İslami Terimler Sözlüğü – H
Aşağıdaki İslami Terimler Sözlüğü’nde H harfi ile başlayan dini terimler ve anlamları yer almaktadır.
Habîb Arapça ‘dost, sevgili’ anlamına gelen terim Hz. Muhammed için kullanılmaktadır.
“Allah-ü Teâlâ’nın habîbiyim, peygamberlerin reisiyim.” (Hadîs-i şerîf: Sünen-i Tirmizî)
Habîbullah Hz. Muhammed için kullanılan Allah’ın sevgilisi anlamına gelen isimdir.
Hâbıtiye, Haitiye Mutezile geleneğinden kopan Ahmet Bin Hâbıt’ın Hıristiyanlık ve Eski Yunan filozoflarının da etkisinde kalarak kurduğu mezhebin adıdır.
Habibü’n-Neccâr Kuran’da adı geçmese de Yâsin suresinin yorumlarında bahsedildiği sanılan Antakyalı bir veli olup Kitab-ı Mukaddes’teki Agabus’la aynı kişi olmalıdır.
Yahya, Yunus ve Şem peygamberlere inanmayan Antakya halkına Tanrı’nın elçisi olduğunu bildirince, öldürülmüş, İslam inancına göre Cennet’e gitmiştir.
Habil Bir söylencede ise Kabil, Habil’in ikiziyle değil de daha güzel olduğu için kendi ikiziyle evlenmek istediğinden Habil’i öldürmüştür.
Kur’ân’da iki kardeş adlarıyla anılmamaktaysa da Maide suresinde (27-31) ‘Adem’in iki oğlu’ üzerine anlatılanlar akla Tevrat’ta ki hikâyeyi getirmektedir.
Habîr Allah’ın güzel isimlerinden (Esmâ-i hüsnâsından) birisi olup ‘her şeyi bilen’ anlamına gelmektedir. Kur’ân-ı Kerîm:
“Allah-ü Teâlâ indinde en yükseğiniz, O’ndan en çok korkanınızdır. Allah-ü Teâlâ Âlîm’dir, Habîr’dir.” (Hucurât suresi: 13)
Hablullah Allah’ın ipi anlamına gelen terimde ve Kur’ân-ı Kerîm veya İslâm dini kastedilmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de: “Hepiniz Hablullah’a sımsıkı sarılınız.” (Âl-i İmrân 103)
Habs-ı Nefes Zikir sırasında nefes tutma eyleminin adıdır.
Hac İslâm’ın beşinci şartının adı olup aklı başında, maddi durumu müsait her ergin Müslüman’a farz kılınmıştır. İhram adı verilen dikişsiz bir elbise giyen hacı adayı Zilhicce ayının 9-12 günleri arasında Mekke’de Kâbe ve Arafat’ı ziyaret etmektedir.
Kur’ân-ı Kerîm’de:¶“Azık ve binek bakımından yoluna gücü yeten her kimsenin o Beyt’i hac etmesi, insanlar üzerine Allah-ü Teâlânın hakkıdır, farzdır.” (Âl-i İmrân 97)
Hac Suresi Kur’ân-ı Kerîm’in yirmi ikinci suresinin adı olup yetmiş sekiz ayettir ve Medine’de inmiştir.
Hacc-ı Asgar Hac zamanı olarak kabul edilen senenin beş günü dışında Kabe’yi tavaf etmek, Safâ ve Merve tepelerini ziyarete ederek gerçekleştirilen ibadetin adı olup umre/ömre olarak da bilinir.
Hâce Hoca, efendi, müderris anlamlarına gelen Farsça kökenli bir kelime olup Harzemşah ve Gazne devletlerinde vezir anlamında kullanılmıştır.
Hâcegân Nakşibendi tarikatına verilen isimlerden birisidir. Aynı zamanda Osmanlı devletinde birinci derecede katiplere verilen unvanın da adı olup 1840’lı yıllarda kaldırılmıştır.
Hacer Mısır hükümdarı Senan bin Ulvan’ın Hz. İbrahim’in karısı Sara’ya hediye ettiği siyah bir kölenin adıdır. Çocuğu olmayan peygamberle evlenmiş, ona Hz. İsmail’i doğurmuştur. Eski Ahit’te de anlatılan (Tekvin 16) Hacer’in hikâyesine göre Sara genç kadını kıskanmış ve kocasını, Hacer’i oğluyla birlikte çölün ortasına bırakması konusunda ikna etmiştir.
Hacer-ül-esved Kâbe’nin doğu köşesinde yerden 1,5 m yüksekliğe yerleştirilmiş üç büyük ve birkaç küçük parçadan oluşmuş gümüş bir halka ile çevrili siyah taşın adıdır. Söylenceye göre önceden Ebu Kubeys Dağı’nda bulunan taş Hz. İbrahim’e Cebrail tarafından getirilmiş ve Kâbe’deki yerine yerleştirilmiştir.
Hâcet Namazı Bir dileğin gerçekleşmesi niyetiyle fazladan kılınan 2-12 rekat arasında namazın adıdır.
Hacı Her yetişkine farz kılınan Hac ibadetini gerçekleştiren Müslümanlara takılan isimdir.
olarak da bilinir.
Hâce Hoca, efendi, müderris anlamlarına gelen Farsça kökenli bir kelime olup Harzemşah ve Gazne devletlerinde vezir anlamında kullanılmıştır.
Hâcegân 1. [Osmanlı Kültürü] Birinci derecede katiplere verilen unvanın adı olup 1840’lı yıllarda kaldırılmıştır.
- Nakşibendi tarikatına verilen isimlerden birisidir.
Hacer Mısır hükümdarı Senan bin Ulvan’ın Hz. İbrahim’in karısı Sara’ya hediye ettiği siyah bir kölenin adıdır. Çocuğu olmayan peygamberle evlenmiş, ona Hz. İsmail’i doğurmuştur. Eski Ahit’te de anlatılan (Tekvin 16) Hacer’in hikâyesine göre Sara genç kadını kıskanmış ve kocasını, Hacer’i oğluyla birlikte çölün ortasına bırakması konusunda ikna etmiştir.
Hacer-ül-esved Kâbe’nin doğu köşesinde yerden 1,5 m yüksekliğe yerleştirilmiş üç büyük ve birkaç küçük parçadan oluşmuş gümüş bir halka ile çevrili siyah taşın adıdır. Söylenceye göre önceden Ebu Kubeys Dağı’nda bulunan taş Hz. İbrahim’e Cebrail tarafından getirilmiş ve Kâbe’deki yerine yerleştirilmiştir.
Hacet Bayramı [Anadolu Folkloru] Kirazların olgunlaşma zamanına denk getirilip köy halkı tarafından saptanan bir günde köyün tüm erkeklerinin yaylaya çıkması, burada yemekler pişirip, çeşitli yarışma ve oyunlar düzenleyerek eğlenilmesinin yanı sıra, Tanrı’dan çeşitli dileklerin dilenmesiyle gerçekleştirilen nir şenliğin adıdır. Bu sırada köyde kalan kadınlar ev ve tarla işlerini görmektedir (Kocaeli).
Hâcet Namazı Bir dileğin gerçekleşmesi niyetiyle fazladan kılınan 2-12 rekat arasında namazın adıdır.
Hacı Her yetişkine farz kılınan Hac ibadetini gerçekleştiren Müslümanlara takılan isimdir.
Hacı Bayram-ı Velî [Folklor] Ankara’nın Solfasol köyünde 1352 yılında doğmuş, medrese eğitimi görmüş bir süre müderrislik yaptıktan ve uzun süren Arabistan gezisinden sonra Ankara’da Bayramilik tarikatını yaymaya çalışmış, 1428 yılında vefat etmiştir.
“Bayramî imdi Bayramî imdi
Bayram edersin yâr ile şimdi
Hamd ü senâlar hamd ü senâlar
Yâr ile bayram kıldı bu gönlüm”
Hacı Bektaş Veli 1209-1271 yılları arasında yaşamış Türk asıllı Yesevi müriti, sufi ve filozofun adı olup kendi adıyla anılacak sufi tarikatının da (Bkz. Bektaşi) kurucusudur.
Hâcib Ortaçağ’da sarayların protokol işlerini takip eden, hükümdarla görüşmek isteyen kişileri karşılayıp eşlik eden görevlilerin adı olup Arapça ‘kapıcı’ anlamına gelmektedir.
Had Hırsızlık, gasp, zina, zina iftirası, dinden dönmek, şarap içmek gibi Kuran’da ve sünnette yasaklanmış suçlara uygulanması şart olan cezaların adıdır. Arapça sınır anlamına gelen kelimenin çoğulu ‘hudud’tur.
Hâdî Allah’ın 99 adından birisi olup Arapça ‘yol gösteren, yardım eden’ anlamlarına gelmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de:
“Rabbin, Hâdîdir, yardımcı olarak yeter.” (Furkan 31)
Hadîd Suresi Kur’ân-ı Kerîm’in elli yedinci suresinin adı olup yirmi beşinci ayettir ve Medine’de inmiştir.
Hadim-ül Fukara Arapça fakirlere yardım eden anlamına gelen terim Mevlevi şeyhlerinin unvanlarından birisidir.
Hadîs Hz. Muhammet’in Kur’ân-ı Kerim’in emirleri haricindeki sözleri ile davranış ve eylemlerini aktaran söz ve yazıların adıdır. Hadisler, güvenilirliklerine göre üç grupta incelenir:
- Sahih hadis ‘doğruluğu kesin’
- Zaif hadis ‘doğruluğu şüpheli’
- Hasen hadis ‘doğruluğu şüpheli ama İslam düşüncesine aykırı olmaya’
Hadur Nuh Tufanı sonrasında su üzerinde kalan üç dağdan birisinin adı olup efsaneye göre Hz. Suayb’ın mezarı bu dağdadır.
Hafaza İnsanın hayır ve şer işlerini yazan, ölümden sonra insan ruhunu şeytana karşı koruyan, ikisi gece, ikisi gündüz gelen muhafaza meleklerine verilen isimdir (Kur’ân 6:61).
Hâfız Râvileriyle birlikte çok sayıda hadisi ezbere bilen kişiler için kullanılan bir terim olup, Kur’ân-ı Kerîm’i ezbere bilen kişilere ise Hâfız-ı Kur’ân ya da Kârî denilmektedir.
Hafî Arapça ‘mârifet’ anlamına gelen terim tasavvufta gizli bilgilere ulaşıp, gerçeği kavramak anlamında kullanılır.
Hâfid Allah’ın güzel isimlerinden (Esmâ-i hüsnâsından) birisi olup ‘düşmanlarının boyun eğmesini sağlayan’ anlamına gelmektedir.
Hahut Sufizmin temel kavramlarından birisi olup Tanrı’nın insan aklının alamayacağı büyüklüğünü tasvir eder.
Hail Cennetin ilk bölümü olan Barkiya’da yaşayan bir meleğin adı olup gövdesinin bir bölümü buz bir bölümü ateşten oluşmuştur.
Hakikat Gerçek ve doğru anlamında Hadislerde geçen Arapça terimin yerine, Kuran’da Hak kelimesi kullanılmıştır.
Hakk 1. Allah’ın güzel isimlerinden (Esmâ-i hüsnâsından) birisi olup ‘daima var olan’ anlamına gelmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de:
“Allah, Hak’dır. Allah-ü Teâlâdan başka taptıkları bâtıldır.” (Hac 62)
- İslam dini. ‘Hak gelince, bâtıl gider’ (İsrâ 81)
Hakk-el Yakîn Tasavvufta Tanrısal gerçek içinde benliğini yok etmek anlamına gelen bir terimdir.
Hakîm Allah’ın güzel isimlerinden (Esmâ-i hüsnâsından) birisi olup ‘Hikmet sahibi’ anlamına gelmektedir.
Kur’ân-ı Kerîm’de:“Allah-ü Teâlâ hakkıyla bilendir ve Hakîmdir.” (Hucurât 8)
Hâkka suresi Kur’ân-ı Kerîm’in altmış dokuzuncu suresinin adı olup elli iki ayettir ve Mekke’de inmiştir.
Hakullah Tarikat dedesine geçimi için müritleri tarafından verilen paranın adıdır (Malatya)
Hal 1. Tasavvufta sufinin geçirdiği gelişim evrelerinde geçirdiği ruhsal değişimlerin adıdır.
- Hükümdar veya halifenin ordu tarafından tahttan indirilmesinin adıdır.
Hal Bilgisi Tasavvufta dünya ile ilişkinin kesilmesi durumunda bulunulan ruh halinin adıdır.
Halefiye Halef-el harici’nin kurduğu bir tarikatın adı olup Hariciye’nin bir kolu olarak kabul edilmektedir.
Hâlet-i Nez Ölüm sırasında rûhun bedenden ayrıldığı anın adıdır.
Hâlık Allah’ın güzel isimlerinden (Esmâ-i Hüsnâsından) birisi olup ‘her şeyi yaratan’ anlamındadır.
Kur’ân-ı Kerîm’de:
“O öyle Allah ki, Hâlıktır, Bâridir, Musavvirdir, Esmâ-i hüsnâ O’nundur. Bütün göklerde ve yerde olanlar O’nu tesbîh eder. O Azîzdir, hakîmdir.” (Haşr suresi: 24)
Hâlid bin Velid Kureyş kabilesinin ileri gelenlerinden birisi olan ve İslam’ın ilk yıllarında yayılmasında önemli rol oynayan Arap savaşçının adı olup lakabı Seyfullah ‘Allah’ın kılıcı’ydı.
Hâlidiyye 19. yüzyılda Mevlana Hâlid-i Bağdâdî’nin kurduğu bir Nakşibendi tarikatının adıdır.
Halife 1. İslam topluluğunun (ümmet) lideri için kullanılan Arapça kelime olup ‘halef, varis’ anlamındadır.
Sünni geleneğinde ilk 4 halife:
- Ebu Bekir MS 632-634
- Ömer İbn el-Hattab MS 634-644
- Osman İbn Affan MS 644-656
- Ali İbn Abi Talib MS 656-661
Emevi, Abbasi ve Fatimilerin ardından Osmanlı hanedanının temsil ettiği halifelik makamı 3 Mart 1924 tarihinde TBMM kararıyla kaldırılmıştır.
Halife hanedanları:
- Emeviler (Şam) MS 661-750
Muaviye I 661-680
I . Yezid 680-683
II . Muaviye 683-684
I . Mervan 684-685
Abdülmelik 685-705
I . El-Velid 705-715
Süleyman ibn Abdülmelik 715-717
II . Ömer 717-720
- Yezid 720-724
Hişam ibn Abdülmelik 724-743
- El-Velid 743-744
III. Yezid 744
İbrahim ibn El-Velid 744
- Mervan 744-750
- Abbasiler (Bağdat, Kahire) MS 750-1258
Bağdat Abbasileri (Endülüs Müslümanları tarafından kabul görmemişlerdir)
Ebu Abbas EsSefa 750-754
El- Mansur 754-775
El-Mehdi 775-785
El-Hâdi 785-786
Hârun el-Reşid 786-809
El-Amin 809-813
El-Ma’mun 813-833
El-Mu’tasim 833-842
El-Vahik 842-847
El-Mütevekkil 847-861
El-Müntasir 861-862
El-Müstain 862-866
El-Mütaz 866-869
El-Mühtedi 869-870
El-Mütamid 870-892
El-Mütedid 892-902
El-Müktafi 902-908
El-Müktedir 908-932
El-Kahir 932-934
Er-Radi 934-940
El-Müttaki 940-944
El-Müstakfi 944-946
El-Muti 946-974
Et-Ta’i 974-991
El-Kadir 991-1031
El-Ka’im 1031-1075
El-Müktedi 1075-1094
El-Müstazhir 1094-1118
El-Müsterşid 1118-1135
Er-Raşid 1135-1136
El-Muktafi 1136-1160
El-Müstanjid 1160-1170
El-Müstadi 1170-1180
En-Nasir 1180-1225
Ez-Zahir 1225-1226
El-Müstansir 1226-1242
El-Müsta’sim 1242-1258
- Kahire Abbasileri:
El-Müstansir 1261
I . El-Hakim 1262-1302
- El-Müstakfi 1302-1340
- El-Vatik 1340-1341
- El-Hakim 1341-1352
- El-Mütadid 1352-1362
- El-Mütevekkil 1362-1383
- El-Vatik 1383-1386
El-Mütasim 1386-1389
- El- Mütevekkil 1389-1406
El-Müstain 1406-1414
- El-Mütadid 1414-1441
- El-Mustakfi 1441-1451
Fatimi (Mısır) MS 909-1171
- Emevi soyundan Cordoba (İspanya) emiri kendini halife ilan etmişse de tüm Müslümanlar tarafından kabul edilmemiştir. MS 929-1031
III. Abdurrahman 929-961
- El-Hakem 961-976
- Hişam 976-1008
- Muhammed 1008-1009
Süleyman 1009-1010
- Hişam (yeniden) 1010-1012
Süleyman (yeniden) 1012-1017
- Abdurrahman 1021-1022
- Abdurrahman 1022-1023
III. Muhammed 1023-1024
III. Hişam 1027-1031
- Kuzey Afrika ve İspanya’da hüküm süren Berberi Almohad hanedanı kendini halife ilan etmişse de tüm Müslümanlar tarafından kabul görmemiştir. MS 1145-1269
Abdülmümin 1145-1163
Ebu Yakup Yusuf I 1163-1184
Ebu Yusuf Yakup el-Mansur 1184-1199
Muhammed en-Nasır 1199-1213
Ebu Yakup Yusuf II 1213-1224
Abdülvahid I 1224
Abdullah 1224-1227
Yahya 1227-1235
- İdris 1227-1232
Abdülvahid II 1232-1242
Ali 1242-1248
Ömer 1248-1266
- İdris 1266-1269
- Osmanlı hanedanı (Kanuni Sultan Süleyman dönemi ile II. Abdülhamit arasındaki dönemde bu unvan kullanılmamıştır.
- Mehmet
- Bayezid 1481-1512
- Selim 1512-1520
Kanuni Sultan Süleyman 1520-1566
- Selim 1566-1574
III. Murad 1574-1595
III. Mehmet 1595-1603
- Ahmet 1603-1617
- Mustafa 1617-1618
- Osman 1618-1622
- Mustafa (yeniden) 1622-1623
- Murad 1623-1640
- İbrahim 1640-1648
- Mehmet 1648-1687
- Süleyman 1687-1691
- Ahmet 1691-1695
- Mustafa 1695-1703
III. Ahmet 1703-1730
- Mahmut 1730-1754
III. Osman 1754-1757
III. Mustafa 1757-1774
- Abdülhamit 1774-1789
III. Selim 1789-1807
- Mustafa 1807-1808
- Mahmut 1808-1839
- Abdülmecid 1839-1861
Abdülaziz 1861-1876
- Murad 1876
- Abdülhamit 1876-1909
- Mehmet 1909-1918
- Mehmet 1918-1922
- Türkiye Cumhuriyeti
- Abdülmecid 1922-1924
- Sufi hiyerarşisinde bir makam olsa da daha çok tarikat liderinin halefi olarak gösterdiği talebesi anlamıyla kullanılmaktadır.
Halife-i Müslimin Osmanlı padişahlarına verilen isim olup ‘Müslümanların halifesi’ anlamındadır.
Halifelik Bektaşi tarikat hiyerarşisinin beşinci ve en yüksek derecesi olup, bu makama layık görülen babaya icazetin yanı sıra halifelik alametleri de (çırağ, tuğ, alem, sofa) verilmekteydi (Korkmaz, 1994: 317).
Halik Tanrının güzel isimlerinden birisi olup Arapça ‘yaratan’ anlamındadır.
Halîlullah Hz. İbrahim için kullanılan bir methiye cümlesi olup (Kur’ân 4:124) ‘Allah tarafından sevilen’ anlamındadır.
Halîm Allah’ın güzel isimlerinden (Esmâ-i hüsnâsından) biri olup ‘yumuşak huylu’ anlamına gelmektedir.
Kur’ân-ı Kerîm’de:¶
“Bilin ki, Allah-ü Teâlâ mağfiret edicidir, Halîm’dir.” (Bakara 235)
Halime Günü, Yevmül Halime Gassaniler ile Lahmiler arasında geçen savaş sırasında toz bulutlarının güneşi örttüğüne inanılan gün olup adını Gassanilerin lideri Haris’in kızından almıştır.
Hallâcı Mansur, Ebu’l Mugis El-Hüseyin bin Mansur El-Beyzavi MS 857-922. Düşmanları tarafından simyacı hatta kafir olarak suçlanan İranlı bir tasavvuf aliminin adıdır. Görebilen için dünyanın her yerinin Mekke olduğunu, Hz. İsa’nın da bir çeşit sufi olduğunu bildirmiş ‘Tanrı Benim’ (Enel hak) sözünü geri almadığı için öldürülmüştür.
Hallâciye Ünlü sufi Hallâcı Mansur’un izinden gidenlerin kurduğu bir tarikatın adıdır.
Hallâk Allah’ın isimlerinden birisi olup her şeyi yoktan var eden anlamına gelmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de:¶
“Şübhesiz ki senin Rabbin Hallak’tır. Kemâliyle bilendir.” (Hicr 86), “Gökleri ve yeri yaratan onlar gibisini yaratmağa kâdir değil midir? Elbette hallâktır, her şeyi hakkıyla bilendir.” (Yâsîn 81)
Halvetiyye Ömer Halveti’nin 14. yüzyılda kurduğu zikir ve çilecilik üzerine kurulu bir tarikatın adıdır. Kolları: Rûşeniyye, Gülşeniyye, Merdaşiyye, Sünbüliyye, Şa’bâniyye, Şemsiyye, Ahmetiyye, Cemaliyye, Bahşiyye, Uşşâkıyye, Asâliyye,
Hamele-i arş Göğün en yüksek katı olan arşı taşımakla görevli dört büyük meleğin (İsrafil, Cebrail, Mikail ve Azrail) adıdır.
Kur’ân-ı Kerîm’de:
“Hamele-i Arş melekleri ve Arşın etrâfında tavaf eden melekler Rablerini tesbîh ederler ve vahdâniyyetini tasdîk ederler ve Müminler için mağfiret isterler.” (Mümin 7)
Hamîd Allah’ın güzel isimlerinden birisi olup ‘övülen’ anlamına gelmektedir.
Kur’ân-ı Kerîm’de:
“Şüphesiz Allah-ü Teâlâ ganîdir, hamîddir.” (İbrahim 8)
Hammâriyye Tanrı’nın kötülük ile ilgisi bulunmadığı yeryüzündeki tüm kötülüklerin insan kaynaklı olduğunu savunan bu yüzden sapkınlıkla suçlanan bir tarikatın adıdır. Maymun ve domuzların geçmiş hayatlarında günahkâr insanlar olduğuna inanmaktadırlar.
Hamza ibn Abd al-Muttalib, Hz. Hamza Hz. Muhammed’in amcasının adı olup, Allah’ın Aslanı lakabıyla da tanınmaktadır. Hamza, yeğeniyle aşağı yukarı aynı yaşta olup ve Kureyş kabilesinin büyük saygı duyulan fertlerinden birisidir. Hz. Muhammed’in peygamberliğinden 6 yıl sonra devesinin sırtında avdan dönerken Emr ibn Hişam’ın yeğenine hakaret ettiğini duymuş, yeğenini koruyarak İslam’a geçmiştir. İlk İslam ordusunun komutanı olarak Hz. Muhammed tarafından 30 müslümanla Ebu Cehil’ın yönettiği bir Kureyş kervanının yolunu kesmesi için görevlendirilmiştir. Hicret’in üçüncü yılında Uhud savaşında ‘Vahşi ibn Harb’ tarafından şehit edilmiştir.
Hamzanâme Hz. Hamza’nın kahramanlık öykülerinin adı olup Arapça, Farsça ve Türkçe varyasyonları bulunmaktadır.
Hamzavîlik Bayrami Melâmîlerinin şeyhi Hamza Bali’nin başı kesilerek öldürülmesinin ardından müritlerine verilen isimdir.
Hanbeli Sünni İslam’ın dört büyük mezhebinden birisi olup Ahmet bin Hanbel tarafından kurulmuştur. Kuran ve hadiseleri yorumlamadan, kıyaslamadan, akıl yürütmeden kabul eden mezhebe göre doğruluğu şüpheli hadisler bile akıl yürütme yönteminden üstün tutulmalıdır. İbn Hanbel, Seleffiyyun düşüncesine sadık kalmayı öğütleyen, fıkıhçıdan çok muhaddis özelliği ön planda olan bir din adamıdır. Tüm Müslümanların %5’ini oluşturan Hanbeli mezhebi, özellikle Arap yarımadasında yaygındır.
Hanefi Sünni İslam’ın dört büyük mezhebinden birisi olup gerçek adı Nûman bin Sâbit bin Zuta olan İmam-ı Azam Ebu Hanife tarafından kurulmuştur. Ebu Hanife diğer mezhepler gibi Kuran’ı ilk başvuru kaynağı kabul etmekle birlikte hadisler konusunda seçici davranmış ve doğruluğu şaibeli olanlara itibar etmemiştir. Hanefiliği diğer mezheplerden ayıran en önemli özellikler istisnan (beğenme), örf ve icmâya (Müslümanların oy birliği) verdiği önem dolayısıyla akıl dışı olmayan hiçbir tutumu benimsememektir.
Tüm dünya Müslümanlarının yaklaşık % 30’u Hanefi’dir.
Hanefilerin dağılımı:
- Kuzey Mısır’da (Osmanlı etkisiyle yaygın ama Şafilerle karışıktır; Güney Mısır ve Sudan ise Maliki’dir)
- Suriye, Irak, Lübnan (Hanefiler Şafilerle karışık yaşar)
- Türkiye (Türkler büyük oranda Hanefi, Kürtler ise genelde Şafidir)
- Bulgaristan, Romanya, Bosna, Arnavutluk ve diğer Balkan Müslümanları (Osmanlı mirası)
- Orta Asya (Türkmenistan, Özbekistan gibi)
- Uygur Türkleri
- Ukrayna Tatarları
Hankaah Bir tarikatın en önemli şeyhinin mezarının yanı başında kurulan tekkelere verilen isim olup Farsçadır.
Hannas Şeytanın fonksiyonlarından birisinin adı olup (Kuran, 114) ‘hilebaz, aldatan’ anlamındadır.
Hanzab Müminlerin aklını karıştıran bir cinin adıdır.
Haram İslam dininde yapılması kesinlikle yasak olan eylemlerin adıdır.
Harbiyye Bir Galiyye kolunun adı olup tanrılık vasfının insanlarda da görülebileceğine inanmaktadır.
Haricîlik, Havariç, Marikâ Hz. Ali karşıtlığı (özellikle Ali’nin tanrılığını iddia eden Şii akımlarına) ile ortaya çıkan düşünce akımı zamanla İslam’ın iki büyük düşünce okulundan birisi olmuştur. Ali ve taraftarlarını Müslüman saymamaktadırlar.
Harif İslam öncesi dönemde tektanrıcı inanç güdenlere Müslümanların verdiği isim olup Arapça ‘arkadaş’ anlamına gelmektedir.
Harun 1. Hz. Musa’nın ağabeyi olan bir peygamberin adıdır ve Mısır’da firavunun emri ile İsrailoğullarının erkek çocuklarının katledilmesinden önce doğmuştur.
Kur’ân-ı Kerim’de Taha suresinde 30, 70, 85. ayetlerinde adı geçmektedir. Kur’ân’da İsrailoğullarını yaptığı altın danaya tapmaya ikna eden Samiri adlı bir kişiden bahsedilmekteyken bazı Yahudi kaynaklarında bu kişi bizzat Harun’dur.
Haruriye Bir Harici kolunun adıdır.
Harut Babil’e insanları test etmek için gönderilen iki melekten biri olup (diğeri: Marut) Bakara suresinin 102. ayetinde adı geçmektedir.
Hasan bin Ali, Hasan ibn Ali ibn Abu Talib Hz. Muhammed’in en büyük torununun adı olup kızı Fatıma Zahra ile Ali İbn Ebu Talip’in oğludur. Şii İslam’da ikinci imam olarak görüldüğünden saygıdeğer bir figürdür (Arapça Hasan ‘Yakışıklı’).
MS 699 yılında Medine’de ölmüş ve El Na-bavi’nin karşısındaki ‘Cennet ül-Baki’ mezarlığına gömülmüştür.
Hasaniyye Hz. Ali’nin oğlu Hasan’a bağlılıklarına atfen adlandırılan bir İmâmiyye kolunun adıdır.
Hâsırriyye Zekeriyya el Bakır’ın ölümsüzlüğüne inanan bir İmâmiyye kolunun adıdır.
Haşemite Kureyş kabilesinin en büyük ailesi olup adını Hz. Muhammed’in büyük büyük babası Haşim’den almıştır.
Haşeviyye Tanrının insan görünümlü bir varlık olduğunu iddia eden bir Müşebbihe kolunun adıdır.
Haşhaşinler MS 11. yüzyılda İsmaili mezhebinden ayrılan İran ve Suriye’de yayılmış gizli bir topluluğun adı olup, Ömer Hayyam’ın arkadaşı olan Hasan bin Sabah, hırsızlık suçu yüzünden kaçtığı Mısır’da kabalayı ve Kahire locasının bazı sırlarını öğrenerek bu grubu oluşturmuştur. Tarikatın lideri Şeyh Al Gebel ‘Dağın Yaşlısı’ adıyla bilinmekteydi.
Bir Şii mezhebi olan İsmaililerden en önemli farkları fedai adı verilen dini bilgisi olmayan yamaklarına düşmanlarını öldürtmeleriydi. Fedailer, cinayet işlemeye gönderilmeden önce haşhaşla uyuşturulur ve Şeyhin muhteşem bahçesinde vakit geçirmelerine izin verilirdi. Sözde bu surette cinayet işlerken öldürülürlerse gidecekleri cenneti önceden görmüş oluyorlardı. Ünlü vezir Nizamülmülk de öldürülen İslam büyüklerinden birisidir. Tarikat, 1256 yılında İran’ın Tatar istilasına uğradığı dönemde Hülagü Han tarafından yok edilmiştir. Bkz. Sabbahiyye
Haşim Hz. Muhammed’in dedesinin babasının adıdır.
Haşir Kıyamet günü ölülerin yeniden dirilerek yaşadıklarının hesabını vermek için bir araya toplanmalarının adı olup, Arapça haşr ‘toplanma’ kelimesiyle alakalıdır.
Haşimiyye 18. Yüzyılda Haşim Baba tarafından kurulan bir Celveti kolunun adıdır.
Hata Bağışlanabilecek hafif suçların adı olup, Taha suresinin 83. ayetinde ‘hatayana’ formunda çoğul olarak bahsi geçmektedir.
Hâtem-ül Mürselîn, Hâtem-ül Enbiyâ, Hâtem-ül Nebiyyîn Hz. Muhammed için peygamberlerin sonuncusu olduğuna dayanarak kullanılan deyimlerdir.
Hatice Hz. Muhammed’in ilk karısının adı olup aynı zamanda Müslüman olan ilk kadındır.
Hatim Kuran’ı baştan sona dek okuma anlamına gelip Arapça ‘bitirmek’ anlamındadır.
Hatim Duası Osmanlı döneminde iki yıllık bir öğrenim sonucunda Kur’ân-ı Kerim’i başından sonuna okumayı öğrenen öğrenciler için düzenlenen törenin adıydı.
Hatim-i Hâcegân Nâkşibendi tarikatına özgü bir dua yöntemi olup, sırasıyla 25 istiğfar, 7 Fâtiha, 79 Elem Neşrah, 1001 İhlâs, 7 Fâtiha, 100 salâvât okunmaktadır.
Hattâbiyye Reenkarnasyona inana bir Galiyye kolunun adı olup liderlerini Tanrı saymaktadırlar.
Havuz ül Kevser Cennet kumsalında yer alan bir gölün adı olup Sirat el-Mustakim köprüsünü geçen müminler bu bereket gölünün suyundan içerler.
Havvâ İlk kadının adı olup Kur’ânda Âdem’in karısı olarak geçmektedir (2:35, 7:189) Erkeğin omurga kemiğinden yaratılmıştır. Kur’ân diğer dinlerin aksine Havva’yı baştan çıkaran yılandan bahsetmemekte, Âdem ve Havvâ’nın tövbe ettikleri zaman günahlarının bağışlandığını vurgulamaktadır. Hıristiyanlar ise yılan tarafından kandırılan Havva’nın günahını tüm insanların taşıyacağına inanmaktadır.
Bkz. Kavillaka
Haviya Cehennemin tabakalarından birisi olan büyük bir ateşin adıdır (Kuran, 101:6).
Haydariyye 13. Yüzyılda Seyyit Kutbettin Haydarî tarafından kurulmuş bir Melâmi tarikatının adıdır. Bellerine çıngıraklar bağlamak, 12 imama atfen 12 kıvrımlı başlık takmak gibi özel giyim kuşam tarzları vardır.
Hayır ve Şer İslam inancında iyilik (hayr) ve kötülüğün (şer) her ikisinin de kaynağı Tanrı’dır.
Hayyatiyye 9. Yüzyılda Ebül Hüseyin bin Amr el Hayyat tarafından kurulmuş bir mutezile tarikatının adı olup özellikle Bağdat’ta yayılmıştır.
Hediy Ceza, kefaret için veya Hac sırasında kesilen kurbanlara verilen isimdir.
Helâl Dinen yasak edilmiş olmayan yenilip, içilmesinde, yapılması veya dokunulasında sakınca olmayan şeylerin adıdır.
Kur’ân-ı Kerîm’de: ‘Ey Müminler! Allah-ü teânın size helâl ettiği tayyib yani güzel şeyleri kendinize haram etmeyiniz! Helâllere haram demeyiniz! Allah-ü Teâlâ helâl ettiği şeylere haram diyenleri sevmez’ (Mâide 87)
Hemadâniyye 14. Yüzyılda Seyyit Ali Hemedâni tarafıdan kurulan bir Bahşiyye kolunun adıdır.
Henseliyye 17. Yüzyılda Said bin Yusuf el-Henseli tarafından kurulan bir tarikatın adı olup gizli toplantılarında kendilerini kıysasıya dövdürerek Tanrı’ya yaklaştıklarına inanmaktadırlar.
Heysemiyye Kerâmiliğin kollarından birisinin adıdır.
Hırka Sufilerin giydiği topuklara dek uzanan bir giysinin adı olup, şeyhin iradesine teslimiyetin sembolüdür.
Hızır El-Hidr Hezr adlarıyla bilinen denizciler ve sufiler arasında yaygın bir efsaneye göre ölümsüz bir evliya olup adının anlamı Arapça ‘yeşil olan’dır. Kur’ân’da kıssası geçmekte (18:66) ve Hz. Musâ ile görüştüğüne inanılmakta olup, bugün bile yaşadığına inanılan El Hidr’in nebi mi veli mi olduğu tartışmalıdır.
Hızır Cemi Hızır ayında Alevilerce gerçekleştirilen dini toplantının adıdır.
Hızır Günleri, Ruz-ı Hızır, Yeşeren Gün Anadolu geleneksel takviminde yaz başlangıcına denk gelen Hızır ile İlyas’ın buluştuğu 5 Mayıs gecesi ile kış mevsiminin başlangıcı kabul edilen 8 Kasım arasında kalan yüz seksen altı günlük sürenin adıdır.
Hızır Orucu Aleviler tarafından her yıl Şubat ayının 13-15. günleri arasında akşam yemeğinden sonra sahura kalkmadan ertesi günün akşamına kadar tutulan orucun adıdır.
Hicap 1. Arap ülkelerinde kadınların İslam yasaları gereği ergenlik döneminden ölene dek takmakla yükümlü tutuldukları baş örtüsü/yüzü örten peçe ve benzeri örtülerin adı olup iki türü vardır:
- Nikab (tüm yüzü kaplayan)
- Himar (gözleri açıkta bırakan)
Hicret Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göçünün (Miladi 622) adı olup İslam dinine inananların politik ve askeri bir güç olmalarını sağlamıştır. Peygamber ile birlikte Mekke’den göçenlere ‘muhacirin’ Mekke’nin yerlilerine ise ‘ensâr’ adı verilmektedir.
Hicri Takvim İslam peygamberi Hz. Muhammed’in ‘Hicret’ adı verilen Mekke’den Medine’ye göçüyle (Miladi 622) başlatılan ay esaslı takvimin adıdır. Miladi takvime göre on gün eksik olduğundan, hicri tarihi miladiye çevirmek için yüzde 3’ünü çıkarıp kalan rakama 621 eklemek gerekmektedir.
Hicri aylar:
- Muharrem
- Sefer
- Rabi el-Evvel
- Rabi el-Sani
- Cumada el-Evvel
- Cumada el-Sani
- Recep
- Şaban
- Ramazan
- Şevval
- Dhul Ki’da
- Dhul Hicceh
Hidayet Allah’ın insanlara gösterdiği yolun adı olup dinî kuralları samimiyetle ve harfiyen uygulama kararlılığı ‘hidayete ermek’ olarak adlandırılmaktadır.
Hilâliyye 18. yüzyılda Şeyh Muhammet Hilâl tarafından kurulan Kadiri kollarından birisidir.
Himmetiyye 17. Yüzyılda Bolulu Himmet Dede tarafından kurulan bir Bâyrâmi tarikatının adıdır.
Hişamiyye Hişam bin Amr El Fuvati tarafından kurulan bir Mutezile okulunun adıdır.
Hitâb-ı İlahî Tanrının insanoğluna seslenmesinin adıdır ki Hz. Muhammed’e Hira, Hz. Musa’ya Tur dağında hitap etmiştir.
Hitâb-ı Meleki Tanrının melekleri aracılığıyla insanlara seslenmesine verilen isimdir.
Hoca İslam dininin eğitimi veren kişiler için kullanılan terim Farsça ‘efendi’ anlamına gelmektedir.
Horasan Erleri, Rum Abdalları Osmanlı devletinin kuruluşunda önemli bir etkiye sahip savaşçı dervişlerin adıdır.
Hû Mevlevilerin Tanrıya seslenmek amacıyla kullandığı bir ünlem olup Arapça ‘o’ anlamına gelen huve kelimesi ile alakalıdır.
Huccet 1. Şii inanışında on iki imam için kullanılan terimdir.
- Hadisleri ezbere bilen din adamları için kullanılan terimdir.
Huld Ruhun sonsuz olmayan bir hayatı olduğuna inanılmakta olup, ruhun ebediliğine ‘huld’ adı verilir.
Hulefâ-i Râşidîn Dört halifeyi (Ebu Bekir, Ömer, Osman, Ali) tanımlamak için kullanılan terimdir.
Hulmaniyye 10. yüzyılda Ebu Hulman-us Fârisî tarafından kurulan tarikat hulul inancını kabul etmekte dahası Tanrının güzel insanlarda daha çok göründüğüne inanmaktadır. Galiyye tarikatı ile benzerlikler gösteren Hulmaniyye okulu insanların güzelliği oranında tanrısal nitelik taşımasının yanı sıra, güzellerin bu niteliklerinden dolayı suç bile işleyemeyeceğine inanmaktadır.
Hulûl Tasavvufta Tanrının yarattığı suretlerde ortaya çıkma inanışının adıdır.
Hunayn Mekke’nin kuzeyinde bir bölgenin adı olup, Hz. Muhammed, Banu Havazin’i burada yenmiştir (MS 630)
Hurde-i Tarikat Tarikatın ikinci derecede öneme sahip kurallarının adı olup Mevlevi müritlerin ilk öğrenmesi gereken bilgilerdir.
Huri Müminleri cennette bekleyen kara gözlü bakire kızların adıdır. Gençlikleri sonsuz ve bekâretleri yenilenebilir niteliktedir.
Hurûf-ı Mukattaat Yirmi dokuz surenin ilk harflerinden oluşan on dört harfin adı olup, Hurûfilerce kehanet amaçlı kullanılmaktadır.
Hurûfilik MS 14. yüzyılda Esterâbadlı Fazlullahi Hurufî tarafından kurulan bir Şii tarikatının adıdır. Tarikatın adı Farsça huruf ‘harf’ kelimesinden gelmekte olup bu durum tarikatın Arap harflerinin sayı değerini yorumlayarak kullandığı kabalist bir yöntemle ilişkilidir.
Hutbe Cuma ve bayram namazlarında imamların cami minberi üzerine çıkarak verdiği dini öğütlerden oluşan vaazın adıdır.
Huzeyliyye 8. Yüzyılda Ebu Huzeyl tarafından kurulan bir Mutezile okulunun adıdır.
Hücre Dervişlerin halvet için kapandığı odaların adıdır.
Hüddam Müslümanlara hizmet eden cinlere verilen isimdir.
Hüküm İnsan hakkında tanrı tarafından verilecek son kararın adıdır.
Hülle İslam hukukunda karısını üç defa boşamış Müslüman erkeklerin eski eşleriyle tekrar evlenebilmeleri için kadının başka bir erkekle evlenip boşanması gerektiğinden, bu iş amacıyla para karşılığı tutulan erkeklerdir.
Hürmet Müritlerin Sufi şeyhlerine öğrettiklerinden dolayı hissettikleri minnet borcunun adıdır.
Hüseyin, Hüseyin bin Ali, Hüsayn ibn Ali ibn Ebu Talip MS 626-10 Ekim 680. Hz. Muhammed’in torunu olup, kızı Fatıma Zehra ile Ali İbn Ebu Talip’in oğludur. Şii inancında babası Hz. Ali ve ağabeyi Hasan’dan sonra üçüncü İmam olarak kabul edildiğinden saygın bir karakter olup türbesi Kerbela’dadır.
Hüseyin Gazi [Folklor] Söylenceye göre Ankara’nın İslamlaştırılmasında önemli bir rol oynayan kahramanın adı olup Battal Gazi’nin babasıdır. Kâfirlerle savaşırken yaralanınca sonradan adını vereceği dağa tırmanmaya çalışmışsa da doruğa ulaşmadan ölecek, oğlu Battal Gazi kafirleri kılıçtan geçirecek ve Afyonkarahisar’a dek İslam’ı yayacaktır.
Hüseyniyye Ebu Hüseyin tarafından kurulan bir Mutezile okulunun adıdır.
Hüsun ve Kubuh Eşari düşüncesinde iyilik ve kötülüğe verilen isim olup, neyin iyi ya da kötü olduğuna sadece Tanrı karar verebilmekte insan aklının sınırları bu ayrımı yapmaya yetmemektedir.
Hüt Hüt Kuşu Belkıs ile Hz. Süleyman’ın mektuplarını taşıyan bu kuşun tepesine, peygamberin yalvarışı üzerine bir Tanrı bir sorguç yerleştirerek mektupların ıslanmasını engellemiştir. Ailesine düşkün olan bu kuş anne ve babasına yaşlılıklarında yiyecek taşımış ve eşinin ölümünden sonra başka eş aramamıştır.
Hüzün Tanrı ile birleşinceye (visâl) dek geçen süre için duyulan üzüntünün adıdır.
Kaynakça
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009