Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü I-İ

Aşağıdaki  Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü adlı kısa çalışmada efsane, hikaye, gelenek, şarkı, bilmece, söz düzeni hatta yıldızlara ait inanma ve büyüleri bile kapsayan kültür ögeleri maddeleştirilmiş olup, aşağıda I ve İ harfi ile başlayan maddeler verilmiştir.

Iğdır Barı Kars ve Bayburt yörelerinde alanın genişliğinde göre 5 -50 kişi tarafından halka formunda oynanan bir bar çeşidinin adı olup, 3 bölümden oluşmaktadır:

1. Ağır Bar
2. Esas bölüm (Iğdır Barı)
3. Laççibana

Imlek Genellikle cuma günlerine denk getirilen nişan töreninin adıdır (Mardin)

İara İngiliz masallarında bahsi geçen bir çeşit su perisinin adı olup, söylediği şarkılarla insanları büyüleyip güzelliğiyle delirterek boğulmalarını sağlamaktadır. İaraların öldüğünde yaşadığı nehirlerin de kuruduğuna inanılmaktadır.

İbiski Barı Tokat’ın Niksar ilçesinde kadın erkek 4 kişi tarafından oynanan bir oyun çeşididir.

İbrahim Ethem Sofrası Üç aylar içerisinde herhangi bir gün düzenlenen yemekli (pilav) eğlencenin adıdır (Elazığ).

İdris Aleysselam makamı Nusayriler tarafından, Şit Peygamber’in soyundan geldiğine ve ilk kitap inen peygamber olduğunda inanılan ve İdris peygamberle ilişkilendirilen bir ziyaret yerinin adı olup Hatay ili, Yakto (Gümüşgöze) köyünde bulunmaktadır.

İemanja Brezilya yerli halklarının deniz tanrıçasının ve bu tanrıçayı memnun etmek amacıyla düzenlenen tapınma törenlerinin adıdır. Törene katılanlar önce deniz kenarında çılgınca dans eder, ardından tanrıçayı onurlandırmak için aynalar, kurdeleler, taraklar, parfümler, çiçekler sunulur ve son olarak denize doğru koşulup girilerek topluca yıkanırlar.

İftariye Ramazan ayının on beşinden sonra güvey evinden kız evine bir sele içerisinde gönderilen şekerin adıdır (Sivas).

İgloo Kanada’nın kuzeyinde yaşayan İnuit (Eskimo) halkının buz kalıplarından inşa ettiği girişi yer seviyesinin altında olan, kışın avcılara geçici sığınma imkânı sağlayan buz evlerin adıdır.

İgnazhden, İgnajden Bulgar halk takviminde yeni yılın başlangıç gününün adı olup Latince ignis ‘ateş’ kelimesinden kök almış olmalıdır.

İgoşa Rus masallarında evin koruyucu ruhları olup, elsiz ve bacaksız bir canavar olarak tasvir edilmektedirler. İnsanlara eşek şakası yapmaya bayılan İgoşalar efsaneye göre vaftiz olmadan doğan bebeklerin ruhlarıdır.

İğdeli Gelin Çorum yöresinde yakın zamanlara dek biri erkek diğeri kız iki kişi tarafından oynanan bir oyunun adı olup, unutulduğu sanılmaktadır.

İğneli Fıçı Osmanlı döneminde, büyük kentlerde yaşayan İslam toplumu arasında Yahudileri yerme amaçlı boş bir inanışın sembolüdür. Daha çok çocukları korkutmak amacıyla söylenen bir inanışa göre Yahudiler Müslüman çocuklarını kaçırıp, kanlarını içmek için iğneli fıçılara atarlarmış.

İhrâm Doğu Anadolu bölgesinde kadınların tüm vücutlarını örtecek şekilde giyindiği koyun veya keçi yününden dokunmuş geleneksel kıyafetin adıdır.

İjanas İspanya’da Kantabria bölgesi halkının inanışında mağaralarda yaşayan, çıplak dolaşıp çok uzun olan göğüslerini omuzlarından geriye sarkıtan dişil yaratıkların adıdır. Hırsız ve açgözlü olan bu yaratıklar evler izinsiz girip yiyecek çalar, balını almak için arı kovanları parçalarlar ama rahatsız edilmedikçe insanlara zarar vermezler. Bkz. Al

İkariotikos Ege Denizi’nde yer alan İkaria adasında oynanan sözlü geneleksel bir halk dansının adıdır.

Île Philippaux Eski haritalarda Kanada Superior gölü üzerinde Keweenaw yarımadası ile Royale adası arasında rastlanan bir hayalet adadır.

İlya Muromets, İlya Muromek Rus manzum destanlarında (bilina) Murom yakınlarında Karacharavo köyünde bir çiftçi olarak doğmuş, büyüyünce köylülere dehşet saçan Solovey-Razboynik adlı canavarı öldürmüş bir kahramanın adıdır. Genellikle kutsal ata olan bir yaşlı erkek, hatta bir çeşit erkek Cindirella olarak tasvir edilir.

Efsaneye göre geçirdiği bir hastalık kahramanın felç olmasına ve 30 yıl boyunca bir sobanın üzerinde hareketsiz yatmasına sebep olur. Yabancı kendisine bir kudret ilacı verince yaşlı adam, genç bir dev gibi davranmaya başlar; tarlada çalışanlara yardım eder hatta meşe ağaçlarını köklerinden söker. Daha sonra Kiev kentine doğru bir yolculuğa çıkar, Çernigov kentini kurtarır ve Haydut Solovey’i öldürür (Rusça solovey ‘bülbül’).

Bir başka bilinada Kiev veya İstanbul’u zapteden İlya İdoliş adlı büyük bir canavarı yener. Bir başkasında ise yürürken üç yol ağzına gelir ve bir tas üzerinde yazan birinci yolu seçerse öleceği, ikincisinde evleneceği, üçüncüsünde zengin olacağı yazılarını okuduktan sonra bütün yolları dener. Canavarları öldürür, büyücüleri yener ve bir hazine bulur.

Bazı bilinalarda İlya Muromek, Prens Vladimir’in adamlarından birisi bazılarında ise düşmanıdır ki bu varyantlarda Rusya’yı Tatar Kralı Kali’ne karşı savunur ve başarı sağlar.

İmam Nikâhı Çoğu zaman zamanı gizli tutulan ve kız evinde gerçekleştirilen, bir hocanın, iki şahidin eşliğinde İslamî geleneğe uygun olarak gerçekleştirdiği nikah uygulamasının adıdır. İmam, odada diz çökmüş vaziyette töreni izleyenlere, karşısında oturan şahitlere ve gelin ile damat adaylarına önce Nur suresinden evliliği öven ayetler okuduktan sonra bir mendilin uçlarını düğümleyerek güveyin bağlanmasına karşı tedbir alır.

İmece Taladan mahsul toplama, ev yapma, tarla çapalama gibi işlerin köylüler tarafından ücretsiz ama aynı işi yapmayı borçlanma karşılığında sıra ile yapılması geleneğinin adıdır.

İmp, İmpe Bir şişe ya da yüzük içinde saklanmış küçük cin ve şeytanların genel adıdır. Eski İngilizce impe ‘tomurcuk, taze sürgün’ anlamına gelmekteyken zamanla anlamı değişmiş, Cehennemden dünyaya insanlara kötülük yapmaları amacıyla gönderilen ruhları tanımlar olmuştur. İmpler, karga, kara kedi, kuzgun ya da başka hayvan formlarında tabiatta bulunabilir ya da bir cadıya hizmet edebilirler.

İnce Kırma, İnce Dudum Konya ili, Doğanhisar ve Kamımu köylerinde cura, saz ut ve tef eşliğinde ikişer veya dörder kişinin karşılıklı maniler okuyarak oynadığı bir halk oyunun adıdır. Nakarat bölümü:

“İnce dudum yâr yâr

İnce bele gümüş kemer

Akça dudum yâr yar.”

İncili Çavuş, Mustafa Efendi 16.–17. yüzyıllar arasında yaşamış, Sultan I. Ahmet’in muhasipliği ve geçici İran elçiliği görevlerinde bulunmuş nükteleriyle anılan bir mizah kahramanın adıdır.

Sarayda cimriliğiyle tanınan bir vezir İncili Çavuş’tan tazı isteyince şişman bir çoban köpeği getirmiş, bu nedir yahu diye soran vezire ‘efendim, bu köpek bile maiyetinizde iki ayda tazıya döner’ nüktesini yapmıştır.

İncir Ağacı 1. Anadolu’da incir ağacı diken ailelerin erkek çocuklarının öleceğine ve ocaklarının kuruyacağına inanılmaktadır. Yaban incirinin özellikle terk edilmiş binaların duvar ve kalıntılarında kendiliğinden yetişmesi bu inancın doğmasının sebebi olabilir.

İncir Pazarı Hertfordshire ve Northamptonshire’da Hz. İsa’nın Kudüs seyahatinde incir yemek istemesine atfen (Markos 11: 12-14) incir yenilerek geçirilen pazar gününün adıdır (İngilizce: Fig Sunday)

İndirmelik Gelinin güvey evinin kapısına geldiğinde at veya arabadan inmesi için verilen armağanın adıdır. Gelin attan indikten sonra kesilen kurbanın kanına basar, kapının yanındaki bir su kabını ayağıyla deviri ve sembolik olarak eve girerken eline bir yağ şisesi alır (Antalya, Muğla)

İntkhihu Bask halkının küçük iblislere veridiği isimdir.

İntikhiuma [Okyanusya Mitolojisi] Aborijin halkının bereketi arttırmak amacıyla düzenlediği dini törenlerin adıdır.

İpçi İstanbul’da yıl boyunca meyhaneden çıkmayan bir akşamcı türünün adı olup, Ramazan’a onbeş gün kala camilere mahya iplerinin kurulmasıyla içkiyi bırakıp Ramazan bitene kadar hatta sonraki üç günlük bayram süresince de ağızlarına sürmezler.

Diğer akşamcı grupları:

Kandilciler: Bütün ramazan boyunca minarelerin kandillerini gördüğü sürece içki içmezler

Topçular: İmsak topunu duydukları sürece içki içmezler.

İrem Anadolu masallarında cennet karşılığında kullanılan bir terimdir.

İrize Hemşin yöresinde oynanan kadın erkek karışık oynanan bir düz horon çeşidi olup, Rize’nin yöresel telaffuzudur.

İron John, ‘Demir John’ Grimm Kardeşlerin masallarından yaban adamı ile prensin hikâyesinde bahsi geçen bir karakterin adı olup, bu kısa alegorik hikâye erkekliğe geçişle dönemiyle ilgili olup bazı oğlancı motifleri de barındırmaktadır. 1990 yılında Robert Bly’ın erkek psikolojisinin analizini yaptığı ‘Demir Adam: Erkekler hakkında bir kitap’ (Iron John: A Book About Men) kitabının ardından hikâye ve kahraman tekrar popüler olmuştur.

İrusán İrlanda Knowth bölgesinde bir mağarada yaşayan kediler kralının adıdır.

İsim, Ad 1. Neredeyse tüm halkların mitolojilerinde bir varlığın ancak bir ismi oldukça var olduğuna inanılır.

Sümer mitolojisinde tanrı Enki her şeyi önce adlandırmış ardından yaratmıştır.

Türk mitolojisinde kişiye verilen ismin o kişinin varlığını en iyi şekilde ifade etmesi gerektiğine inanılır. Dede Korkut kitabında, Korkut Ata ya da isimkoyan Oğuz Beyleri “Bu ad bu yiğide kutlu olsun!” diyerek dua ederler.

2. İnsanları birbirinden ayırmaya yaramanın ötesinde bebeğe konulan ismin onun kişilik ve geleceğini etkileyeceğine inanılmaktadır.
3. Ölmüş ataların isimlerinin yeni doğan çocuklara takılmasının ataların hatıralarının yaşatılmasına hizmet edeceğine inanılmaktadır.
4. Sih geleneğinde yeni doğan çocuğa isim koymak için düzenlenen törende kutsal kitap Guru Granth’tan rastgele bir sayfa açılarak sol sayfanın ilk kelimesi anne ve babaya gösterilir, ebeveynlerden bu kelimenin ilk harfiyle başlayan bir isim seçmesi istenirdi. Seçilen ismin sonuna erkekler için ‘singh (aslan)’ kızlar için ‘kaur (prenses)’ kelimeleri eklenmektedir.

İsim Değiştirme 1. Bazı ilkel kabilelerde ergenlik çağına gelen çocuklara karakterlerine uygun yeni bir isim verilerek, yeni ismin çocuğun geleceğini olumlu etkileyeceğine inanılmaktadır.

2. Bazı kültürlerde ölümü yaklaşan yaşlı insanların Azrail’i kandırmak amacıyla ismi değiştirilmektedir.

İsim Söylememe Bazı ilkel kabilelerde kendilerine büyü yapılmasında malzeme olarak kullanılmasın diye tanımadıkları kişilere isimlerini söylememe geleneğine rastlanmaktadır.

İskarpin Konçsuz ya da yarım konçlu alafranga ayakkabılara verilen isim olup, Fransızca ‘escarpin’ kelimesiyle ilişkilidir. Başlangıçta avam tarafından yemeniye benzediği için küçümsenmişse de İstanbul’da 1918 mütarekesinden sonra, Anadolu’da Cumhuriyetin ilk yıllarında giyilmeye başlanmıştır.

İskender Kebap Yağsız etin dilimlenip şişe geçirilmesinin ardından köz ateşinde pişirilmesinin ardından, sıcak pide üzerine ereyağı ve yoğurtla birlikte servis yapılan bir yemeğin adıdır (Bursa).

İskenderiye Takvimi Bkz. Kıpti takvimi

İsmel-Bikar Burun ucu, çene ucu ve şakak hizasında nohut büyüklüğünde yuvarlak olarak yapılan dövmenin adı olup Arap erkekleri tarafından cesaretin sembolü olarak yaptırılmakta ‘Bekârlık işareti’ anlamına gelmektedir.

İsparel Kadınların iş sırasında giydikleri göğüslüğün adıdır (Trabzon)

İstihâre Girişilecek bir işin hayır getirip getirmeyeceğini anlayabilmek amacıyla abdest alarak rüyaya yatma, görülen rüyalardan anlam çıkarma geleneğinin adıdır. Özellikle Hıdrellez gecesi genç kızların evleneceği erkeği görmek amacıyla istihareye yatma geleneği tüm Anadolu’da yaygın olup terim Arapça ‘hayır bekleme’ anlamına gelmektedir. Bkz. Egkoimesis

İstiskâ Köy dışında açık alanda toplanılan cemaat tarafından arka arkaya üç gün gerçekleştirilen bir ritüeldir. İslamî (Hanefi) gelenekte namaz kılınmasına ve hutbe okunmasına gerek olmadan sadece tövbe ve dua ederek tanrıdan yağmur ihsan etmesini istemenin adıdır. Diğer mezheplerde dua öncesinde iki rekat namaz da kılınır. Anadolu’da duaya yavrulu hayvanların ve çocukların getirilmesinin de hayırlı olacağına inanılmaktadır.

İş Türküsü Toplu yapılan işlerde işin hızlı ilerlemesini sağlamak, çalışanları teşvik edip gayrete getirmek için topluca söylenilen türkülerin genel adıdır. Toprak çapalarken, bir tarım ürününü toplar veya toplanmış olanı ayıklarken, kürek çekerken söylenebilirler. Bkz. Heyamola, Halessa

İşlik, İçlik 1. Kadınların deyrenin üzerine giydiği içi astarlı bele dek uzanan ceketin adıdır (İzmir)

2. 2. Kadınların giydiği iç gömleğinin adıdır (Tokat)

İspamoz Trabzon ve Rize yöresinde sera ve titreme horonları sırasında yere bakar surette baş ve omuz bölgesinin titretilmesi hareketine verilen isimdir.

İtçetiki Rus halkının inanışında, anneleri tarafından boğulan bebeklerin ruhlarına verilen isim olup, özellikle değirmenler gibi su kenarlarında yaşayan kıllı vücutlu küçük adamlar olarak tasvir edilmektedirler. Bu yaratığa rastlamak kötü bir olayın gerçekleşeceğine yorulmaktadır.

İvan Çarevich, Prens İvan Olağanüstü yeteneklere sahip bir Rus kahramanının adı olup pek çok düşmanını ve canavarı yenmiştir. Çar Vislav ile Vasilisa Prekrasnaya’nın oğlu olup, efsaneye göre Çarın bahçesinden altın elmaları çalan Ateşkuşu Zhar-Phititsa’yı yakalamak için bir sefer düzenlemiş, büyücü Koşçei’yle mücadele etmiştir. Çeşitli masallarda genellikle ailenin üçüncü ve bazen sihirli güçlere de sahip ufak oğludur. Masalın sonunda güzel Yelena, bilge Vaslisa veya Marya Morevna ile evlenmektedir.

İvanovden Bulgarların 7 Ocak tarihinde kutlandığı Saint John gününün (Hz. İsa’yı vaftiz eden kişi) adıdır. Sabah erkenden dereden veya kuyudan bir kazan içinde getirilen suyla çocuklara sıhhat getireceği inancıyla banyo yaptırılırdı.

İyi Cuma Hıristiyanlarca kutsal sayılan paskalya bayramı öncesindeki cuma gününün adıdır. İngilizce ‘Good Friday’ olan terim kutsal Cuma (Holy Friday) ve Büyük Cuma (Great Friday) olark da adlandırılır. İyi Cuma günü İsa peygamberin çarmıha gerilmesini anılmaktadır. Başta İngiltere olmak üzere Avrupa ülkelerinde bugün kadınlar çamaşır yıkamanın uğursuzluk hatta ölüm getireceğine inanmaktadır.

İyi Sıhhatte Olsunlar, Ev sahibi Evde oturanlara zarar vermeyen, hatta genellikle iyilik eden, evin sahibi olduklarına ve kızdırılmamaları gerektiğine inanılan varlıkların adıdır. Ev sahiplerini memnun etmek için her gün evin bir köşesine şerbet bırakmak ve varlıklarından başkalarına söz etmemek gerekmektedir. Şerbet dökülürken “Alın ağzınızın tadını, verin ağzımızın tadını” denmektedir.

Bkz. İyiler, Rüküş hanım, İye

Folklor Sözlüğü önceki bölümler

AA-AK,  AL -AS, AS, AZ, BA -BAŞ, BAT-BLU, BO-BY, C, Ç, DA, 

DİN-DZ, E, F, GA-Gİ, GJ-GZ, HA-HAL, HAM-Hİ, HO-HZ

Kaynak

Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009