Hemşin ve Çamlıhemşin: Tarih ve Köy isimleri, Rize
Makale: Özhan Öztürk
Tarihi kayıtlardan Hemşin’in 1486 yılı yada bir kaç yıl öncesine dek dek sırasıyla Bizans ve Trabzon İmparatorluğu hakimiyetlerinde[1] olduğu anlaşılmaktadır ki Bryer ve Winfield’e göre bölge yarı bağımsız bir derebeylik olarak varlığını sürdürdürmekteydi [2].1486 yılına ait bir kayıda göre Nişli Karaca Hemşin’in zaimi ve İsmail Bosna ise seraskeri olup, 1515 tarihli bir başkasında Hemşin-i Bala adlı Yukarı Kale’nin bahsi geçmektedir[3].
Osmanlı kayıtlarında Hemşin ile ilgili kayıtlara ilk olarak 1518 yılında “vilâyet-i Hemşin” adıyla zeamet mıntıkası olarak rastlanılmakta, 1520 yıında ise 387 sayılı İcmâl Defterinde adı kaza olarak anılmaktadır. Hemşin kazasına bağlı Hemşin, Kara Hemşin ve Eksanos adlı 3 nahiye ve 2 kalede (Hemşin-i Bâlâ ve Hemşin-i Zîr kaleleri) 1520 yılında 456 hâne, 8 mücerred Hristiyan’a karşılık 214 hâne, 3 mücerred ve 70 nefer İslam’ın, 1554 yılında ise 31 köyün bağlı olduğu Hemşin, Kuşova, Eksanos ve Karahemşin isimli 4 nahiyede 706 hâne, 113 mücerred (toplam 3643 kişi) Hristiyan’a karşılık 16 hâne, 1 mücerred (toplam 81 kişi) İslam’ın yaşadığı görülmektedir.[4] Hane sayısındaki bir miktar artış Kuşova nahiyesinin eklenmesiyle açıklanabilirse de 34 yıllık süreçte Kale neferleri hariç İslam sayısının bu düzeyde düşmesi ortada bir hata yoksa kolay açıklanabilir değildir.[5]
16. yüzyıl başlarında Hemşin kazasının şira, süzülmüş bal, balmumu gibi mahsulatı ve diğer vergilerden elde edilen toplam 17 bin akçelik gelirinin maktuan ve mirliva hası olarak ayrıldığı, Hemşin zaiminin Mahmud Çelebi, seraskerinin Ali Koruk adlı kişiler olduğu anlaşılmaktadır. Yukarı Kalede 40 nefer (dizdar günde 10, kethüda 7 akçe almaktaydı) Aşağı kalede 30
nefer (dizdar günde 12, kethüda 7 akçe alıyordu) görev yapmakta günde 147, yılda 52.036 akçe tahsisat ile Yukarı kalede 499 kilo zahire aşağıdakinde ise 382 somar buğday ile 440 somar darı depolanmış bulunmaktaydı.[6] 1684 tarihli mufassal avarızhane defterlerinde Gönye sancağına bağlı Hemşin kazasında vergi mükellefi 218 Müslüman, 889 Hristiyan hane toplam 1107 hane bulunduğu görülmektedir.[7] Bölge Celali isyanlarından etkinemiş olup, 1610 tarihli bir belgede Hemşin kale ağası Hüsam ve oğlu Murtaza’nın bölge halkının elindeki arazi ve mallara el koyup başkalarına sattığı, sultana bağlı görevlilerin konaklarını basarak sindirmeye çalıştığı bildirilmiştirr[8]. 1681 tarihli mufassal avarızhane defterlerinde Gönye sancağına bağlı Hemşin kazasında 218 hane (1090 kişi) Müslüman ve 889 hane (4445 kişi) Hristiyan Ermeni’nin yaşadığı görülmektedir. İslamlaşmanın Rize’nin diğer kazalarına göre son derece yavaş gerçekleştiği Hemşin’de[9] 1656 yılında bir miktar Ermeni Sürmene ve Akçaabad’ın bazı köylerine yerleştirilmiştir.
Hemşin, Osmanlı döneminde Lazistan’ın Atina kazasına bağlı bir kasaba iken, Cumhuriyet döneminde Ardeşen’e bağlı bucak, 1 Nisan 1960’da ilçe durumuna getirilmiştir.
Hemşin Köyleri Eski ve Yeni İsimleri
| Mahallenin Eski Adı | Mahallenin Adı |
| Bodullu | Mutlu |
| Zurga Ortaköy | Ortaköy |
| Şağmerli, Gelehli, Bagenli | Yeniköy |
| Badara | Bahar |
| Köyün Eski Adı | Köyün Adı |
| Tezina | Akyamaç |
| Tepan | Bilenköy |
| Nefs-i zuga | Çamlıtepe |
| Sağırlı | Hilal |
| Kantarlı | Kantarlı |
| Çoço | Leventköy |
| Çanava, Sanova | Nurluca |
| Ğumlo, Ğumno, Papager | Yaltkaya |
Aşağı Viçe, Viçealtı, Çamlıca, Çamlıhemşin
1953 yılında Ardeşen, Pazar’dan ayrılıp ilçe olunca Viçealtı’nın adı “Çamlıca” olarak değiştirilip bucak statüsünde yeni kurulan ilçeye bağlanmış, 1955’de belediye teşkilatının kurulmasının ardından 27 Haziran 1957’de yürürlüğe giren 7033 Sayılı Kanun ile ilçe yapılmıştır. Günümüzde 1 belediye (Çamlıhemşin), 7 mahalle ve 27 köyün bağlı olduğu Çamlıhemşin ilçesinin nüfusu 2009 sayımına göre 6.365’dir (1.430 kent, 4.935 köyler).
Çamlıhemşin Köyleri Eski ve Yeni İsimleri
| Mahallenin Eski Adı | Mahallenin Adı |
| — | Merkez |
| Aşağı viçe, Viçe-i süfla | Aşağı Çamlıca |
| Yukarı viçe, Viçe-i ulya | Yukarı Çamlıca |
| Mikron, Şinderkadan | Kavak |
| — | Sırt |
| Makrevis | Konaklar |
| Köyün Eski Adı | Köyün Adı |
| Conottobra, Hala[10] | Aşağı Şimşirli |
| — | Boğaziçi |
| Çat[11] | Çatköy |
| Guvant | Çayırdüzü |
| Makalisgirit | Dikkaya |
| Livikçakıslı | Güroluk |
| Kale-i oba, Kale-i Bala | Hisarcık |
| Hocla | Kaplıca |
| Abişho | Köprübaşı |
| Meydan[12] | Meydanköy |
| Kömilököy | Muratköy |
| Hemşinbaşköy | Ortaklar |
| — | Ortanköy |
| Hemşinortaköy | Ortayayla |
| Hemşinaşağıköy | Sıraköy |
| — | Şenköy |
| Çinçiva, Şenyurt | Şenyuva |
| Sano | Topluca |
| Mollaveys | Ülkü |
| Elevit | Yaylaköy |
| Varoş[13] | Yazlık |
| Kuşiva | Yolkıyı |
| Kışmenmeli, Kışmanmaliver | Yukarı Şimşirli |
| Kolona | Zilkale |
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Ayrıca Oku: Hemşinliler ve Lazlar
Notlar
[1]Trabzon İmparatorluğu’nun güney sınırlarını teşkil eden ve Ermenilerin Khağtik adını verdiği-Haldiya ve Hemşin cviarındaki toprakların 1360 sonrasında iyice zayıflayan Trabzon hâkimiyetinde olduğu şüpheli olup, bu bölgelerin bir bölümü veya tamamının fiilen Bayburt emirinin egemenliğine girmiş olduğu veya sanılmaktadır.
[2] Bryer ve Winfield, 1985: 336.
[3] Bilgin, 1997: 30.
[4] Bostan, 2002: 221-23; Başbakanlık Arşivleri tahrir Defterleri, no: 52 310-505; Bostan, 2007: 151
[5] Komşu yerleşimlerde o tarihte bu oranda İslam nüfusu bulunmamasına karşın 1554 rakamlarının diğer kazalarla uyumu 1520 defterleri hatalı kaydedilmiş veya okunduğunu düşündürmektedir. Bostan, 1520 tarihli defteri kaleme alan kâtibin tüm müsellemleri Müslüman olarak kaydetmesine veya Müslüman nüfusun büyük çapta başka yerlere iskânı sebebiyle gerçekleşebileceğini bildirmiştir.
[6] Gökbilgin, 1962: 322
[7] BOA, KK, MK no. 2703, s. 31b-32b,50a
[8] Atacan, 2005: 93
[9] Hemşin bölgesinin İslamlaşması hakkında detaylı bilgi için Bkz. Hemşinliler
[10] 1530 Osmanlı tahrir defterine göre Hala karyesinde 17 hane Hristiyan, 12 hane kadim Müslüman yaşamaktadır.
[11] 1530 Osmanlı tahrir defterine göre Çat karyesinde 13 hane Hristiyan, 2 hane kadim Müslüman yaşamaktadır
[12] 1530 Osmanlı tahrir defterine göre Meydan karyesinde 7 hane Hristiyan, 7 hane kadim Müslüman yaşamaktadır
[13] 1530 Osmanlı tahrir defterine göre Varoş karyesinde 9 hane Hristiyan, 10 hane kadim Müslüman yaşamaktaydı.