Ardeşen, Rize
Makale: Özhan Öztürk
Kimler tarafından hangi dönemde kurulduğu bilinmeyen Ardeşen (Artaşeni, Artaşen) kentinde günümüzde Laz ve Hemşinli halkları birlikte yaşamaktadır. Kentin orijinal adı Artaşen[1] olup, Ermenice “verimli topraklara sahip köy[2]” anlamına gelmekteyse de aynı zamanda 19. yüzyılda kaydedilmiş bir söylencede Hemşin nehri yatağı yukarı havzası civarında bir kale inşa edip, kendi adını vermiş Hemşinli bir derebeyin adı olması yerleşimin adını bu kişiden de alma ihtimalini öne çıkarmaktadır[3].
19. yüzyılda Lazistan sancağının, Atina kazasının sınırları içerisinde olan kasaba,
Cumhuriyet döneminde Pazar ilçesine bağlı bucak merkezi olup, 1 Mart 1953 tarihinde ilçe statüsü kazanmıştır. Ardeşen ilçesine bağlı bucak olan Çamlıhemşin ise, 1 Nisan 1960 tarihinde ilçe olarak Ardeşen’den ayrılmıştır. Günümüzde 2 belediye (Ardeşen, Tunca), 22 mahalle ve 38 köyün bağlı olduğu ilçenin nüfusu 1960’da 20.771 (4.558 kent, 16.213 köyler) iken, 1970’de 26.483, 1980’de 31.996, 1990’da 39.761, 2000’de 58.499, 2009’da 39.417 (27.330 kent, 12.087 köyler) olmuştur.
Ardeşen köy ve mahallelerinin eski ve yeni isimleri
| Mahallenin Eski Adı | Mahallenin Adı |
| Cibistas | Kavaklıdere |
| Kuvancar | Elmalık |
| Siyat | Kahveciler |
| Siyat | Kuzey |
| Cibistas | Müftü |
| Putra | Bahar |
| Okurdile | Yayla |
| Cibistas | Yeni Mahalle |
| Argaloz | Çiftekavak |
| Cibistas | Cami |
| Siyat | Baş |
| Çiçivat | Şentepe |
| Cibistas | Barış |
| Düz, Ardeşin | Düz |
| Düz, ardeşin | Fırtına |
| Düz, Ardeşin | Deniz |
| Ardeşin | Merkez |
Ardeşen Kilisesi
Ardeşen ilçe merkezinin 1 km doğusunda, deniz seviyesinden 20 m yükseklikte, Cibistas[4] köyünde ağaçlar ve sarmaşıklar arasında büyük ihtimal Trabzon İmparatorluğu döneminden kalma, dışta beşgen, içte yuvarlak merkez apsidi, nartekli iki ayrı koridora sahip bir bazilika formunda bir kilise yıkıntısıdır. Beşgen merkez apsidli kiliseler, Karadeniz mimarisinde Trabzon İmparatorluğu’nun imzası gibi olduğundan, kilisenin kitabesi bulunmamasına rağmen bu dönemde yapıldığı kabul edilmektedir. Yıkıntı halindeki duvarlarından kuzey duvarının parçaları daha iyi durumda ve kilisenin bir zamanlar 8 m yüksekliğinde olduğu zannedilmektedir.
| Köyün Eski Adı | Köyün Adı |
| — | Akdere |
| Pelergivat | Akkaya |
| Salınköy | Armağan |
| Ziğam-ı süfla[5], Aşağı ziğem | Aşağıdurak |
| — | Bayırcık |
| — | Bayazkaya |
| Şanguli | Doğanay |
| Tolikçet | Duygulu |
| Armutluk | Eski Armutluk |
| Mutafi | Gündoğan |
| Omçore, Güneşlik | Güney |
| — | Hoşdere |
| Gare[6], Gere | Işıklı |
| Tımısvat | Köprüköy |
| Aşağı Ziğem | Kirazlık |
| Küçükköy | |
| Kurtuluş | |
| Noğoceni | Manganez |
| Ortaköy | Ortaalan |
| Ziğem | Özgür |
| — | Pınarlı |
| Sırtköy, Sıfalat | Pirinçlik |
| Ağvan | Seslikaya |
| Palivat | Sinan |
| Ağvan | Şenyamaç |
| Meğenit | Şenyurt |
| Bakoz | Yamaçdere |
| Ağvan | Yavuz |
| Öce | Yeniyol |
| Mahatoba | Yeniköy |
| Ziğem-i ulya | Yukarıdurak |
| Zenimos | Yurtsever |
| Dutha | Tunca |
| Armutluk | Şendere |
| — | Küçükköy |
| Salınköy | Serindere |
| Şehitlik |
Tunca (Dutha) Köy Beldesi
Tunca belediyesi, İçişleri Bakanlığı’nın 15 Haziran 1993 tarih ve 93/41817 sayılı Belediye kurulmasına dair kararı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiş, 1994 yerel seçimlerinin ardından fiilen faaliyete geçmiş olup, beldenin 2009 nüfusu 1.900’dür.
| Mahallenin Eski Adı | Mahallenin Adı |
| Hokaçe | Esentepe |
| Nobahole | Konak |
| Halikana | Şenyuva |
| Zendi | Ada |
| Dutha[7] | Merkez |
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Ermenistan’da Akhuryani Shrjan (41° 5′ 40N, 43° 55′ 22E), Armaviri Marz (40° 7′ 43N,44° 13′ 39E), K’aghak’ Goris (39° 29′ 9N, 46° 25′ 11E) bölgelerinde Artaşen isimli 3 köy adı tespit ettim. Köyler aynı zamanda Hartaşen adıyla da anılmaktadır. Zaman zaman yerel ağızda şahit olunan Arta > Arda değişimi Hemşin ağzının etkisiyle gelişmiş olmalıdır.
[2] Ermenice arta “tarla” + şen “köy” (Öztürk, 2005: 95)
[3] Söylenceye göre –muhtemelen İspir beyi olan- Martiros, -Hemşin beyi- Grigor’un kızını, oğlu Artaşen’e almak istemişse de Grigor kızını vermeye razı olmayınca da Martiros silah zoru ile onun ülkesine girip kızı alarak Artaşen’le evlendirmiştir. Artaşen, Grigor’un ülkesinde, Büyük Hamşen nehri yukarı havzasında, kaynağı yakınına bugün de kendi adıyla anılan çok büyük bir kale inşa etmiştir (Haykuni, 1895: 295-297).
[4] Kavaklıdere Mahallesi
[5] 1530 tarihi Osmanlı tahrir defterine göre bugün ikiye bölünmüş olan Zigam karyesinde 48 hane Hristiyan, 7 hane yeni Müslüman, 11 müsellem bulunmakta 6 bin akçe vergi vermekteydi.
[6] 1530 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre karyede 226 hane Hristiyan, 18 hane yeni Müslüman, 1 hane kadim Müslüman, 5 hane müsellem, 24 baştine, bulunmakta, 20 bin akçe vergi vermektedir.
[7] 1530 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre karyede 54 hane Hristiyan, 6 hane yeni Müslüman, 8 hane kadim Müslüman yaşamakta 5 bin akçe vergi vermektedir.