İslami Terimler Sözlüğü – T
Aşağıdaki İslami Terimler Sözlüğü’nde T harfi ile başlayan dini terimler ve anlamları yer almaktadır.
Taayyün Tasavvuf düşüncesinde Tanrının gözle görülebilen çeşitli formlara (insan, çiçek, kartal…) bürünmesinin adıdır.
Tâbîîn Hz. Muhammed’i tanımış, onu görmüş ya da konuş muş olanların adıdır.
Tâbût-üs Sekîne, Tâbût-ül Ahd İsrailoğullarının Hz. Musa’dan itibaren saklanan kutsal emanetleri içine koydukları altın kaplama sandığın adıdır (Bakara 248).
Taglebbiyye Sadiliğin dört kolundan birisinin adıdır.
Taha Kur’ân-ı Kerim’in 20. suresinin adı olup Hz. Ömer’in Müslüman olmasını sağlamıştır.
Tahâret Tuvalet ihtiyacı, cinsel ilişki ya da kadınların ay halinden sonra kan, dışkı, sidik, meni ile kirlenen bölgelerin yıkanması işinin adı olup, Arapça ‘temizlik’ anlamına gelmektedir.
Tahrîm Kur’ân-ı Kerîm’in altmış altıncı suresinin adı olup on iki ayetten oluşmuştur.
Tâib Tövbe edip günahlarının bağışlanmasını dileyen kişiler için kullanılan terimdir. Kur’ân-ı Kerîm’de:
‘Allah-ü Teâlâ tâibleri ve temizlenenleri sever’ (Bakara 222)
Takdir-i İlahî Tanrının insan ve evrenin kaderi üzerindeki güç ve etkisinin adıdır.
Takiyye Sevmediği kişilerle dost geçinmek ve iki yüzlü davranmak anlamına gelen bir terim olup, daha çok Bâtıni tarikatların Ehl-i sünnet olduklarını iddialarını tanımlamak için kullanılmaktadır.
Taksirât İnsanın hayatı boyunca işlediği günahlar anlamına gelmektedir.
Takvâ Allah korkusuyla günah ve haramdan uzak durmak anlamına gelmektedir. Tasavvufta dünyadan el ayak çekerek ibadetle uğraşma anlamına gelmekteyse de Sünni inanışta çalışmayı dışlayan bu tavır reddedilmektedir.
Talâk 1. Kur’ân-ı Kerîm’in altmış beşinci suresinin adı olup, on iki ayetten oluşmaktadır.
- Kişinin nikâhlı olduğu kişiyi boşaması anlamına gelmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de:
“Eğer size itaat ediyorlarsa, artık talâk için yol aramayın” (Nisâ 34)
Tâli Tasavvufta varlığı oluşturan beş özden ikincisinin adıdır.
Tâlik Tasavvufta varlığı oluşturan beş özden dördüncüsünün adıdır.
Talut Allah tarafından İsrailoğullarına gönderilen Filistin kralı Saul’un Arapça adıdır. Kur’ân-ı Kerîm’de:
“Vakta ki Tâlût askeriyle ayrıldı. Dedi ki: Şüphesiz, Allah sizi bir ırmakla imtihan edicidir. Kim ki ondan içerse, benden değildir. Kim ki ondan içmezse, o bendendir. Eliyle bir avuç içenler müstesna” (Bakara 249)
Tanassur İslam dinini terk ederek Hıristiyanlığa geçme eyleminin adıdır.
Târık Kur’ân-ı Kerîm’in seksen altıncı suresinin adı olup, on yedi ayetten oluşmaktadır.
Tarikat Arapça ‘yol’ anlamına gelen kelime tasavvufta kalbin dünya işlerinden ayrılıp Allah sevgisine bağlanması anlamında kullanılmaktadır.
Bazen gizli örgütlenebilen tarikatların ‘Mürşit’ adı verilen ruhani bir lideri bulunmaktadır. Sufi tarikatları mürit adı verilen (Arapça murid ‘bilgiye arzu duyan’) öğrencilerden oluşur ve kurucusunun adıyla adlandırılır (-iyye son eki kurucunun adına eklenir; Örneğin Abdül Kadir Ceylani’nin kurduğu Kadiri tarikatı: Arapça Kadariyye gibi)
Tarikatlar ‘silsile’ adı verilen çeşitli ve ucu Hz. Muhammed’e dek uzanan soy zincirine sahip şeyhlerin listesine sahiptir. Örneğin Nakşibendi tarikatının silsilesi ilk halife Ebu Bekir’e dek uzanır.
Bazı yazarlar tarikatları üç gruba ayırmaktadır:
- Tarik-i ahyar: Günahtan kaçınanların yoludur
- Tarik-i ebrar: Mücadele yoludur
- Tarik-i şuttar: Tanrı’ya aşk yoluyla ulaşmak isteyenlerin yoludur.
Tarikat Namazı, Halka Namazı [Alevilik] Cem ayini sırasında cemaatin halka veya hilal formunda toplanarak kıldığı iki rekatlık namazın adıdır. Tarikat namazı, ‘Pir’ bulunan toplantılarda ve cem ayinlerinde yüz yüze dönülerek kıble olarak insan seçilerek (insana secde edilerek) Tanrı’ya ulaşmak amacıyla kılınmaktadır.
Tarikat-ı Hâcegân Yesevi tarikatlarından birisinin adıdır.
Târûh Hz. İbrahim’in babasının adıdır.
Tasavvuf, Sufizm, İslamî Mistizm Kişinin Tanrı ile aracısız olarak yakınlaşmasını amaçlayan ezoterik öğreti ve yaşam biçiminin adıdır.
Arapça saaf ‘temiz, saf’ kelimesinden kök olan tasavvuf ‘arıtmak, temizlemek’ anlamına gelmektedir. Arapça suf ‘yün, yün pelerin’ ise ilk sufilere giydikleri pelerinden dolayı bu adını yakıştırılmasını sağlamıştır. Tor Andrae Garden of Myrtles (Mersin Ağacı Bahçeleri) adlı çalışmasında Hıristiyan Süryani manastırlarında giyilen bu pelerinin sufilere adını vermesinden hareketle ilk sufilerin Hıristiyanlıkla ilişkisini tartışmıştır. Yine Yunanca sofia ‘hikmet, bilgelik’ kelimesi de etimolojik orijin olarak önerilmiştir.
Sufi hiyerarşisi:
- Salik ‘arayan’
- Mürid ‘öğrenci’
- Tarikat ‘kudretli’
- Fana ‘Murakabe etmek’
- Veli ‘kutsal’
Geleneksel tarikatlar:
Azimi
Bedevi
Bektaşi
Chishti
Halveti
Cerrahi
Kibruyi
Murabitun
Mevlevi
Nakşbendi
Nuri
Kadiri
Rifai
Safeviye
Sanusiyye
Sarvari Kadiri
Şadili
Suhraverdiyye
Ticani
Yesevi
Zahediye
“Tasavvuf, insanı Allah-ü Teâlâ’dan uzaklaştıran şeylerin hepsini terk etmektir” (Ali bin Sehl)
Tâussiyye 13. yüzyılda Tausi tarafından kurulan bir Şii tarikatının adıdır.
Tavaf Hacer-i esvedin bulunduğu mevkiden başlayarak Kâbe’nin etrafında yedi defa dolaşma geleneğinin adı olup, İslam öncesinde de gerçekleştirilmekteydi.
Kur’ân-ı Kerîm’de:
“Şüphe yok ki Safâ ile Merve Allah-ü Teâlâ’nın şeâirindendir. İşte kim o Beyti hac veya umre niyetiyle ziyaret ederse, bunları güzelce tavaf etmesinde üzerine bir beis yoktur”(Bakara 58)
Tayfuriyye Bayezidî Bistâmî’nin kurduğu tarikatın adıdır.
Taylasan Tarikat mensuplarının başlarına sardığı sarıkların aşağı sarkıttıkları uç bölümünün adıdır.
Teberrâ Muaviyye’nin oğlu Yezid’in soyundan gelenleri küçük gören bir terim olup, Şiiler tarafından kullanılmaktadır.
Tecâniyye 17. Yüzyılda Seyyit Ahmet Tecânî tarafından kurulan bir Halveti kolunun adı olup, Hufniyye ile alakalıdır.
Tecdid-i İmân İmanı konusunda bir anlık da olsa şüpheye düşen müminlerin Kelime-i Şahadet geçirerek iman tazeleme işinin adıdır.
Tecelli Tasavvufta Tanrının bedene bürünerek yeryüzünde görünmesi anlamında kullanılmaktadır.
Tedânî Tasavvufta Tanrı sevgisiyle dolan sufilerin göğe çıkarak Tanrıya iki mızrak boyu yaklaşması işinin adıdır.
Teber Dervişlerin taşıdığı bir tarafı hilal formunda diğer tarafı sivri (nadiren iki taraflı) uzun saplı baltanın adıdır.
Tedlîs Arapça ‘karanlıkta kalma’ anlamına gelen terim Bâtıniliğin altıncı derecesidir.
Teemmül Sufinin sakin ve ıssız bir ortamda derin düşünceye dalarak tanrısal hakikate ulaşmayı amaçlayan eyleminin adıdır.
Tefekkür Arapça ‘düşünme’ anlamına gelen terim tasavvufta sessiz yapılan zikr anlamında kullanılmaktadır.
Teferrüs Arapça ‘anlamaya çalışmak’ anlamına gelen terim Bâtıniliğin birinci derecesinin adıdır.
Tefrid Arapça ‘bireyleşme’ anlamına gelen terim tasavvufta kişinin içine kapanarak ibadetle uğraşmak anlamında kullanılmaktadır.
Tefsir Arapça ‘yorum’ anlamına gelen terim Kur’ân’ın yorumlanıp açıklanması ile ilgilenen bilim dalının adıdır.
Tekbir Tanrının büyüklüğünü ‘Allah-ü Ekber’ diyerek dile getirmek anlamındadır.
Tekke Türkçe tekke; Arapça zâviye, Farsça dergâh
İbadet ve sufi ayinlerinin (zikr), dervişlerin ruhsal ve bedensel egzersizlerini gerçekleştirdiği mekânın adı olup, aynı zamanda inziva mekânı olduğundan Hıristiyan manastırlarıyla karşılaştırılabilir (zikr) gerçekleştirildiği merkezin adıdır. İlk tekkenin MS 767 yılında Şam’da açıldığı ardından Irak ve Horasan’a zamanla tüm İslam coğrafyasına yayıldığı sanılmaktadır.
Tüm tekkelerin semahane adı verilen büyük bir zikir salonu bulunmaktadır. Bazı tekkeler ayin dışında hayır işleri içinde kullanılmıştır. İstanbul’daki Miskinler tekkesi cüzamlılar için bir hastaneyi barındırmaktadır.
Telbis Tasavvufta iman ederek tanrıya ulaşma yolunun adıdır.
Telbiye Tanrı ve peygamberin bahsi geçtiğinde samimiyetle onun yolunda olduğunu bildirmek anlamına gelmektedir.
Telkin Cenaze töreni sırasında ölen kişi için imamın yaptığı dini içerikli konuşmanın adıdır.
Tenassur Hıristiyan dinini kabul etmek anlamına gelmektedir.
Tenasuh Arapça ‘kopyalama’ anlamına gelen terim ruh göçünü tanımlamaktadır.
Tenebbü Kendini peygamber ilan etmek, Tanrının elçisi olduğunu iddia etme anlamına gelmektedir.
Te’nis Bâtınîliğin ikinci derecesinin adı olup ‘alışıklık’ anlamına gelmektedir
Tesis Arapça ‘kurma’ anlamına gelen terim, Bâtınîliğin yedinci derecesinin adıdır.
Teslim Arapça ‘sahibine vermek’ anlamına geşen terim tasavvufta kendini Tanrı’ya adama anlamında kullanılmaktadır.
Tespih Art arda tekrarlanan dini söz ve duaların sayısının hatırlanması amacıyla parmaklar arasında kaydırılan bir ip üzerine dizilmiş otuz üç ya da doksan dokuz boncuktan oluşan nesnenin adıdır. Doksan dokuz boncuklu tespihlerde otuz üç tanede bir araya farklı bir boncuk nişane olarak eklenmektedir.
Teşkik Bâtınılîğin üçüncü derecesinin adı olup, Arapça ‘şüphe’ anlamına gelmektedir.
Tevacüd Tasavvufta kişinin kendi iradesiyle bağırıp çağırarak hatta ağlayarak Tanrı sevgisiyle coşma haline geçmeye çabalaması halidir.
Tevbe Günahlardan arınmak amacıyla Tanrı’dan af dileme eyleminin adıdır.
Tevekkül Kişinin bir konuda elinden geleni yaptıktan sonra, o konuyu Tanrıya emanet ederek, kadere boyun eğmesi eyleminin adıdır.
Tevhid Arapça tek olmak anlamına gelen vahdet kelimesinden türetilmiş, Allah’ın birliğine inanmayı tanımlatan terimin adıdır:
Lâ ilâhe illallah (Allahtan başka tanrı yoktur)
Tevrat Arap/İslam dünyasında Hz. Musa’ya inen Yahudi kutsal kitabı tanımlamak için kullanılan terimdir.
Tevvabin Süleyman bin Sadrül Hüzai tarafından kurulan bir Şii tarikatının adı olup, Arapça ‘tövbe edenler’ anlamına gelmektedir.
Tezhip Altın, yaldız veya boya kullanarak yapılan kitap süsleme sanatının adı olup, ‘altınlamak’ anlamına gelmektedir.
Thuban Ejderha’ya benzeyen bir iblisin adıdır.
Tûbâ Cennette bulunduğuna inanılan olağanüstü büyüklükte bir ağacın adıdır. Meyveleri hiç tükenmeyen bu ağacın kökleri gökyüzünde dalları yeryüzündedir. Bir hadiste şöyle tarif edilir:
“Tuba cennette bir ağaçtır. Büyüklüğü yüz yıllık yer tutar. Ve cennet elbiseleri de onun tomurcuklarından yapılır.” (Ramuz el-Ehadis)
Tuniyye Kerâmilik tarikatının on iki kolundan birisinin adıdır.
Tûr Kur’ân-ı Kerîm’in 49 ayetten oluşan 52. suresinin adı olup, Mekke’de inmiştir. Arapça ‘dağ’ anlamına gelen sure adını Sina yarımadasında bulunan ve Hz. Musa’ya Tevrat’ın indiği dağdan almaktadır.
Turail Yezidi inanışından Tanrı’nın cumartesi günü yarattığı yedinci ve sonuncu meleğin adıdır.
Türban [İslam, Hinduizm] Erkek ve kadınların başlarını bağlamak amacıyla kullandığı uzun eşarpların adıdır.
Türkçe tülbent, Farsça dulband, Arapça imāmä
Kaynakça
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009