Makale: Özhan Öztürk
1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Kafkasya ve Rumeli Rus işgaline uğramış, Kafkasya’da toprakları işgal edilen Ahıska ve Ahılkelek yörelerinin Müslüman ahalisi Sivas ile Karahisar-i Şarki (Şebinkarahisar) arasına yerleşmiştir.[1]
1854-55 Kırım Savaşı sonrasında Anadolu’ya Kırım ve Kafkasya’dan gelen göçlerin bir bölümü Amasya’da iskân edilmiş, Amasyalı Hafız Ali Paşa’nın ailesi 400 dönüm arazilerini göçmenlere paylaştırmak amacıyla hükümete vermiş ayrıca, Amasya halkı göçmenlere verilmek üzere 6.424 kuruş yardım toplamıştır. 1877-88 Osmanlı-Rus Harbi’nin ardından 150 bin kişilik yeni bir göç dalgası gelince bunlardan 4.500’ü Samsun üzerinden Amasya’ya getirilmiştir. Aynı yıl imzalanan Berlin Antlaşması ile Bulgaristan Devleti’nin kurulması kabul edildikten sonrada Türkiye’ye gelen 500 bin civarında göçmenden 5 bin kadarı Amasya’ya yerleştirilmiştir.
1887 yılında Rusya makamlarından izin alarak gelen Livane (Artvin) göçmenlerinin Sivas’ın Amasya Sancağına bağlı Merzifon kazasındaki yerleşim yerlerine Sultan Abdülhamid’in adına ithafen Hamidiye adı verilmiş, ertesi yıl yine Amasya Sancağı’nın Geldigelen Nahiyesi’nde göçmen iskân edilen üç mahalle Selimiye, Ağyazı ve Boğaz mahalleleri olarak adlandırılmıştır[2]. 1891 yılı sonlarında Amasya Sancağı Gümüşhacıköy Kasabası’nda iskân edilen Rumeli, Kırım ve Batum göçmenleri için kurulan yeni yerleşim Beylikçayırı adını almış, Amasya’nın Köklüsu adlı semtinde iskân edilen 77 hane Kafkas göçmeninin oluşturdukları mahalleye ise İhsaniye adı verilmiştir.
1901 yılında ise Amasya Sancağı Merkez Karyesi’ne 206, Zile’nin Küplüce Yaylası’na 45, Niksar’ın Akıncı Karyesi’ne 13, Erbaa Kasabası’na 6, Tokat’ın Hamaber Karyesi’ne 10, Tokat’ın Kozalan Karyesi’ne 2, Tokat’ın Kayacık Karyesi’ne 1, Tokat’ın Avare-i Kebir Karyesi’ne 1, Ladik Kazası’na 33, Mecitözü Kazası’na 63, Gümüşhacıköy Kazası’na Merzifon Kazası’na 40 hane Kafkasya göçmeni yerleştirilmiştir.
Kafkasya göçmenlerinin ilk defa iskân edildiği illerin başında Trabzon iline bağlı Canik Sancağı dâhilindeki Çarşamba ve Bafra ovaları ile Ordu Kazası’nın Perşembe, Ünye ve Fatsa yöreleri gelmektedir. Kafkasya’ya yakınlığı dolayısıyla daha az göç masrafıyla ulaşılabilen bölge aynı zamanda Kafkasya sahilleriyle coğrafi ve kültürel yakınlığı sebebiyle göçmenlerin kolay uyum sağlamasına da uygundur. Göçmenler hemen iskân edilemeyip, kendilerine tayinat ve yevmiye verilmemesi üzerine Trabzon Valiliği Bâb-ı Alî’ye göçmenlerin ülkelerine geri döneceği Rusya’nın geri dönen muhacirlere yevmiye vadettiğini bildirmiş, hükümet de göçmenlere tayinat ve yevmiye verilmesi kararı almıştır.
Çerkez köyleri
1864, 1870-71 yıllarında Canik Sancağı’nda iskan edilen Çerkez göçmenin 901 tanesi Fatsa’ya yerleştirilmiştir. 1864 yılı sonrasında Samsun’un Çarşamba, Kavak, Bafra, Kurupelit, Dereköy, Terme, Çarşamba ve merkez kazalarında çoğunlukla kırsal alanlara 42 bin Çerkez yerleştirimiştir[3]. Bölgede Şapsuğ, Ubıh, Moh, Azbeğ, Besleney, Kabardey kabilelerinden Çerkes ve Abhazların yerleştirilip bugün yaşadığı ilçe ve köyler şöyledir[4]:
Samsun’da Çerkez köyleri |
|
| Alaçam | Alaçam Merkez, Karlı, Sarılık, Soğukçam (Bedeş, Yukarıbedeş), Yenice, Zeytinköy |
| Bafra | Bafra Merkez, Ballıca (Engiz), Çamca, Çigara (Sigara), Darboğaz, Dikencik, Gazibeyli, Hariz, İlyaslı, Kalaycılı, Karaburç (Karapurç), Karıncak (Kağıncak), Kaygusuz, Keresteci, Koşu, Kuşçular (Kurtçular), Lengerli, Sarıköy, Türbe |
| Çarşamba | Aşağıçerkezler, Aşağıdikencik, Aşıklı, Beylerce (Tekfurmeydan), Bölmeçayır (Manamut), Çarşamba merkez, Çelikli (Gömen), Çerçiler, Dikbıyık, Durakbaşı, Epçeli, Gölçeşiz, Hacılıçay, Hamzalı, İnelik, Irmaksırtı, Karakulak, Karamustafalı, Kızılot, Köklük, Kurtahmetli, Melik, Ortluk, Paşayazı (Çaçil), Sofalı (Seyfeli), Tepealtı, Turgutlu, Vakıfköprü (Vakıfköy), Yukarıçerkezler, Tilkili, Koldere |
| Havza | Menduiye Mahallesi, Hurdaz (Cevizlik), Meryemdere, Gelincik, Karabük, Dündardibi, Orhaniye (Karataş), Kıroğlu, Yukarıavucak, Karameşe, Döşemetaş (Uluçal), Gürün (Körümköy) |
| Asarcık | Merkez (Biçincik), Sakızlık, Karamuk (Sakızlık’ın Mahallesi), Meşelik, Hisariye, Kıtlık |
| Kavak | Bükceğiz, Sırah, Karlı, Karapınar, Çarıklıbaşı, Germiyan, Yenitoptepe (Doruk), Kapıhayat, Çakaltepe (Çakıllı, Çerkes Mahallesi) |
| Ladik | Ahmetsaray, Arslantaş, Daldere (Kürtlü), Hasırcı, Hızarbaşı, Kızılsini, Ladik merkez, Soğanlı |
| Terme | Emiryusuf, Hüseyinmescidi, İmanalisi, Karamahmut, Kumcuğaz (Kumcağız), Ortasöğütlü (Ortagerfi), Sancaklı, Terme merkez, Yenicami |
| Vezirköprü | Ağcaalan, Başfakı (Başbak), Bekteş, Alanbaşı, Kadıçayırı, Kavakpınarı, Ağcayazı (Üçgöz), Köprübaşı, Yarbaşı, Halilbaba (Halbaba), Doyuran (Çerkes Mahallesi), Duruçay, Baklaköy, Kületek, Çersiyen (Çamlıkonak), Eşboğ (Ağcalan’ın Mahallesi), İshakyeri, Alçaklı |
Tokat Çerkez Göçmenleri |
|
| Almus | Gömelönü (Çerkeztomara), Çilehane |
| Artova | Alanyurt, Alpudere (Altuderesi), Arabacımusa, Çırdak, Doğanca Çerkezdanişment, Ilıcak, Kavunluk, Taşpınar, Yağcımusa |
| Ceyhan | Çiçekli (Hilmiye) |
| Erbaa | Canbolat, Fındıcak, Gökbel, Hacıali, İverönü, Kavalcık, Kızılçubuk, Kozlu, Meydandüzü (Meydanözü), Oğlakçı |
| Merkez | Alanyurt, Altıntaş, Batmantaş, Besniye, Çamağızı (Cimcife), Çamlıbel (Çiftlik), Çerçi, Gülpınar, Hanpınar, Hasanbaba (Hasanağa), İhsaniye, Ortaköy (Estiğin), Uğrak ( Eyrep), Pınarlı (Kürtpınar), Sevindik (Odaba), Tekneli |
| Niksar | Asar (Asarcık), Camidere, Hacılı, Musapınar, Şahnalan |
| Turhal | Arzupınar, Yeniköy, Bahçebaşı, Çayköy (Derbentçi, Derbent), Gümüştop (Dazya), Hacılar, Hamade (Hamidiye), Kaledere (Manastır), Kayacık, Kızkayası, Ataköy, Kuzalan, Menteşe, Ovalı (Kalaycık, Kırımkeri), Şenyurt (Üçgözen Mahallesi), Taşlık, Tatar |
| Zile | Bağlarpınarı, Çayıroluğu (Çayıroğlu), Güzelbeyli (Silis), Hasanağa, Kazıklı, Uğurluören, (Zelhaddin, Zehledin), Yeniderbent (Çerkezyeniderbent), Çayıroluk |
Amasya Çerkez Göçmenleri |
|
| Gönücek | Konuralan, Hamamözü |
| Gümüşhacıköy | Kutu |
| Hamamözü | Merkez, Göçeri |
| Merkez | Eskikızılca (Kızılcaiatik), Gözlek, İlgazi, Musaköy, Selimiye, Yeşiltepe (Kürtlercerit), Yeniköy |
| Merzifon | Tavşandağ, Esentepe, Yeşiltepe, Selimiye, Çayırköy |
Gümüşhane Çerkez Göçmenleri |
|
| Şiran | Dumanoğlu, Günbatır, Sellidere, Şiran Kasabası |
Ordu Çerkez Göçmenleri |
|
| Ünye | Döşemedibi, Meydan mahallesi |
1 Temmuz 1878’den itibaren 20 bin civarında Batum ve Livane göçmeni gelmiş, sonraki göçlerle bu rakam yaklaşık 40 bini bulmuş olup, Çürüksu’dan gelenlerin bir bölümü Hopa ve Atina kazalarında iskân edilmiş, ayrıca Ordu Kazası’nda 393, Perşembe Nahiyesi’nde 224, Ulubey Nahiyesi’nde 67, Habsamana’da 119, Bolaman’da 231 hane iskân edilmiştir. 1877’de Fatsa, Ünye ve Çarşamba civarında yerleştirilen Gürcü ve Çerkez göçmenleri yerli halkın mallarını yağmalayınca Trabzon Valiliği bunların Trablusgarp ya da adalar gibi uzak yerlere sürgün edilmesini önermişse de, Bâb-ı Alî göçmenleri Ankara ve Konya taraflarına nakletmiştir. Nakli yapılan göçmenler kaçarak tekrar eski yerlerine dönünce asayişe riayet edeceklerine dair senet ellerinden senet alınarak çoğuna izin verilmiş, ayrıca Ünye’de 100 kişilik bir askeri birlik bulundurulması kararı alınmıştır. Bu dönemde ortaya çıkan Fatsa yöresinin ünlü halk kahramanları Hekimoğlu ve Soytaroğlu kanımca yerli-göçmen çıkar çatışmasının yarattığı karakterler olup, yerli halkın toprak ve statüsünü dışardan gelen savaşçı Kafkasyalı halklara karşı savunma refleksi olarak algılanmalıdırlar.
Batı Karadeniz’de Balkan, Kırım ve Kafkas Göçmenleri
1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) sonrası imzalanan Berlin Antlaşması’yla Bulgaristan Devleti’nin kurulmasının kabul edilmesinin ardından Türkiye’ye gelen 500 bin civarında göçmenden 10 bin kadarı Kastamonu’ya yerleştirilmiştir.
Karadeniz sahiline yakınlığı nedeniyle Kafkasya göçmenlerinden bir bölümü Kastamonu’da iskân edilmiş veya geçici olarak misafir edilmiştir. 1878’de Sohum’dan gelen Abhaz göçmenlerin bir bölümü de Kastamonu’da iskân edilirken, kendilerine ertesi yılın hasat mevsimine dek tayinat ve yevmiye verilmiş, 1879’da ise Gürcü göçmenler için Kastamonu İline bağlı Sinop Sancağı’nın Karasu Nahiyesi’nin Güllü mevkiinde için Güllü, Gerze Nahiyesi’nde Numaniye, 1886’da Kastamonu‘da Akınyeri, Çankırı’nın İç Kazasında Hamidiye ve Osmaniye adlı köyler kurulmuştur. Bölgede Abzeğ, Şapsuğ, Ubıh, Bjeduğ kabilelerinden Çerkez ve Abhazların yerleştirilmiş olup bunların bugün yaşadığı ilçe ve köyler şöyledir[1]:
Sinop |
|
| Ayancık | Armutyazı, Ayancık Kasabası, Büyükdüz, Gökçebel (Sakarabaşı), Ömerdüz, Yenice |
| Durağan | Durağan Kasabası, Gökdoğan (Çerkezler) |
| Erfelek | Dağyeri, İncemeydan, İncirpınar, Soğuçalı (Soğucak), Tekke (Karabağı) |
| Gerze | Acısu, Gerze Kasabası, Tilkilik |
| Merkez | Avdan, Bektaşağa, Çobanlar, Dibekli, Erikli, Karapınar, Kızılabalı, Kümesköy, Osmaniye, Şamlıoğlu (Şamcıoğlu), Sarıdüz, Sarıkum, Taşmanlı, Uzungürgen |
| Türkeli | Alagöz (Sırtıvan), Gökçealan (Cible Yovca Mahallesi), Helaldı (Emrelli Mahallesi), Kalasa (Direkli), Kocaköy, Kuzköy (Kuzuköy) |
Bartın |
|
| Amasra | Çakrazova[2] |
[1] Circassian Center 5 Mayıs 2011 <http://www.circassiancanada.com>
[2] Çakrazova’da Abhazlar, Lazlarla karışık yaşamaktadır.
Gürcü Köyleri
Gürcüler Antik Pontus’un otokton halkı olmamakla birlikte 1877-78 Osmanlı-Rus
savaşları sonrasında çok sayıda Gürcü Anadolu’ya muhacir çıkmış bunların bir bölümü bu dönemde bölgeye yerleştirilmiştir. Gürcü göçmenler, Amasya’da Merkez ilçeye bağlı Akyazı, Ezinepazarı Belediyesi’ne bağlı Beldağı, Çatalçam, Yuvaköy ve Taşova ilçesine bağlı Altınlı ile Tatlıpınar köylerine, Ordu’da Merkez ilçeye bağlı Alembey, Alınca, Alisayvan, Ambarcılı, Boztepe, Burhanettin, Çavuşlar, Delikaya, Erenli, Eyüplü, Gerce, Gökömer, Günyalı, Hürriyet, Kestane, Mübarek, Orhaniye, Osmaneli, Öceli, Saraycıl belediyesine bağlı Turnalı, Yaraşlı, Yukarıtepe, Kabadüz ilçesine bağlı Bahariye, Başköy (Cağnos), Bayramlı, Cumhuriyet, Kirazdere, Musakırık, Yukarıkirazdere, Akkuş ilçesine bağlı Kabakulak, Fatsa’ ilçesine bağlı Salihli, Bolaman ilçesine bağlı Kabakdağı, Çamaş ilçesine bağlı Çamaş, Gümüşlü, Hasancıkpazarı, Sakargeriş, Ünye ilçesine bağlı Çatak, Çataltepe, İnkur, İstiklal, Kaledibi, Taflancık, Tepeköy, Tekkiraz belediyesine bağlı Tekkiraz, Beylerce, Dağköy, Düzçiftlik, Meydan, Pelitliyatak, Yağbasan, Çaybaşı ilçesine bağlı Çaybaşı, Akbaba, Kaynarpınar, Kocaman, Yağdaş, Samsun Çarşamba ilçesine bağlı Beylerce, Karadere, Karamustafalı, kestanepınar, Muslubey, Salıpazarı, Havza ilçesine bağlı Kocapınar, ladik ilçesine bağlı Arslantaş, Ayvalısokağı, Terme ilçesine bağlı Dumanpınar, Gökçeli, Kırgıl, Sakarlı, Tokat ili Niksar ilçesine bağlı Kızıldere, Reşadiye ilçesine bağlı Bereketli ve Turhal ilçesine bağlı Zamara köyünde Gürcü kökenli Türk vatandaşları bazı köylerde diğer topluluklarla karışık olarak yaşamaktadır.
Mübadele sonrasında Karadeniz Bölgesine yerleştirilen Muhacirler
30 Ocak 1923 tarihli Lozan Barış Konferansı’nda imzalanan “Mübadele Sözleşmesi“nin[5] ardından Kasım 1923-Kasım 1924 tarihleri arasında Samsun Merkez ilçeye 5.539, Bafra ve köylerine 6.463, Fatsa’ya[6] 770, Şebinkarahisar’a 3.754, Giresun’a 832 Yunanistan göçmeni yerleştirilmiştir[7]. Bunlara ek olarak 1920 ve 1932 yıllarında iki parti halinde Kırım’dan gelen 404 Müslüman Tatar Tepecik Köyü’ne, 1950-51 ve 1989-91 yılları arasında iki parti halinde Bulgaristan’dan gelen 3.858 göçmen Merkez ve diğer ilçelere dağıtılmıştır. Mübadillerin hemen üretici konumu kazanması için evlerin yanı sıra tarım arazi de dağıtılmış, 6 Temmuz 1924 talimatnâmesi gereğince tütün arazileri, Samsun, Bafra gibi verimli bölgelerde hane başı 12-15 dönüm olarak verilmiştir. 6 Mart 1924 tarihinde Hilal-i Ahmer ile Mübadele İmar ve İskan Vekaleti arasında bir “itilafname” hazırlanmış, gelen mübadillerin sağlık durumlarını yerinde takip edebilmek için Samsun gibi bölge merkezlerinde birer temsilci bulundurulmuş, Samsun’da 30 yataklı bir hastane Hilal-i Ahmer’e devredilmiş, ayrıca göçmen vapurlarındaki 11 doktorun yanı sıra Samsun mıntıkasında 1 seyyar doktor görevlendirilmiştir. Gelen göçmenlerin sağlık ve gıda ihtiyaçları için ayrıca 4 tabip, 1eczacı, 12 memur ve hademeden oluşan İmdad-i Seferiye Heyetlerinde birisi Samsun’da görev yapmıştır.[8]
Samsun kent merkezi 1. Dünya Savaşı sırasında 1915 yılında Rus donanması tarafından topa tutularak kısmen tahrip edilmişse de kentin nüfusunda bir azalma olmamıştır. 1923 yılında Trabzon, Rize, Alucra’lı 1328 kişinin ardından Cumhuriyetin ilk yıllarında Gümüşhane, Van, Bayburt, Erzurum, Rize, Batum, Azerbaycan, Hopa, İspir, Bayburt, Sürmene, Of, Batum, Dağıstan, Yanya, Maraş, Akçaabat, Artvin, Bitlis, Şam, Edirne, Kudüs, Trablusgarp, Trablusşam, Kelkit göçmeni çok sayıda aile merkez ilçeye yerleşmek için gelmiştir.
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Beydilli, 1988: 384
[2] Erkan, 1993. Amasya Sancağı, Sivas vilayetine bağlıdır.
[3] Çerkez kabilelerinin bazıları sonradan İstanbul, Amasya, Ankara ve Konya’ya gönderilmiştir.
[4] 8 Mayıs 2011 <http://www.circassiancanada.com>
[5] Mübadillerin yerleştirileceği bölgeler Sinop, Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon, Gümüşhane, Amasya, Tokat ve Çorum illeri olarak saptanmıştır.
[6] Fatsa’ya yerleştirilen 770 haneden 60 kadarı kent merkezinde kalırken diğerleri Alanköy, Çokdeğirmen, Derbent, Gebekse, Kayabaşı, Kiremitli, Kumru ve Yaylacık köylerine yerleşmiştir.
[7] Arnavutlar da bu rakama dâhildir
[8] Erdal, 2006: 206-212
Ayrıca Oku: Marmara Bölgesi: Balkan, Kırım ve Kafkas Göçmenleri