Makale: Özhan Öztürk
Polemonium[1], Sidenus nehri ağzında kurulu antik bir kentin adın olup, Phadisane’den 10, Yasun Burnu’ndan 130 stadia uzaklıktadır[2]. Hieroklus[3], kentin adını yanlışlıkla Telomonion[4] olarak anmış, Yaşlı Pliny, Amisus’tan 120 Roma mili[5] uzaklıkta olduğunu bildirmiştir[6].
Strabon ve diğer yazarların Polemion’un adını anmamaları yerleşimin Strabon ardından kimsenin bahsetmediği Side kentinin üzerine kurulmuş olduğunu düşündürmektedir. Gerçekten de kentin Roma imparatoru Marcus Antonius tarafından Kilikya, Bosphorus, Kolhis ve Pontus’a kral olarak atanan II. Polemon’un (MÖ 12- MS 74) adını taşıdığı düşünüldüğünde MS 1. yüzyılda kurulmuş olması kuvvetli bir olasılıktır. Roma döneminde 5 kentten oluşan Pontus Polemoniacus eyaletinin merkezi Bolaman’dır.
Strabon, Sidene ovası ve nehrinin adlarını Side kalesinden aldığını bildirmiş[7], Pliny ise kentin adını anmakla yetinmiştir[8]. Kentin orijinal adı Side[9], Yunanca “nar” anlamına gelmekte olup, Lakonia’nın doğu sahilinde[10], Pamphylia’da[11] Side, Boetia’da ise “narlı” anlamına gelen Sidae[12] isimli antik kentler bulunmaktadır.
Fatsa ilçesinin 6 km uzağında yer alan modern Bolaman kasabası Fatsa’dan sadece 10 stadia[13] Polemonion ile aynı kent olmayıp, geçmişte Fatsa Kalesi adıyla da
bilinen Side Kalesi çevresine kurulmuş olmalıdır[14].
Roma döneminin ardından 1204’te Trabzon İmparatorluğu tarafından fethedilen Bolaman 1270-1380 arasında başta Hacı Emiroğulları olmak üzere Türkmenler ve Trabzonlular arasında birkaç kez el değiştirmiş son olarak 1427’de Ordu bölgesiyle birlikte Osmanlı hâkimiyetine geçmiştir. Osmanlı kayıtlarından daha fetih öncesinde yoğun Türkmen yerleşimine maruz kaldığı anlaşılan ve 1455-1613 arasında “Bölük-i Niyâbet-i Geriş-i Bolaman” sonrasında “Nahiye-i Bolaman” adlarıyla anılan yerleşimin merkezinin Eberci, Kömürlük ve Lalelü köyleri[15] olduğu anlaşılmaktadır[16]. 1547’e 183, 1613’de 159 hane olduğu görülen Eberci zamanla kaybolurken, 1455 defterinde görülen Mezra’a-i Kömürlük (Kömürlük Mahallesi), Mezra’a-i Lalelü (Laleli), Karye-i Yassıbağçe (Yassıbahçe), Karye-i Buhari (Buharı Köyü), Karye-i Gavraz (Kavraz Köyü), Akçakilise (Akise Mahallesi), Virane-i Kal’a-i Ayasma (Kale Mahallesi) yerleşimleri Bolaman sınırları içerisinde günümüze ulaşmıştır. Bu kayıtlara göre Bolaman nahiyesinin sadece 1 köyünde 1455’de 19, 1485’de 18 hane Hristiyan yaşadığı görülmekte olup, bunlar da zamanla ihtida ya da göç sebebiyle yok olmuştur. Öyleyse 1871 salnamesine göre[17] 1039 hane İslam’a karşılık 97 hane Rum ve 39 hane Ermeni’nin sonradan ve muhtemelen iç bölgelerden bölgeye gelip yerleştiği düşünülmelidir. 1928’de Bolaman nahiyesinin merkezi Laleli’nin güneyinde yer alan Güvercinlik köyü olmuş, 1944’te Fatsa ilçesine katılmıştır. 1878 Trabzon Vilayeti Salnamesi’nde Bolaman nahiyesinde 4.165’i İslam, 327’si Rum, 176’sı Ermeni toplam 4.668 erkeğin yaşadığı görülürken Cuinet, 1890’larda nahiyenin nüfusunu 13.329 olarak vermiştir. Günümüzde Fatsa’ya bağlı bir belediye olan Bolaman’ın 2009 yılı nüfusu 5.641’dir.
Bolaman Tarihi Eserler
65 metre uzunluğunda üçgen bir kayanın üzerine inşa edilmiş, güney duvarı 6 metreyi bulan Ortaçağ kalesi yıkıntıları üzerine 1811’de Trabzon Valiliği görevine getirilen Çarşambalı Süleymanzade Hazinedaroğlu tarafından 19. yüzyıl başlarında bugün Bolaman Konağı olarak anlan ahşap bir ev inşa ettirmiştir. Kale içerisinde 13-14. yüzyıllara tarihlenen bir Bizans şapeli bulunmakta olup, çokgen apsid kalenin doğu duvarından dışarı taşmaktadır. 1980 yılında aile mülkiyetinde bulunan yapıyı Karadeniz Teknik Üniversitesi’ne restore edilerek halka açılması için bağışlamışsa da restorasyon ancak 2000’li yıllarda Kültür Bakanlığı tarafından gerçekleştirilmiştir.
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Yunanca Πολεμώνιον
[2] Arrian, Peripl. 16; Anonym. Peripl. 11; Ptol. V.6.4
[3] Hieroklus. 702
[4] Yunanca Τολεμόνιον
[5] 1 Roma mili 1,479 metre olduğuna göre 120 mil yaklaşık 177,5 km yapmaktadır.
[6] Pliny, Naturalis Historia VI.4
[7] Strabon, Geographika XII, III, 16
[8] Pliny, Naturalis Historia VI, III, 10; VI, IV, 11
[9] Yunanca Σίδη
[10] Skylax, 17; Paus. 3.22.11
[11] Scylax, Peripl. 40; Strabon. 14. 667; Pomp. Mela, I.15
[12] Yunanca Σίδαι
[13] Yaklaşık 1800 m
[14] Umar, 2000: 99
[15] Yediyıldız, Türkay’ın verilerine dayanarak Eberci köyüyle ilişkilendirilen Ebercilü’nün bir yörükan tâifesi, Lalelü köyünü kuranların ise Mamalu aşiretinden Türkman yörükanı tâifesi olduğu ileri sürmüştür (Yediyıldız, 1985: 21)
[16] Yediyıldız, 1985: 21 (TD 169, V. 5a, TD 13. S. 278-279, TD 37. S. 82)
[17] Salname-i Vilayet-i Trabzon, Matbaa-i Trabzon 1287/1871 s. 92-93