirtmiştir.
Lodos’un kızını Poyraz’la evlendirmek Soğukların uzaması durumunda havaların yumuşamasını sağlamak amacıyla genellikle kış mevsiminin sonlarına doğru düzenlenen yemekli eğlencenin adıdır. Osmanlı dönemi Isparta’sında uygulanan bu gelenekte, evlerden toplanan erzaklar pişirilip her mahallenin kendi camisinin bulunduğu meydanda topluca yenildikten sonra, Kadı’nın evlenecek çiftlerin nikâhının kıyılması için verdiği izin belgesinin meydandaki bir ağaca asılmasıyla tören tamamlanır. Bu sembolik düğünün ardından eğer havalar yumuşamazsa, köylüler aralarında şaka yollu “Lodos’un kızını Poyraz’ın oğlu beğenmedi” derlerdi.
Loğ Yağmurdan sonra yumuşayan düz toprak damlı evlerin tavanını düzlemek için kullanılan silindir formunda büyük taşların adıdır (Doğu Anadolu).
Loğusa döşeği Doğum yapan kadının üç gün ter döşeğinde yattıktan sonra yatmaya başladığı karyolanın adı olup, geçiş günü şerbet kaynatılır (İstanbul).
Loğusa mevlidi Doğumdan sonra bir haftayı annesinin yanında geçiren bebeğin, beşiğe yatırılmasından hemen önce yapılan dini törenin adıdır (Çorum).
Loğusa şerbeti Anadolu’da yeni doğum yapmış anne ve bebeğini görmeye gelen konuklara ikram edilen kırmızı renkli şerbetin adıdır.
Lokman hekim Ölümsüzlüğü sağlayacak ilacı sırırını çiçeklerin aralarında konuşmasından duyarak kâğıda döken ama bu kâğıdı Ceyhan ırmağı üzerindeki Misus köprüsünden düşürüp kaybeden efsanevi karakterin adı olup, Hz. Süleyman çağında yaşadığına inanılmaktadır.
“Bir dem cehalette kalır hiç nesneyi bilmez olur;
Bir dem dalar hikmetlere Kalinos u Lokman olur.” (Yunus Emre)
Lolo Diyarbakır’ın Lice ilçesinde davul zurna eşliğinde özellikle düğünlerde oynanan bir halayın adıdır.
Lorelei Aşığının sadakatsizliğinden umutsuzluğa düşüp kendini nehre atan güzel bir bakirenin adı olup, ölümünden sonra St. Goar yakınlarında Ren nehri üzerindeki bir kayalıkta şarkı söyleyen bir sirene dönüşmüştür.
Lorke Güneydoğu Anadolu bölgesinde kadınlı erkekli ve davul zurna eşliğinde oynanan bir halay çeşidinin adı olup, dört temel figürden (iki adım sağa iki adım sola sekme, düz yürüme, el çırpma) oluşmaktadır.
Loya jirga Peştun halkının kabilesel, dini, politik toplantılarına verilen genel isim olup, Peştunca ‘Büyük toplantı’ (loya ‘büyük’ + jirga ‘toplantı’) anlamına gelmektedir.
Ludas Matyi ‘Kaz Çocuk Matyi’ Macar yazar Mihaly Fazekas (1766-1828) tarafından hikâyesini 1804 yılında yayımlanan bir manzum destanına adını veren kökeni bilinmeyen bir masal kahramanının adıdır. Derebeyine karşı kurnazca mücadele edip kazanan Matyi bir halk kahramanı olmasının yanı sıra 20. yüzyılda Komünist Parti egemenliğinde işçi sınıfının sembolü olarak da ayrıca kahramanlaştırılmıştır.
Luluş Dil titreşimiyle çıkartılan sesin adı olup, düğünden sonra gelin eve girerken bahşiş verilmesi isteğinin belirtisi olarak kadınlar tarafından çıkartılmaktadır (İçel)
Luminaria, farolito Meksika’da yılbaşı kutlamalarında kullanılan bir çeşit lamba olup, içinde mum bulunan bir çeşit ince kâğıt kutu formundadır.
Lynch ABD Virginia eyaletinde 17. yüzyılda gerçekten yaşamış olduğu sanılan, suçluları hemen yargılayıp cezalandırma usulüyle tanınan yargıcın adı olup, İngilizce üzerinden pek çok dile ‘linç etme’ deyimini kazandırmıştır.
Folklor Sözlüğü önceki bölümler
AA-AK, AL -AS, AS, AZ, BA -BAŞ, BAT-BLU, BO-BY, C, Ç, DA,
DİN-DZ, E, F, GA-Gİ, GJ-GZ, HA-HAL, HAM-Hİ, İ, J , KA-KAR, KAR-KILIÇ, KINA-KOVBOY, KOYUN-KYZ, L,
Kaynak
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009