Köstence: Tomis, Konstantia, Konstanta

Makale: Özhan Öztürk

Köstence (Yunanca ‘Κωνστάντζα, Κωνστάντια’, Bulgarca ‘Кюстенджа, Констанца’), Konstanta veya Constanța‘nın eski adı Tomis[1], Tome[2] veya Tomi[3] Batı Karadeniz kıyısında yer alan ve yerli Get halkının yaşadığı antik Scythia Minor bölgesinde demir atmak için uygun stratejik bir burun üzerinde MÖ 600 civarında kurulmuş bir Milet kolonisinin adıdır.[4] Yunan mitolojisinde Apollodorus’un Bibliotheca adlı eserinde Medea’nın peşindeki gemileri oyalamak için kardeşi Absyrtus’u parçalara ayırmasına atfen kesmek anlamındaki tomi (τομεύω) kelimesinin kent adıyla ilişkili olduğu iddia edilmiştir.

Köstence Tarih

Tomis, Strabo’ya[5] göre Histria’dan 250 Callatis’ten 280 stadia mesafede Arrian’a

göre[6] ise Kallatis’ten 300 stadia mesafede bulunan yerleşim Milet kolonisi olup efsaneye göre Medea‘nın kardeşini kestiği veya babası Aietes’in oğlunun son parçasını bulup hepsini birlikte gömdüğü yerdir.[7] Bir başka efsane ise Get kraliçesi Tomyris’i kentin kurucusu göstermektedir. Romalı şair Ovid (MÖ 43-17) imparator Augustus tarafından buraya sürüldükten 8 yıl sonra ölmüş olup, “Tristia” ve “Epistulae Ex Ponto” adlı eserlerini burada yazmıştır.[8] Tomi’Nin MÖ 1. Yüzyılda Karadeniz’deki diğer Yunan kolonileri gibi Pontus kralı VI. Mithridates Eupator ile müttefik olduğu sanılmaktadır. Kent Doğu Roma İmparatorluğu döneminde 597/598’de kışında Avarlar tarafından istila edilmiştir.

Tomis’in adı Büyük Konstantine’in (274-337) üvey kardeşi Flavia Julia Constantia’ya

(293-330) atfen “Konstantiana” olarak değiştirilmiştir. Büyük Trajan Duvarı‘nın gerisinde kalan yerleşim, bir dönem Bulgar krallığının parçası olmuşsa da 1419’da Osmanlı egemenliğine girmiştir.

Köstence ile Cernavoda arasında demiryolu ulaşımı 1860’da tamamlanmış olup, kent bu tarihten sonra hızla büyüyüp gelişmiştir. 1857’de liman ve demiryolu “Tuna, Karadeniz ve Köstence Limanı Limited Şirketi”[9] adlı İngiliz firmasına kiralanmıştır. Löstence, Romen bağımsızlık savaşının ardından 1878’de Osmanlı’dan ayrılmış ve yeni kurulan Romanya devletinin en önemli limanı olmuştur. 16 Ekim 1896’da Romanya kralı I.Carol’un emriyle modernize edilmeye başlanan liman inşaatı ise ancak 1909’da tamamlanabilmiştir.

22 Ekim 1916’da İttifak Devletleri tarafından işgal edilen bölge 7 Mayıs 1918 tarihinde Almanya ile Romanya arasında imzalanan Bükreş antlaşmasının 10 maddesiyle İttifak güçlerine terkedilmişse de aynı yıl kurtarılmıştır. 2. Dünya Savaşı sırasında Romanya Mihver güçlerine katılınca Almanya’nın Karadeniz filosunu barındıran limanı Müttefik güçlerce sık sık bombalanmıştır. 1967’de güney yönünde genişletilen limanın Romen ekonomisi için önemi, 1984’de Tuna-Karadeniz kanalının tamamlanması ve 1989 Romanya devriminin ardından ticari kapasitesinin artışına paralel olarak yükselmiştir.

Romanya Dobrucası’nda Değiştirilen Köy İsimleri

Romanya Dobrucası’nda Tulcea (Tulça), Babadağ, Konstantza (Köstence), Maci (Maçin), Mangalia (Mankalye), İssacea (İsakça) ve Braila (İbrail) kentleri 15. yüzyıl öncesi mevcutken Osmanlı döneminde adları Türkçe fonetiğe uydurulmuş, ayrıca Türkçe isim taşıyan pek çok yeni yerleşim yeri kurulmuştur. Romanya’nın bağımsızlığını ilan etmesinin ardından Türkçe isim taşıyan yerleşimlerin adı tamamen değiştirilmiş veya Rumen ağzına uydurulmuştur. Aşağıda geçmişte çoğunlukla Türk ve Tatarların yaşadığı bu yerleşimlerin eski (Osmanlı dönemi) ve yeni (Romanya devletince verilen) adları yer almaktadır:

Abdullah (Potarniche), Acemler (Ciobanita), Acıkabol (Golea), Akbaş (Albeşti), Akrabacı (Hateg), Ala Kapı (Poarta Alba), Amzaca (Amzacea), Asanca (Valu Lui Traian), Aşçılar (Vanatori), Astörlük (Cumpana), Azaplar (Tataru), Aziziye (Agigea), Bayramdede (Independenta), Başpınar (Fantane Mare), Bekter (Furca), Beşavul (Conacu), Bezirgan (Rariştea), Bilallar (Dorobantu), Boğazköy (Çernavoda), Burunca (Poenita), Küçük Bülbül (Ciocarlia De Jos), Büyük Bülbül (Ciocarlia De Sos), Çalmaca (Veterani), Çatalorman (Pantelimon), Çelebiköy (Frumuşica), Çıkrıkçı (Sibioara), Çukurköy (Brebeni), Çukurova (Ciucurova), Danaköy (Nicolae Balcescu), Davulköy (Darabani), Deli Oruç (Vartop), Dereköy (Valcica), Dokuzoğul (Cuza Voda), Dokuzsupu (Gradina), Doyuran (Sambata Noua), Demirci (Olteni), Devce (Gherghina), Ebeköy (Lanurile), Edilköy (Mırıştea), Ence (Mereni/Uzunlu), Engez (Scarisoreanu), Erebiler (Valea Orzului), Gelincik (Pecineaga), Güvenli (Fagetul), Hacılar (Hagieni), Haydarköy (Sigureni), Hendek Karakuyusu (Valea Dacilor), Hırşova (Harşova), Horozlar (Cocosu), Hoşkadın (Cadana), İdris Kuyusu (Veteranul), İskender (Furnica), Kaçamak (Viişoara), Kadı Kışlası (Balaceanul), Kadıköy (Coroana), Kalaycı (Faurei), Kalfa (Calfa), Kanara (Ovidiu), Kanlıçukur (Valcelele), Kapıcı (Crişan), Karaağaç (Cotu Vaii), Karaağaç Kulak (Limanu), Karaamet (Caraamat), Karabakı (Negreşti), Karaharman (Vadu), Karaibil (Caraibil), Karaköy (Pelinul), Karamurat (Mihail Kogalniceanu), Karanlık (Negureni), Karaömer (Negru Voda), Karapelit (Stejarul), Karatay (Nisipari), Büyük Kargalık (Corbu De Jos), Küçük Kargalık (Corbu De Sus), Karlıköy (Rovine), Kartal (Şoimu), Kaşıkçı (Casımcea), Kavgacı (Unirea), Kence Mahalle (Mereni), Kertik Pınar (Curcanu), Kiracı (Cotu Vaii), Kobadin (Cobadin), Kocali (Lumina), Kopukçu (Arsa), Körçeşme (Tepeş Voda), Köseler (Petroşani), Köstel (Castelu), Kumluova (Comorova), Kuruca (Curugea), Kuyucuk (Lipnita), Kuzgun (Ioan Corvin), Laz (Lazu), Büyük Muratan (Victoria), Küçük Muratan (Biruinta), Mahmudiye (Mahmudia), Mahmudkuyusu (Izvoru Mare), Mahmutköy (Mahometcea), Mambetça (Dropia), Maça Pınar (Schitu), Merdivenli Pınar (Scarişoara), Molçova (Adamkilise/Adamclisi), Morgöl (Morighiol), Murfatlar (Basarabi), Musla (Cloşca), Muslu Bey (Horia), Musurat (Movilita), Müstecep Kışlası (Stana De Vite), Nalbant (Pabucci), Nasreddin (Nastredinu), Nazarca (Valea Ciobanului), Omurça (Valea Seaca), Osmança (Osmancea), Osmanfaki (Baraganul), Palaz (Palazu Mare), Pazarlı (Targuşor), Peletli (Sacele), Perveni (Mosneni), Pullukçu (Adancata), Rahman (Rahmanu),Ramazanköy (Ramazanu), Recep Kuyusu (Tudor Vladimirescu), Saidiye (Busuiocu), Satışköy (Crucea), Sofular (Plopul), Şahman (Luminita), Şeremet (Casian), Şirin (Siriu), Taşaul (Piatra), Taşpınar (Silistea), Büyük Tatlıcak (23 August), Küçük Tatlıcak (Dulcesti), Tekke Deresi (Valea Tapului), Tekkeköy (Teche Chioi), Tekirgöl (Techirghiol), Terziköy (Runcu), Terzi Veli (Pelinei), Topraksarı (Topraisar), Türk Murfatlar (Siminoc), Urumbey (Urumbei), Uzunlar (Lungei), Valalı (Valcele), Veliköy (Porumbacul), Yenişenli (Valeni), Yılanlık (Vama Veche)[10].

Demografi

1880 nüfus sayımında 64,902 olan Köstence ili nüfusu 2002’de 715,151 kişiyi bulmuş, bu süreçte Romenlerin oranı %23’ten (14,884) % 91’e (652,777) çıkarken diğer tüm toplumlar yok denecek denli azalmış, Tatarlar % 35’ten (22,854) % 3.2’ye (23,230), Türkler % 23’ten (14,947) % 3.4’e (23,230), Bulgarlar % 12’den (7,919), % 0.01’e (74), Yunanlılar % 4’ten (2,607), % 0.08’e (590) düşmüştür. 1880’de % 0.1’i bulmayan (en çok 100 kişi) Çingenelerin oranı ise % 0.84’e (6,023) çıkmıştır. [11]

1853’de 5,204, 1895’te 10,419, 1913’de 27,201, 2002’de 310,471 nüfusa sahip olan Köstence kent merkezindeki değişim ise daha dramatiktir. 1853’ten 2002’ye dek Romenlerin oranı % 5.4’ten (279) % 92.2’ye (286,332) Türklerin % 2.0’den (104) % 2.9’a (9,018) çıkarken, Tatarlar % 35.6’dan (1,853) % 2.8’e (8,724), Yunanlılar % 29.6’dan (1,542) % 0.17’ye (546), Yahudiler % 6.6’dan (344), % 0.01’e (44), Bulgarlar % 6.5’tan (342) % 0.01’e (48), Çingeneler % 2.4 (127) % 0.95’e (2,962) düşmüştür. Rakamlar yorumlanacak olursa Osmanlı imparatorluğunun dağılma sürecinde Türk, Tatar, Bulgar ve Yunan kökenli Köstenceliler’in yeni kurulan ulus devletlerine gönderildiği ve kente diğer bölgelerden gelen Rumenlerin yanı sıra komşu Balkan ülkelerinden getirilen Vlahlar (Makedonya Rumenleri, Aromanlar) yerleştirilerek çoğu Karadeniz kentinde olduğu gibi kozmopolit bir imparatorluk şehrinin etnik açıdan yekleştirilmek istendiği anlaşılmaktadır. 1895’te kent merkezinin % 8.2’sini (855), 1913’de ise % 4.6’sını (1,266) oluşturan Yahudilerin yokluğunun sebebi ise II. Dünya Savaşı günlerinde yaşanan trajik olaylardır.

Yerleşimler

Băneasa veya Paraköy, 2002 nüfus sayımına göre 4.374 Rumen (% 81.8), 963 Türk (% 18), 14 Çingene (% 0.2) ve 2 diğer etnik gruplardan kişinin ikamet ettiği bir kasaba olup, hepsi Türkler tarafından kurulmuş olan Neureni (Karanlık), Făurei (Kalaycı) ve Tudor Vladimirescu (Recep Kuyusu) köyleri bağlıdır.

Axiopolis[12], Boğazköy veya Cernavodă, MÖ 4. Yüzyılda Yunanlılar’ın yerli Dak halkıyla ticaret yapmak amacıyla kurulmuş bir yerleşimdir. Roma döneminde yeniden kolonize edilen yerleşime Büyük Konstantin döneminde bir kale inşa edilmiştir. 1420’de başlayan Osmanlı döneminde Boğazköy adlı küçük bir köye dönüşmüş, 1878 sonrası Romen devletinin Yeni Silistre bölgesine bağlanmıştır.

Eforie veya Eforie,  “Sud Ion Movilă” adlı aristokrat tarafından 1899’da kurulmuş bir kasabadır.

 Hârşova veya Hîrşova, Köstence’nin güneydoğusunda, Tuna nehrinin sağ kıyısında kurulmuş bir kasaba olup, antik çağda Carsium adlı bir Roma kalesine ev sahipliği yapmıştır. Yerel söylencelerde Harşova kent adının Türkçe “hırsız” ve “ova” kelimelerinin birleşiminden oluştuğu kaydedilmişse de antik isim Carsium’un deforme formu ile Slavca son ek “-ova”nın birleşimiyle açıklanması akla daha uygundur. Bölgeye 1651’de gelen Evliya Çelebi 1600 haneli, cami, hamam ve Pazar yeri bulunan kasabanın etrafının 3000 adım uzunluğunda surla çevrili olduğunu bildirmiştir. I. Dünya Savaşı sırasında tamamen yakılan yerleşim yeniden yapılandırılmışsa da Komünist dönemde ticari önemini iyice kaybetmiş, Harşova’nın 1910’da 3.990 olan nüfusu 2002’de ancak 10. 097’e ulaşmıştır.

 Murfatlar kasabası adını Tatarca “zengin” anlamına gelen Mürvet kelimesinden almış olup, 1855’de bölgede bulunan Osmanlı ordusu zamanında gelişen yerleşime çok sayıda Kırım Tatar’ı göçmen olarak kabul edilmiş, cami ve çok sayıda yeni ev inşa edilerek büyümüştür. 1924-1965 ve 1980-2007 dönemlerinde adı Basarabi olarak değiştirilmiştir.

Năvodari[13], Karaköy veya Kara koyun, 1421 yılında Türkler tarafından kurulmuştur. 1877’de Romanya’nın bağımsızlığını kazanmasının ve Türk nüfusun gönderilmesinden yerleşimin sosyoekonomik hayatı olumsuz yönde etkilenmiş olup, Kara Koyun adı 1927’de Karaköy Năvodari, 1968’de ise Năvodari olarak değiştirilmiştir.

Negru Vodă[14], Kara Ömer 2002’de 5.552 nüfusa sahip bir yerleşim olup, Davulköy (Darabani), Kanlı Çukur (Grăniceru) ve Valalı (Vâlcele) köylerini de kapsamaktadır.

Kanara, Ovidiu, Köstence’nin 5 km kuzeyinde bir kasaba olup 2002 nüfusu 13.134’tür. 1930’da Latin şair Ovid’in onuruna adı Ovidu olarak değiştirilen kasaba Horozlar (Poiana, Cocoşul) köyünü de kapsamaktadır.

Tekirgöl, Köstence’den 15 km uzaklıkta bir kasaba olup, adından da anlaşılacağı gibi Türkler tarafından Osmanlı döneminde kurulmuş olmasına karşın ilk olarak 1893 haritalarında boy göstermiştir. Hızla büyüyen kasabaya 1907’de Ukrayna’dan Alman göçmenler gelip yerleşmişse de 1940’da 256’sı zorla Almanya’ya götürülmüş, 2002 nüfusu 7.109 olan kasabada bugün ancak 19 Alman kalmıştır.

Köstence Tarihi Yapılar

Trajan Duvarları ya da Rumence “valla” adıyla bilinen 3 antik savunma duvarınden en büyük ve en eskisi deniz tarafında Tuna ile Köstence arasında bulunmaktadır. 61 km uzunluğundaki Valla topraktan inşa edişmiş olup, güney tarafında kazılı bir hendek yer almaktadır. Tuna nehri ve Karasu vadisinde 54 km boyunca Palas’a dek uzanan ikinci valla ise her iki tarafında da hendekler bulunan 3.5 m yüksekliğinde topraktan inşa edilmiş bir yapıdır. Axiopolis’in (Cernavoda) güneyi ile Karadeniz sahili arasında 59 km boyunca uzanan ortalama 2 m yüksekliğinde büyük bölümü taş nadiren toprak malzeme kullanılmış, kuzeyine hendek kazılmış üçüncü bir valla yer almakta olup, duvarında 1-4 km boyunca toplam 26 istihkâm bulunmaktadır.  Her 3 duvarda imparator Trajan’a atfedilmekle birlikte 10-11. yüzyıllarda I. John Tzimisces ile II. Basil dönemlerinde inşa edildikleri sanılmaktadır. Bunlar dışında Moldovya’da da toprak ve kazıklardan inşa edilmiş MS 3-4. yüzyıllara tarihlenen muhtemelen Hunlar’a karşı inşa edilmiş 2 savunma duvarı daha bulunmaktadır.

Roma mozikleri, limanı kente bağlayan yol üzerinde yaklaşık 850 m² alanı kaplayan renkli mozaik döşeme olup, 4. Yüzyıl sonlarına tarihlenmiştir.

St. Peter ve Paul Katedrali, Ovid meydanı ile Karadeniz sahili arasında, başpiskoposluk binasının tam karşısında yer alan Greko-Romen tarzında bir Ortodoks katedrali olup, 1883-85 arasında mimar Ion Mincu tarafından inşa edilmiştir. 35 m yükseklikte bir kuleye sahip olan yapı 3 Ağustos 1941 günü hava bombardımanı sırasında tahrip olmuşsa da 1946-1951 arasında restore edilerek 14 Ocak 1951’de yeniden ibadete açılmıştır.

Mahmudiye cami, 1910 yılında Rumen kralı I. Carol tarafından Türk ve Tatar Müslümanlar’ın ibadet etmesi amacıyla Konya cami örnek alınarak inşa ettirilmiş, 50 m yüksekliğinde tek minareli bir yapı olup, içerisinde Sultan Abdülhamit’in hediye ettiği devasa büyüklükte bir Hereke halısı da bulunmaktadır.

Ovid meydanı, İtalyan heykeltıraş Ettore Ferrari tarafından 1887’de Roma imparatoru Augustus’un MS 8’de Tomis’e sürgün gönderdiği Latin şair Publius Ovidius Naso’nun hatırasına hürmeten inşa edilmiştir.

Ceneviz feneri, 1860da Danubius tarafından bir zamanlar kentte faaliyet gösteren Cenevizli denizcilerin hatırasına hürmeten inşa edilmiş 7.9 m uzunluğunda bir deniz feneridir.

Hünkar Camii, 1869 yılında Sultan Abdülaziz tarafından Kırım muhacirleri için inşa ettirilmiş kare planlı, kiremit çatılı bir yapı olup günümüzde de ibadete açıktır.

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016

Notlar

[1] Yunanca Τόμις (Strabon VII. s.319; Ovid, Tristia III.9 33)

[2] Τόμαι (Ptol. 3.10.8)

[3] Pliny Nat. 4.11

[4] Bizanslı Stephanus ve Arrian’ın (Per. P. Eux. s. 24) Τομεύς olarak andığı yerleşim Yunanca “yarım daire; bıçağın bir yüzü” anlamlarına gelmektedir.

[5] Strabo 7, 6, 1

[6] Arr., Peripl. M. Eux. 24, 2

[7] Apollod. 1.9, 25; Hyg. Fab. 13.

[8] Köstence’nin Ovid Meydanında (Piata Ovidiu) Tarih Müzesi önüne Ovid’in heykeli dikilmiştir.

[9] Orijinal adı “Danube and Black Sea Railway and Kustendge Harbour Company Ltd.”

[10] Cezmi Karasu’nun Kırım Tatarlarının aylık İnternet Dergisi Fikirdebirlik’da yayınlanan “Romanya Dobrucası’ndaki Osmanlı Eserleri” makalesinin Ek1 bölümünden aktarılmıştır.

[11] 3 Mayıs 2011<http://www.insse.ro/cms/files/RPL2002INS/vol1/tabele/t01.pdf>

[12] Axio kelimesi ile Karadeniz’in en eski adı Axşaena “karanlık” ile benzerliği dikkat çekicidir. (Katičic, 1976: I, 149)

[13] Rumence “trolcüler”

[14] Rumence “Kara Prens”