Makale: Özhan Öztürk
Hadrianoupolis[1], kısaca Hadrian olarak da bilinen Roma imparatoru Publius Aelius Traianus Hadrianus (MS 76-138) tarafından muhtemelen daha eski bir yerleşim üzerinde kurulmuş bir antik kentin adıdır. Orta Anadolu platosundan gelip, batıya doğru dağlar üzerinden geçerek Bartın ve Karadeniz’e ulaşan anayolu kontrol eden noktada yer alan bir tarım kenti olan Hadrianoupolis antik kentinin yıkıntıları, Eskipazar kasabasının 3 km batısında bulunmakta ve “Viranşehir”olarak da bilinmektedir. Viranşehir’in merkezi Budaklar Köyünde Hacı Ahmetler, Çaylı ve Eleler Mahalleleri sınırları içerisinde 8 x 4 km’lik bir alan kaplamaktadır.
Kalıntıları Kiepert tarafından tespit edilmişse de ancak R. Leonard tarafından 1915’de “Viranşehir” ile “Caesar Hadrianoupolis”i ilk kez özdeşleştirmiş, yerleşime ilişkin ilk bilimsel araştırma ise 2001’de R. Matthews tarafından gerçekleştirilmiştir[2]. İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi’nden Ergün Laflı başkanlığındaki Paphlagonia Arkeolojik Araştırma Projesi kapsamında 2005 yılında başlanılan araştırmalarda tespit edilen[3] iki Geç Roma Dönemi hamamı, iki Erken Bizans Dönemi kilisesi, Bizans dönemine tarihlenen tahkim edilmiş bir yapı ile tiyatro olması mümkün bir başka yapının kazılmasına başlanmıştır. Karabük Bölge Koruma Kurulu Eylül 2007’de Hadrianoupolis kentinin yayılmış olduğu alanı 1. Dereceli Arkeolojik Sit olarak tescilleyerek koruma altına alınmasını sağlamıştır. Antik kent surlarının 2.5 km doğusunda Yerebatan tepesi üzerinde yer alan 20.28 x 15.84 m ölçülerinde üç nefli bazilika tabanlı ilk kilisenin yer mozaiklerinde at, aslan figürlerinin yanı sıra geometrik desenler kullanılmıştır. Bu yapının 4 km batısında Göksu çayına 500 m mesafede muhtemelen daha kompleks bir yapının bir parçası olan ikinci kilisenin naosundaki mozaiklerde Geon, Phison, Tigris ve Euphrates nehirlerinin Frigya başlığı giyen kişileştirilmiş formları tasvir edilmiştir. MS 5. yüzyıla tarihlenen ilk hamam ikinci kilisenin 350 m güneybatısında Göksu çayı kenarında diğeri Hacıahmetler Mahallesi’nde bulunmakta olup her iki yapının tabanı geometrik bezemeli motiflerle süslenmiştir.
Hacıahmetler Mahallesi’nde bulunan doğal bir kaya üzerinde konuşlandırılan tiyatro, Roma dönemiden kalma iki kaya mezarı, anıtsal bir kemerli yapı, sur kalıntıları, bazılarının duvarlarında freskler bulunan mozaik zeminli yapılar ve Çay Mahallesi’nde bulunan anıtsal kültik niş antik kente ait önemli buluntulardır. Laflı’nın MS 2-3. Yüzyıllara tarihlediği eski Phrygia inançlarıyla ilgili bir kaya nişinin[4] hem geç bir tarihte hem de Paphlagonia’da bulunması ilginç ama anlaşılmaz değildir.
Hadrian ile Arap Philip[5] dönemleri arasında sikke basılan Hadrianoupolis MS 5-7 yüzyıllarda tahkim edilmiş önemli bir kent ve Sinop, Herakleia Pontika ve Amastris gibi amfora üretip denizaşırı ticaret yapan sahil kentlerine şarap tedarik eden Paphlagonia yerleşimlerden birisi olmuştur. Bizans döneminde “Kaisareia” olarak adlandırılan kent, MS 408-450 yılları arasında Honorias Eyaleti’ne bağlanmış olup, zamanla ticari ve ekonomik dengelerin değişince MS 8. yüzyılda terk edilmiştir. Yıldırım Beyazıd’ın 1398’de Viranşehir civarını Candaroğullarından ele geçirmesiyle Osmanlı egemenliğine giren Eskipazar, Gerede ile Viranşehir arasında bulunan diğer köylerle birlikte Ulak adı altında Bolu’ya bağlanmıştır. 17. Yüzyılda Bayındır Köyü merkez yapılarak bucak haline getirilirken, 1845’de Sultan Abdülmecit döneminde bucak olarak teşkilatlandırılmış, adı Mecidiye olarak değiştirilerek Viranşehir’e bağlanmıştır. 1908’de Çankırı ilinin ilçesi olan Çerkeş’e bağlanmış yerleşim Cumhuriyet döneminde 1945’de ilçe statüsüne kavuştuktan sonra, 1995’de il yapılan Karabük’ün ilçelerinden birisi olmuştur. Günümüzde 1 belediye, 12 mahalle ve 49 köyün bağlı olduğu ilçenin 2009 sayımına göre nüfusu 12.583’dür (6.916 kent, 5.667 köyler).
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Karabük Makale Serim
Hadrianoupolis, Kaisareia, Eskipazar (Karabük)
Safranbolu Tarihi: Dadybra, Zalifre, Zağfiranbolu (Karabük)
Eflani (Eflaganlu, Eflugan) ve Ovacık (Ulak, Doğanlar), Karabük
Notlar
[1] Yunanca Ἁδριανούπολις. Hadrian’ın kurduğu Edirne (eski Adrianople) kenti (Ammianus Marcellinus 14.11, 27.4-Z2) ve Phrygia’da Philomelium ile Tyriaeum arasındaki bir başkası da aynı adı taşımaktadır.
[2] Laflı, 2010: 132
[3] Laflı, 2008: 288
[4] 238 x 142 cm ölçülerindeki niş 28 cm genişliğindeki iki sütun üzerine yerleştirilmiş yarım daire alınlıktan oluşmaktadır.
[5] Marcus Julius Philippus, 244-249
Kimistene
Bugünkü Eskipazar ilçesi sınırları içerisinde, antik Hadrianoupolis’in 5 km doğusunda yer alan Deresamail (Değirmendere) Mahallesi’nde Asartepe üzerinde oluşturulan suni bir düzlükte dört parça[1] halinde kurulmuş bir antik bir kült merkezinin adı olup, kent olup olmadığı henüz tartışmalıdır[2].
Gerhard Hirschfeld tarafından 19. yüzyıl sonlarında tanımlanan sitede 2006-7 yılları boyunca arkeolojik kazı yapılmış, akropolis, sarnıç ve 2 nekropolis açığa çıkarılmıştır. Sitenin güneybatısında Asartepe üzerinde yer alan akropolis içerinde tespit edilen 29.2 x 20.0 m planlı tapınağın yanı sıra, Helenistik ve Roma dönemleriyle ilişkilendirilen çanak çömlek parçaları bulunmuştur. Laflı, Kimistene’nin dağlık bir alanda kurulmuş olmasının tesadüf olmayıp, kutsal nitelikli yerleşimlere özgü olduğunu iddia ederken, tapınak çevresinde MS 1. Yüzyıla tarihlenen ve Zeus Kimistenos’a ait olması muhtemel bulgular tespit etmiştir. Bu durumda Zeus Kimistenos tapınağı kentin adının kaynağını da açıklamaktadır. Tapınağın MS 4. Yüzyılda terk edilmesinden Hristiyanlığın bu dönemde kentte kabul gördüğü düşünülmüş, ayrıca kazı alanında Demir çağına ait olması muhtemel Frig tarzı seramikler, Orta Bizans dönemine ait kap kacak ve 10. yüzyıla ait sikkeler ele geçirilirken daha önce illegal kazılar yapıldığı da tespit edilmiştir. 1963 yılında F.K. Dörner tarafından bulunan bir kaya yazıtı ile tapınak ilişkilendirilerek yapının MS 195-97 tarihli olduğu, Demeter ve Kore’ye ithaf edildiği anlaşılmıştır. Akropolisin güneyinde 6 m çapında ve 18 m derinliğinde 19,571.97 galon su alabilecek kapasitede Helenistik döneme ait olduğu sanılan sarnıç açığa çıkarılmıştır. Nekropoliste yapılan kazılar yerleşimde MS 7. yüzyıla dek yoğun ve kesintisiz yerleşim olduğunu göstermiştir[3].
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Akropolis, Birinci Nekropolis Tepeliği, İkinci Nekropolis Tepeliği ve Sarnıç olarak isimlendirilmişlerdir.
[2] Kaygusuz, 1983: 111–146
[3] Ayrıntılı bilgi için Bkz. Paphlagonia Project: 5 Natıs 2011 <http://web.deu.edu.tr/paphlagonia/index.html>