Belenus ve Beltane (Kelt Mitolojisi) ile Mudurnu’da Betlem Bayramı

Makale: Özhan Öztürk

BELENUS (Belenos, Belinus, Bel, Beli Mawr) Britanya, İspanya, Galya, Cisalpine Galya ile Avusturya’nın Kelt bölgelerinde tapınılan ve ekinlerinden büyümesinden sorumlu tutulan güneş tanrısının adı olup, Keltçe ‘parıldayan’ anlamındadır.

Kelt Tanrısı Belenus

Bir söylenceye göre Ana’nın oğlu, Don’un kocası, Caswallacon, Llevelys, Lludd ve Nynnyan’ın babasıdır. Bir başkasına göre ateş tanrıçası Belisama’nın eşi olup koç başlı olarak tasvir edilmektedir. Bir teoriye göre ise onuruna insan kurban edilen Kelt ölüler tanrısı Bile’nin varyantlarından birisidir.

Batı Cornwall geçmişte Beli’in Yeri anlamına gelen Belerion adıyla bilinmekteydi. Roma döneminde Apollo ile özdeşleştirilen tanrının adı Belanos, Belemnus, Belinos, Belus, Belinu gibi yöresel telaffuz farklılıklarına sahip olmasının yanı sıra Ligurya’da Belanu, Galler’de Belyn adlarıyla bilinmekteydi. Monmouth Geoffrey’in ‘Britanya Kralları Tarihi’ (History of the Kings of Britain) adlı eserinde bahsi geçen efsanevi kral Belinus’un ve yine Britanya kralı Cunobelinus’un “Belinos’un Tazısı” anlamına gelen adı güneş tanrısından alınmıştı. Vindonnus’un Belenus için kullanılan bir lakap olduğu ve Burgonya’da Châtillon-sur-Seine yakınlarındaki Essarios’taki Apollo Vindonnus tapınağıyla ilişkili olduğu sanılmaktadır.

Belenus onuruna her yıl 1 Mayıs’ta Beltane/Beltine adıyla bir ateş festivali düzenlenmekteydi. Keltler bu festivalde sığır sürüleri yaz için otlaklara gönderilmeden önce ateşte arındırılmaktaydılar. Belenus aynı zamanda 3. yüzyılda Veneto bölgesinde yer alan Roma kenti Aquileia’nın koruyucu tanrısı kabul edilmekteydi.

Ateş Bayramı Beltane

Kelt kökenli halkların ilkbahar ekinoksu (30 Nisan veya 1 Mayıs) günü ‘Bile, Belenus, Elanos, Beli, Kymru’ adlarıyla bilinen ışık ve şifa tanrısı onuruna düzenlediği ateş festivalinin adıdır. Şölen ateşlerinin yakıldığı festival sırasında Meşe Kral’ı temsilen insan kurban edilmekteydi. Beltane festivali Galler’de Cytenfyn, İrlanda’da Samradh veya Cetsamain adıyla bilinmekteydi. Kelçe “taine” ateş anlamına gelmekte olup, Etrüsk ateş tanrısı Tin ile ilişkili olduğu iddia edilmektedir. Beltane festivali sırasında yakılan ateş Bel Ateşi olarak adlandırılmaktaydı. İskoçya’da arpa veya yulaf lapasından pişirilen yuvarlak keklere Beltane keki adı verilmekte olup, kekin siyah parçasını yiyene veya kekini yerde yuvarladığı zaman bozulmasının kötü şans getireceğine inanılmaktadır. Diğer önemli Kelt festivalleri Lugnasad, Oimelc ve Samhain’dir.

Anadolu’da ‘Gavur küfrü’ Betlem

Betlem, Mudurnu’da Hıristiyanların paskalya yortusuna rastlayan Pazar günü bir zamanlar Müslümanlar tarafından kutlanılan bir çeşit bahar bayramının adıdır. P. N. Boratav, bölgede geçmişte yerleşmiş Galat adlı Kelt asıllı kavimle bu geleneğin bir bağlantısının olabileceğini ileri sürmüştür. Mudurnu’da Hıristiyanların paskalya yortusuna rastlayan Pazar günü Müslümanlar tarafından kutlanılan bir çeşit bahar bayramının adıdır. Boratav, bölgede geçmişte yerleşmiş Galat adlı Kelt asıllı kavimle bu geleneğin bir bağlantısının olabileceğini ileri sürmüştür. Gerçekten de Keltlerin aynı dönemde gerçekleştirdiği ‘Beltane’ isimli bir ateş festivali bulunmaktadır. Anadolu’da çocuk ve genç kızların hasırları yakarak üzerinden atladıkları için ‘hasır küfrü’ veya Afyonkarahisar’da ‘Gavur küfrü’ olarak da bilinen gelenek, Mudurnu’da ardıç dallarının yakılmasıyla gerçekleştirilir. Ateşin üzerinden atlanması, Betlem sabahı çocukların söğüt dallarından çıkardıkları borularla kapı kapı gezerek arkadaşlarını uyandırmaları, çocukların pişmiş kızıl yumurtaları tokuşturmaları geleneğin diğer uygulamalarıdır.

Betlem  Bayramı

Anadolu’da çocuk ve genç kızların hasırları yakarak üzerinden atladıkları için ‘hasır küfrü’ olarak da bilinen gelenek, Mudurnu’da ardıç dallarının yakılmasıyla gerçekleştirilir. Ateşin üzerinden atlanması, Betlem sabahı çocukların söğüt dallarından çıkardıkları borularla kapı kapı gezerek arkadaşlarını uyandırmaları, çocukların pişmiş kızıl yumurtaları tokuşturmaları geleneğin diğer uygulamalarıdır.

Genç kızlar ateşin üzerinden atlarken şu tekerlemeleri söylerlerdi:

“Hacat-Depesi

Kızlar küpesi

Bre canım dost, dost!

Ağrım, sızım gâvura,

Gâvuru Allah devire!

Bre canım dost, dost!”

Bolu’da Müslüman çocuklar Büyük paskalya günü (Betlem) ateşin üzerinden atlarken ‘Koca papazın kellesinden’ diye bağırmakta, gün boyunca yumurta tokuşturmalı oyunlar oynamaktadırlar.

Burdur’da ise yine paskalya günü oynanan Hasır küfrü oyununda eski küfe ve hasırlardan oluşturulan yığın ateşe verilip yakıldıktan sonra üzerinden atlanırken şu iki dizelik tekerlemeyi söylerdi (Metin And, 2003:53):

“İne minem izine

Hep günahlarımız cavurun gızine”

Ateşten alınan külleri tırnaklarının kenarına süren çocuklar böylece tırnaklarında ‘ezi’ adı verilen bir şeyin bir daha çıkmayacağına inanırlar.

Boratav, Betlem bayramının küfür olarak nitelendiği bir belgeyi 15 Nisan 1572 (23 Zilka 979) tarihli bir Osmanlı arşiv belgesinde tespit etmiştir.

Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016