Gümenek (Komana Pontika, Hierocaesareia) Tarihi (Tokat)
Makale: Özhan Öztürk
Komana Pontika[1], Dazimonitis (Kazova) Ovası’nın ortasında İris nehrinin iki yakasında Kapadokya Komanalılar tarafından ana tanrıça Ma[2] kültünü yaymak amacıyla kolonize edildiği sanılan, Pontus devletinin Ermenistan ile ticaretinde emporium olarak kullandığı antik bir tapınak kentinin adıdır[3].
Strabon’a göre Helenistik dönemde Komana Pontika’dan çok daha büyük olan Kapadokya Komana tapınağına ait olan etrafındaki araziler 6000 köle tarafından işlenmekteydi[4]. Komana Pontika, aynı tanrıçaya adanmış Kapadokya Komana’nın kopyası olup, kurban törenlerinin uygulanması, kehanet yöntemleri ve ibadet şekilleri aynı şekilde uygulanmakta, burada da yılda iki kere, tanrıça heykelinin kentte gezdirildiği Eksodos olarak anılan festivalde rahip, tanrıçanın tacını giyerek kraldan sonraki en saygın şereflere tabi tutulmaktaydı[5]. Polis statüsünde olan Komana, lüks içinde yaşayan halkı tarımla geçinen ama festival zamanları ziyaretçilerini ağırlayan, bedenlerini tanrıçaya vakfetmiş kadınların fahişelik yaptığı bağımsız bir din devletiydi. Pontus Krallığı’nın yıkılmasının ardından MÖ 1. yüzyılın ortalarında kent topraklarına 60 stadia çapında bir alan eklendikten sonra Pompeius tarafından Arkhelaus’a devredilmiştir.[6] Arkhelaus’un ardından önce oğlu sonrasında ise MS 34 yılında Magnopolitis kenti ile birleştirilip Pontus Galaticus Vilayetine dâhil edilene dek Pontus’a gelip Pharnakes’i alt Eden Julius Caesar’in sırasıyla atadığı Lykomedes[7], Medeius, Cleon, Dyteutus tarafından yönetilmiştir[8]. Roma döneminde dini önemli azalıp sadece tarımsal üretimi ile dikkat çeken Komana, Titus dönemine dek Hierocaesareia adıyla da anılmıştır. Hristiyanlığın imparatorluk topraklarından yayılmaya başlamasıyla birlikte Komana tapınağı da hızla gözden düşmüştür.
Komana kenti yıkıntıları Tokat’tan 9 km uzaklıkta Tozanlı Suyu kenarında kurulmuş modern Gümenek[9] köyü civarında Gömenek Köprüsü yanında alçak ve doğal Hamamtepe Höyük’ün üzerinde bulunmaktadır. Komana höyüğünün 1 km güneybatısında bulunan bir kayaya iki mezar oyulmuş olup, mezarlarda kitabe, süsleme veya kabartma bulunmamaktadır. 2004’te Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nden Deniz Burcu Erciyas başkanlığında Komana Pontika Arkeolojik Araştırma Projesi başlatılmış[10], 2006’da çalışma alanı batıya kaydırılmış, 2009’dan itibaren Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın izni ile Hamamtepe Höyüğü ilk kez kazılmıştır. Ayrıca Kılıçlı Köyü yakınında muhtemelen define avcıları tarafından kazılmış Orta Bizans Dönemine ait olduğu sanılan bir kilise kalıntısı bulunmaktadır. Modern sulama kanallarının ve yeni karayolunun inşası arkeolojik alanın tahribatını hızlandırmıştır. Almus civarında Gagonda, Verisa, İris Vadisi ağzında Sermusa, Omala’da Sermusa, Aktepe (Bolus) civarındaki Verisa gibi karakollar da Komana’nın kültürel ve idari sınırları dahilindeydi. 2010 kazılarında Hamamtepe’de tespit edilen surlar incelendiğinde yerleşimin 13. yüzyıla yani Selçuklu dönemine dek kullanıldığı anlaşılmıştır.
Komana Pontika Sikkeleri
Roma döneminde Caracalla, Septimius Severus ve Trajan dönemlerinde basılan sikkelerde kentteki dört sütunlu (tetrastulos) tapınağın tasvirine yer verilmiştir. Tokat merkez ilçede bulunan 16. Yüzyılda inşa edilem Ali Paşa camiinde kullanılan 8 gri sütunun antik Komana kentindeki tapınaktan taşınmış olabileceği sanılmaktadır[11].
Kentte MÖ 1. yüzyılda basılmış anonim bronz sikkelerin birinde ön yüzde Athena portresi, arka yüzde Perseus ile ΚΟΜΑ−ΝΩΝ yazısı diğerinde ön yüzde Gorgon başı arka yüzde palmiye yaprağı taşıyan Nike ile ΚΟΜΑ−ΝΩΝ yazısı görülmektedir.
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Tokat Tarihi Makale Serim
Almus, Turhal ve Kazova Tarihi (Tokat)
Zile (Anziliya, Zela, Zila) Tarihi, (Tokat)
Niksar (Kabeira, Diospolis, Sebaste, Neocaesarea) Tarihi, Tokat
Erbaa Tarihi (Eupatoria, Magnopolis, İbora), Tokat
Gümenek (Komana Pontika, Hierocaesareia) Tarihi (Tokat)
Sulusaray (Sebastopolis, Herakleopolis) ve Reşadiye (İskefsir) Tarihi, Tokat
Notlar
[1] Yunanca Κόμανα τὰ ἐν τῷ Πόντῳ, Κόμανα τὰ Ποντικά
[2] Helen, Anadolu ve Pers kültürlerinden izler taşıyan tanrıça Ma kültürü Pontus krallığı döneminde Karadeniz’in kuzeyine dek yayılmış olup, Pantikapaion’da bir tanesi bulunmaktaydı (Saprykin, 2009: 249 (CIRB, 74: θεῷ τῆς Μᾶς? καὶ Παρ(θ) ένου)
[3] Mithridatlar döneminde Pontus’ta Anaitis, Anadatus ve Omanus’a adanmış Zela, Ma’ya adanmış Komana ve Men’e adanmış Kabeira adlı 3 tapınak devleti bulunmaktadır.
[4] Strabon XII.3.34
[5] Strabon XII.3.32-36
[6] App.Mithr. 115
[7] Bell.Alex. 66.3; Appian, Mithrid. 100. 121
[8] Strabon, Geographika XII.558; XII.574
[9] Komana adı Ermeni ağzında /–ag/ son eki aldıktan sonra Türkçeye Gümenek formunda kabul edilmiş olmalıdır.
[10] Projenin web sitesi adresi: 9 Mayıs 2011 <http://www.komana.org/>
[11] Waddington, 1904: 109