Trabzon Bizans Dönemi Tarihi

Ocak 11, 2018Aralık 10, 2019 Özhan Öztürkantik çağ, Arap, Bizans, Bizanslı, Bulgar, çerkez, economy, Ekonomi, Ermeni, Greece, Greek, history, ipek, karadeniz, Milet, Müslüman, Pers, Pontus, Roma, rome, rum, Rus, silk, tarih, Thema, Trabzon, Trabzon gezi, Trabzon tarihi, Trade, travel, Trebizond, Türk, türkçe, Turkey, Türkiye, Yunanca, Yunanistan, Θέμα

Makale: Özhan Öztürk

Roma İmparatorluğu’nun 395’te ikiye ayrılmasının ardından Trabzon ve çevresi Doğu Roma İmparatorluğu sınırları içerisinde yer almıştır. Ermenistan’a en yakın liman şehri olduğundan I. Justinianus döneminde (MS 527-565) Laz ve Perslere karşı surlar tahkim edilmiş, Eugenios adına su kemeri inşa edilmiş, böylece yeniden yapılandırılan şehir, doğu seferlerinde üs vazifesi görmüştür.

Roma İmparatoru Diocletian döneminde (MS 284-305) katledilen St. Eugenius Bizans ve Trabzon İmparatorluğu döneminde şehrin koruyucu azizi olarak kabul görmüştür.[1] Bizans – Sasani savaşları sırasında Çin ipeğinin İran üzerinden Bizans’a getirilmesinde sorun yaşanınca Türkistanlılar ve Hazarlar vasıtasıyla Kafkasya ve Lazika üzerinden Trabzon’a alternatif bir yol güzergâhı oluşturulmuştur. İpeğin, Trabzon limanı üzerinden İstanbul’a taşınmasıyla Trabzon’da ticari hayat canlanmıştır. MS 530’a Trabzon’a Bulgar yerleşimciler getirilmiş olup, 5 asır sonra bile kendi dillerini konuşup, kültürlerini devam ettirdikleri kaydedilmiştir[2].

6. yüzyılın sonları ile 7. yüzyılın başlarında Bizans İmparatorluğu her yönden saldırılara maruz kalmıştır. Sasaniler Anadolu üzerinden Slav ve Avarlar Balkanlar üzerinden akın düzenlerken İslamı kabul eden Araplar Suriye ve Mısır’ı ele geçirmiş, 640’larda Anadolu’ya girerek imparatorluk topraklarını yağmalamaya başlamışlardır.

İmparator Mavrikios[3] döneminde (582-602) thema[4] adı verilen askeri valilikler örgütlenerek bölgelerin yerel savunma yetenekleri geliştirilmeye çalışılmıştır. Geç dönem Roma İmparatorluğu’nun sınır bölgelerinde sabit hafif birlikleri olan ve esas kuvvetler gelene dek işgale dayanma görevini üstlenen limitanei garnizonlarından farklı olarak her thema magister militumlar tarafından yönetilen kendi seyyar yerel güçlerine sahip olmuştur. Levant bölgesinin kaybının ardından Anadolu’da organize edilen ilk themalar şunlardır:

Thema Armeniakon (Θέμα Άρμενιάκων)
Thema Anatolikōn (Θέμα Άνατολικῶν)
Thema Opsikiou (Θέμα Ὀψικίου)
Thema Thrakēsiōn (Θέμα Θρακησίων)
Thema Karavēsianōn (Θέμα Kαραβησιάνων)

Trabzon bu dönemde bahsi yazılı kaynaklarda ilk olarak 667 yılında geçen ve Pontus, Küçük Ermenistan ve Kapadokya’yı içeren Armeniakon themasına bağlanmış, Ermenistan ordusunun halefi olmuştur. Yeni savaşlar ve istilacılar yeni themaların oluşumunu sağlamış, Trabzon limanının kazandığı önemle birlikte burada yeni bir thema kurulması gerekince 824 veya 840’da bir strategos tarafından yönetilen Trabzon merkezli Khaldea theması kurulmuştur.

Khaldea theması Trabzon kent merkezi civarında her biri ayrı kültür ve kimliğe sahip vadiler[5] olan 7 bandadan oluşmaktaydı. Batıda doğuya bunlar: Philabonites (Harşit), Trikomia (Akçaabat-Kalenima), Trabzon, Matzouka- Palaio Matzouka (Maçka-Hamsikoy), Gemora (Yomra), Sourmaina (Sürmene), Rhizaion (Rize). Bu vadilerden sadece Philabonites Türkmenlerce işgale edilmiş olup, diğerleri 1461’e dek Rum hâkimiyetinde kalmıştır.

Bizans Arap savaşları sırasında zarar görmediği sanılan Trabzon, Araplar tarafından Kafkas ve İslam ülkelerine Anadolu’da üretilen eşyalar ve değerli kumaşların ihraç edildiği Rus, Çerkez, Müslüman, Bizanslı, Ermeni ve diğer uluslardan tüccarların ziyaret ettiği bir liman özelliği taşımakta ve Atrabazandah, Tarabazandah veya Bahr Trabazunda adlarıyla bilinmekteydi[6]. Arap tarihçi İbn Havkal 968-9’da Trabzon kentinde çok sayıda Müslüman tacirin oturduğunu, limana gemilerle gelen malların kervanlarla dağları aşarak Malatya ve Yukarı Fırat Bölgesi’ne taşındığını buralardan diğer İslam ülkelerine dağıtıldığını[7] 985’de El-Mukaddesi ise Erzurum yoluyla Azerbaycan ve Maveraünnehir’e dek mal gönderildiğini[8] İbn-ül Esir ise Arap tüccarların Sivas ve Trabzon üzerinden güney Rusya içlerine ulaştığını kaydetmiştir[9]. Bizans imparatoru II. Basil’in Gürcü prenslerince yönetilen Tayk ile Ermenilerce yönetilen Ani ve Vaspurakan devletlerine karşı 1021-22’de giriştiği seferlerinde Trabzon askeri üs olarak kullanılmıştır[10].

Bizans’ın milli destanı olan “Digenis Akritas” muhtemelen 12. yüzyılda yazılmasına karşın 9 ve 10. yüzyıllarda imparatorluğun Fırat nehri havzasında sürekli değişen güney sınırlarında görev yapan akıncıların kahramanlıklarını anlatmaktadır ki 16. yüzyılda kağıda dökülmüş bir versiyonu Trabzon’da bulunmuştur[11].

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016