Makale: Özhan Öztürk
Rize’nin 29 km doğusunda yer alan Çayeli (eski adı Mapavri) kenti Büyükdere’nin getirdiği alüvyonların oluşturduğu dar bir alanda kurulmuştur. Mapavri kentinin hangi dönemde kimler tarafından kurulduğu bilinmemekle birlikte Yunan kolonisi olmayıp, başlangıçta bir Kolh/Laz köyü ihtimali yüksektir.
Mapavri, Lazca ya da öncülü Tzan dilinde “Efendiler, rahipler”[1] anlamına gelmekte,
Roma döneminde Rumlar ile Roma’ya tabi yaşayan Lazlar arasındaki sınır kenti olması dolayısıyla yönetici sınıfın başka bir deyişle Hrisitiyanlığı getirenlerin yaşadığı bölgesinin başlangıç ketinin bu şekilde adlandırılmış olmalıdır. Günümüzde mapavri’de Lazca konuşulmamakla birlikte 1830’da Trabzon’a Fransa’nın geçici konsolosluk görevlisi olarak atanan Victor Fontanier Mapavri’yi Rize topraklarının bittiği ve Lazistan topraklarının başladığı yer olarak gösterirken muhtemelen Lazca’yı kastederek Mingrel dilinin konuşulduğunu bildirmiştir[2]. 1486 Osmanlı tahrir defterine göre sadece 1 hane İslam kaydedilen karyede, 1530’da 206 hane Hristiyan, 74 hane yeni Müslüman, 21 hane kadim Müslüman, 53 baştine ile 14 değirmen bulunmakta olup, vergi geliri 18.965 akçedir.
1871 Trabzon sancağına bağlı olduğu görülen Mapavri nahiyesinde 1878 Trabzon Vilayeti Salnamesi’ne göre hepsi İslam 4792 kişi yaşamaktaydı. Mapavri adı 25 Ocak 1944 tarihinde Çaybaşı olarak değiştirilmiş, 2 Ağustos 1944 tarihinde kabul edilip 1 Eylül 1944 tarihinde yürürlüğe koyulan 4642 sayılı yasa ile adı bu sefer “Çayeli” olarak değiştirilerek Rize iline bağlı bir ilçe konumuna getirilmiş[3], Gündoğdu nahiyeside buraya bağlanmıştır. 1940 Nüfus Sayımına göre Mapavri nahiyesinin nüfusu 8259’i erkek 11.846’i kadın olmak üzere 20.105, 1944’de Çayeli’ne bağlanan Gündoğdu Nahiyesinin 1940 nüfusu ise 5864’i erkek, 8646’i kadın olmak üzere 14.510’dir. Günümüzde 3 belediye (Büyükköy, Çayeli, Madenli), 35 mahalle ve 54 köyün bağlı olduğu ilçenin nüfusu 1950’de 36.170 (6.348 kent, 29.822 köyler), 1960’da 39.446, 1970’de 51.961, 1980’de 58.014, 1990’da 51.751, 2000’de 51.816, 2009’da 41.333 (22.613 kent, 18.720 köyler) olmuştur.
Çayeli eski ve yeni köy adları
| Mahallenin Eski Adı | Mahallenin Adı |
| Murciva | Yenipazar |
| Çanceva | Büyükcaferpaşa |
| Çanceva | Küçükcaferpaşa |
| Galata me’a Kuvalyoz | Çataklıhoca |
| Guvenita, Holetena | Eskipazar |
| Çenceva | Hassaddıklar |
| Mamul | Kesmetaş |
| Zencel | Büyüktaşhane |
| Komika | Küçüktaşhane |
| Kundoz | Adalar |
| Akrotil, Arkotil[4] | Limanköy |
| Kuvaroz | Sabuncular |
| Maryava | Şairler |
| Zencel | Taşhane |
| Yaka | Yaka |
| Galata, Kuvalyoz | Yalı |
| Keloz, Canceva | Yenicami |
| Köyün Eski Adı | Köyün Adı |
| Arsevos | Abdullahhoca |
| Arsevos, Asrifos | Aşıklar |
| Palodya | Beyazsu |
| — | Çilingir |
| Perkam | Demirhisar |
| Venekdere | Erenler |
| Fenaçi, Çıkarun | Esendağ |
| Çeçeva | Güzeltepe |
| Çeçeva | Haremtepe |
| Haytoroz, Aytoroz | İncesırt |
| Kemer | Kemerköy |
| Miloz | Kestanelik |
| Mesavri, Haytoroz | Latifli |
| Latom[5] | Madenli |
| Maravni | Maltepe |
| Büyük Arpik, Arpik Makraş | Musadağı |
| Makraş | Ortaköy |
| Mesavri | Sarısu |
| Miloz | Sefalı |
| Ehteni, Havye | Sırtköy |
| Küçük Arpik | Şirinköy |
| Çıkaron, Ehteni | Yamaç |
| Fenaçi, Havya | Yanıkdağ |
| Perkam | Yenihisar |
| Çeçeva | Yenitepe |
| Venekdere, Zuğapo | Zafer |
| Hemşinbaşköy | Başköy |
| Soğuksu, Kominos | Buzlupınar |
| Harhunç, Hahunç[6] | Çataldere |
| Babik | Çukurluhoca |
| Babik | Gürpınar |
| Mağribodam | İncesu |
| Mesahor[7] | Kaptanpaşa |
| Çutins, Çutniz | Ormancık |
| Seslidere | |
| Piraştan | Uzundere |
| Balahor, Palhor | Yenice |
| Tolonis, Tulnos | Yeşiltepe |
Büyükköy (Leroz-Mevrani-Ğorğor) Beldesi
Livroz veya Leroz[8]köyünde 1530 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre köyde 46 hane Hristiyan, 4 hane yeni Müslüman, 7 baştine yaşamakta ve 1 değirmen bulunmakta olup, 4 bin akçe vergi vermekteydi. 1953 yılında belediye teşkilatı kurulan Büyükköy beldesine 8 mahalle (Altıntaş, Çavuşlu, Gümüştaş, Demirciler, Merkez, Çaycılar, Soğuksu, Akdere) ile 7 köy bağlıdır. 1958 yılında Çaykur’un Büyükköy Çay Fabrikası’nı açarak istihdam sağladığı yerleşimin 2009 yılı nüfusu 2.692’dir.
| Köyün Eski Adı | Köyün Adı |
| Hacılı, Armut Ahiyoz | Armutlu |
| Haytef, Lihyoz | Beşikçiler |
| Raşot | Çeşmeli |
| Karadere | Derecik |
| Gürgenli, Haytef | Gürgenli |
| Raşot | Karaağaç |
| Raşot | Yıldızeli |
Madenli (Latum) Köy Belediyesi Mahalleleri
Eski adı Latum olan Madenli beldesine 8 mahalle (Aloğlu, Çamlıca, Habiboğlu, Kazancılar, Maden, Merkez, Topkaya, Yazıcılar) bağlı olup, 2009 yılı nüfusu 2.639’dur.
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Lazca Mapauri (mapa “kral, efendi, rahip” + -uri) Öztürk: 2005: 821. Kelimenin Lazca pavroni “yapraklı” (Bucaklişi, 2007:826) kelimesiyle ilişkili olduğu iddia edilmişse de (ma + pavroni) Lazca ya da akraba dillerde böyle bir mevki isimlendirme geleneği bulunmamaktadır.
[2] Fontanier, 1832: 76
[3] Rize İl Yıllığı 1967: 63-64
[4] Arkotil aynı zamanda Rize fenerinin 7 mil 7 gomina kuzeydoğusunda kayalık bir burnun adı olarak kayıtlı olup, Cadıdağı eteklerinde yer almaktadır (Rasim, 1930: 38).
[5] Yunanca latomio (λατομείο) “taş ocağı” kelimesiyle ilişkili olup, Trabzon’un Arsin ilçesine bağlı Yaylacık ve Madenli köylerinin de eski adıdır. 1530 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre Latom karyesinde 47 hane Hristiyan, 19 hane yeni Müslüman, 9 hane kadim Müslüman, 20 baştine, 4 değirmen bulunmakta, 8 bin akçe vergi vermektedir.
[6] 1530 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre köyde 6 hane Hristiyan, 6 hane kadim Müslüman yaşamaktaydı.
[7] Yunanca Mesahorion “orta köy” anlamına gelmekte olup aynı zamanda Maçka Konaklar, Arsin Başdurak ve Yomra Özdil köylerinin de eski adıdır. 1530 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre köyde 9 hane Hristiyan, 9 hane kadim Müslüman yaşamaktaydı.
[8] Eski Yunanca laros (λάρος) “martı veya karabatak”