Çarşamba Tarihi (Gölcanik, Çeharşenbe), Samsun

Özhan Öztürk

7 yıl önce

Bıjışkyan, Çarsamba’nın bulundugu mevkinin vaktiyle göl olduğunu, daha sonra nehir yatağının degişerek denize dogru aktığını, bu yüzden fermanlarda “Cenik Göl” olarak adlandırıldığını bildirmiştir[1]. 1455 tarihli defterlerde pazar ve cami adı olarak bahsi geçen yerleşim, adını Çarşamba günleri kurulan pazardan almış olmalıdır. İlk olarak Osmanlı tahrir defterlerinde bugünkü Çarşamba ilçe merkezine en yakın köy olan Canlı köyünün gelirleri arasında 200 akçelik “Bazar-ı nefs-i Çeharşenbe” adıyla geçmektedir[2].

1870 tarihli Trabzon vilayet salnamesinde Canik sancağının en büyük kazası olduğu görülen Çarşamba’ya 119 köyün bağlı olduğu ve 9200 hanenin yaşadığı anlaşılmaktadır. Geniş ve verimli bir araziye sahip olan kazada mısır, arpa, tütün, buğday, yulaf, çavdar, fasulye, kendir, ipek, pirinç, keten, keten tohumu gibi ürünlerin yanı sıra çeşitli meyve ve sebzeler yetiştirilmekte, mısır, çavdar, fasulye ve keten tohumu ihraç edilmekteydi[3].

Çarşamba, 1864 büyük Kafkas göçü sırasında çok sayıda Çerkez göçmenin yerleştirildiği yerleşimlerden birisi olup, bu tarihlten sonra kazadaki en kalabalık etnik topluluğu Çerkezler oluşturmuştur. 1880’de İngiliz konsolos Biliotti’nin Dışişleri Bakanlığına gönderdiği bir rapora göre[4] Çarşamba kazasında 3.000 yerli Müslüman, 716 Rum, 1828 Ermeni ve 149 Laz’a karşılık 5.000 Çerkes ile 130 Abaza yaşamaktaydı. 1869 Trabzon Vilayet Salnamesi’ne göre Çarşamba’da 26.763 Müslüman, 1.356 Rum, 4.034 Ermeni erkek yaşamaktaydı. 1905 Vilayet Salnamesine göre ise Çarşamba nüfusunun etnik/dini dağılımı şöyledir:

Topluluk	Erkek	Kadın	Toplam
Müslüman	25.338	24.935	50.273
Rum Ortodoks	1.497	1.454	2.951
Ermeni Gregoryen	5.008	5.094	10.102
Katolik	–	–	–
Protestan	301	271	572
Toplam	32.144	31.754	63.898

Shaw, Çarşamba kazasının nüfusunu 1885 için 60.491 (47.597 İslam, 3.114 Rum,

9.775 Ermeni, 5 Yahudi), 1914 için 69.121 (54.353 İslam, 3.948 Rum, 10.820 Ermeni) olarak vermiş olup, 1915’de Ermeniler ve 1923’de Rumların bölgeden ayrılmasından sonra 1927’de yapılan ilk nüfus sayımında ilçenin toplam nüfusu 45.028 çıkmış, 1950’de 83.338’e, 1960’de 11.934,’e 1970’de 138.399’a, 1980’de 163.738’e, 1990’da 124.270’a, 2000’de 131.194’a ulaşmıştır. Günümüzde 5 belediye (Ağcagüney, Çarşamba, Çınarlık, Dikbıyık, Hürriyet), 24 mahalle ve 120 köyün bağlı olduğu ilçenin nüfusu 2009 sayımına göre 138.527 (60.232 kent, 78.295 köyler), Çarşamba merkez belediye sınırlarında ise 60.232’dir. Çarşamba belediyesi 1925 yılında kurulmuş, 1926’da Çarşamba-Samsun arasında demiryolu hattı kurularak yük ve insan taşınmış, 1931’de kasaba eşrafından Ziya Uğurlu ilk elektrik tesisini kurmuşsa da kent ancak 1970’de ulusal elektirik şebekesine bağlanılmıştır.

Samsun Çarşamba’da Pontusçuluk Faaliyetleri

Çarşamba kazasında Rum nüfusun azlığı sebebiyle daha çok Ermeniler çeteleşmişse de Samsun Metropolitliğinde yapılan aramalarda Pontusçu yapılanmanın burada da şubesi olduğu anlaşılmıştır. Tekfurlu Kara Artinoglu Urusa, Yozgatlı Artin, Kabacevizli Sarı Ohannes, Topalın Kirkor, Çimpik Usta ve kardeşi, Egridereli Tüylüoğlu Orut, Advat, Emikli Apyam, Martelli Şahin, Kapıkayadan Mıgır, Karanın Haçik, Martelli, Kevork, Minasoğulları, Havancı Kirkor, Serup, Arfest, Mihail, Defavil, Kara Haçik ve Sarı Haçik bölgedeki en önemli çete reisleri olup, resmi kayıtlara göre bölgede toplamda 2 cinayet işlenmişse de, 355 ev, 2 cami, 2 okul ve 24 samanlık olmak üzere 382 bina yakılmıştır.[5] Rum Patrikhanesi, Kazancılı köyünü jandarmalarla basan kaymakam Ali Galip’in asker kaçağı olduğu iddia edilen Theodore I. Pulatoğlu, Eustache Karagözoğlu, Jean Savva Karagözoğlu ve Yovanaki Karagözoğlu’nun kafasını kestirdiğini ve köydeki 56 evli kadına tecavüz eden askerleri ödüllendirdiğini iddia edilmiştir.[6]

Merkez Ordusunun Şubat 1921’de Rum köylerine silah toplamak için gelmesi[7] Rum köylüler ile müfrezeler arasında –özellikle Çengir köyünde- şiddetli çatışmalara sebep olmuş, 14 Mart’ta 2 çeteci öldürülürken, 17 Mart’ta 1 asker kaybına karşılık Kara Aşil adlı çete reisi ile 2 Rum daha öldürülmüştür.[8]

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016