Site icon Özhan Öztürk Makaleleri

Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü HO-HZ

Özhan Öztürk

Folklor Sözlüğü, Halkbilim Sözlüğü

Aşağıdaki  Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü adlı kısa çalışmada efsane, hikaye, gelenek, şarkı, bilmece, söz düzeni hatta yıldızlara ait inanma ve büyüleri bile kapsayan kültür ögeleri maddeleştirilmiş olup, aşağıda H (HO-HZ) harfi ile başlayan maddeler verilmiştir.

Hobgoblin Brownie ve bogle gibi zararsız perileri sınıflandırmak için kullanılan bir terimdir. William Shakespeare’in A Midsummer Night’s Dream (Bir Yaz Dönümü Gecesi Rüyası) adlı eserinde adı geçen ‘Puck’ adlı peri en ünlü hobgoblin olmuştur.

Holger Danske, Ogier, Danimarkalı Holger [Folklor, Sembol] Danimarkalıların milli sembollerinden birisi olup, adı ilk olarak La Chanson de Roland (1060; Roland’ın Şarkısı) adlı eserde Fransız kralı Charlemange’in savaşçılarından birisi, La Chevalerie d’Ogier de Danemarche (1200-1215; Danimarkalı Şövalye Ogier)’de ise Charlemagne’in düşmanı Danimarka kralı Gudfred’in oğlu olarak geçmektedir. II. Dünya Savaşı sırasında Danimarka Alman işgaline uğrayınca işgal karşıtı partizan örgütlerinden en önemlisinin adı da Holger Danske olmuştur.

Holle, Holda, Hulda Tüm Avrupa kıtasında bilinen üçlü ay tanrıçasının adı olup bakire genç kız, anne ve kocakarıdır. Özellikle Noel öncesinde karanlık gecelerde ormanlık alanlarda dolaşırken rastlanılabilmektedir. Cadıların yöneten Holle’nin vaftiz edilmeden ölen çocukların ruhlarını topladığına inanılmaktaydı.

Holophira Yarhisar Tekfuru’nun güzel kızı olup bir kuyudan su doldururken Orhan Gazi tarafından görülmüş, birbirlerine aşık olmuşlar, kız İslam olup Nilüfer Hatun adıyla Osmanlı sarayına gelin gitmiştir (Bilecik)

Benzer bir hikâye Trabzon’da Fatih Sultan Mehmet ile Liveralı Maria (Gülbahar Hatun?) arasında geçmiştir.

Holta Osmanlı dönemine özgü bir kadın kıyafetinin adı olup, daha çok iki etek altına giyilen, paçaları büzgülü, yanları işlemeli bir şalvar çeşididir. Holtalar genellikle üstündeki elbise ile aynı kumaştan dikilmiştir.

Holubka Bir Ukrayna halk dansının adıdır.

Hon Kız ve erkeğin farklı köylerden olmaları durumunda kız evinde yapılan nişanın ardından ertesi gün güvey evinde düzenlenilen karşı nişanın adıdır (Kars)

Hopak, Gopak Geleneksel bir Ukrayna halk dansı ve 2/4 ritminde bir müzik stilinin adı olup Slavca ‘zıplamak’ anlamına gelmektedir.

Hopak-Kolom 20. yüzyılın başlarında popüler olan bir Ukrayna halk dansı olup Hopak’ın dairesel formda oynanan bir çeşididir.

Hopladamos [Yunan Mitolojisi] Kronos’un Zeus’a hamile olan Reia’yı korumakla görevlendirdiği bir devin adıdır.

Hoppala Paşam Hoppala Annelerin bebeklerini sallayıp, kucaklarında hoplatarak severken doğaçlama söyledikleri tekerlemelerin nakarat bölümüdür.

Hoptek, Kolbastı, Faroz Kesmesi Trabzon kent merkezinde erkekler tarafından orijinal ezgisi eşliğinde olduğu yerde el çırpma ve sıçrama figürleriyle oynanan bir halk dansının adıdır. İlk plak kaydı 1 Ağustos 1943 yılında Piçoğlu Osman Gökçe tarafından yapılmasına karşın, türkü Nejat Buhara tarafından Trabzon’da derlenmiş ve müzik repertuarına Trabzon ezgisi olarak geçmiştir. Kolbastı zamanla ‘Derebeoyu Kavaklar’ türküsü eşliğinde oynanılmaya başlanmış, 1970’li yıllarda Maçkalı Erkan Ocaklı tarafından meşhur tanıtılmıştır. Trabzon’un diğer yörelerinde ve Karadeniz’den Yunanistan’a mübadil giden Rumların folklorunda bulunmayan bu dansın 1930’lu yıllarda Farozlu balıkçılar tarafından bereketli av dönüşlerini kutlamak için oynanılmaya başlandığı genelde kabul edilen bir iddiadır. Kolbastı, Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde okuyan öğrenciler arasında popüler olmakla birlikte 2007’ye dek Trabzon kent merkezinden dışarı çıkmayı başarmış, Youtube web sitesinde KTÜ’lü gençlerin oyun videolarını yayınlamaları ve 2007’de Trabzon’da düzenlenen 1. Karadeniz Oyunları’nda çok sayıda katılımcıyla üstelik Farozlu balıkçılara da göndermeler yapan bir koreografi eşliğinde oynanılması Kolbastı’nın yurt çapında tanınıp yaygınlaşmasını sağlamıştır. Piçoğlu’nun 1943’de yaptığı ‘Kolbastı’ kaydı bugün bilinen tüm ezgilerden farklı olmasına karşın Kolbastı birden çok türkü eşliğinde oynanılmakta, Karadeniz bölgesinde kol horonu, Kol oyunu verilen danslardan kimi farklılıklar göstermektedir.

Hora, Horo 1. Kasap oyunu oynanılırken ayakları yere vurma figürünün adıdır (Edirne)

Oyunun ikinci bölümünde ayaklar yere daha sert vurulmaya başlanınca adı sirto olarak değişir (Yurt, 2445)

  1. Balkan Türklerinin halk danslarına verdiği isim olup pek çok çeşidi vardır. Bununla birlikte Hora dansları sadece Rumelilere özgü değildir. Diyarbakır’da Çermik ilçesinin Sinek köyünde Kürt Horası, Erzincan yöresinde iki telli bir saz eşliğinde, Tokat Reşadiye ilçesi köylerinde, Çemizkeze ilçesi Başekrek köyünde, Niğde Bor ilçesinde, Ankara Nallıhan ilçesi köylerinde de hora adlı oyunlar oynanılmaktadır.
Samsun’da Hora
 

Selanik göçmenleri Horan yerine Hora diyorlar ve iki kelimeyi bir (aynı anlamlı) sanıyorlar. Hora adını bölgeye aşılıyorlarsa da maya tutturamazlar… Düğünlerde bilhassa ortada yanan ateşin çevresinde 2 yahut 4 kişiyle karşılıklı oynanır. Oyuncuların pek atik olması gerekir. Oyun yerini çemberlemiş durumdaki seyircilerden biri oyuna gireceği zaman oyunculardan birine ansızın arkadan vurup düşürebilir. Oyuncunun hep tetikte durması lazım. Oyuna katılacak olan herhangi bir oyuncu oynayanlardan birine vurmağa çalışır. Oyuna katılacak olanın pek canlı ve hep tetikte kalması gerekir. Oyun sırasında oyunculardan çeşitli taklalar atanlar da olur (Mahmut Ragıp Gâzimihâl).

 

  1. Bursa’nın bazı köylerinde (merkez ilçe İsmetiye gibi) davul zurna eşliğinde, halka kurup oynanan sözlü bir halk dansının adı olup, civardaki eski Hıristiyan köylerinden öğrenilmiş olabilir.
  2. Diyarbakır ili, Ergani ilçesinin köylerinde oynanan bir oyunun adı olup, etraftaki Hıristiyan köylerinden öğrenildiği sanılmaktadır.

Hora Çekmek, Hora Oynamak, Hora Tutmak Yunanistan muhacirlerinin hora oyunlarını oynamayı tanımlayan cümleleri olup, ‘hora tepmek’ cümlesi kesinlikle kullanılmamaktadır.

Bkz. Horon Tepmek, Horon Etmek

Hora Tepme Konya köylerinde oynanan bir halk dansının adıdır.

Horabaşı, Kabadayı Kasap oyunu oynayan oyuncuların sağ başında bulunup oyunu yöneten oyuncunun adı olup elinde mendil bulunmaktadır (Edirne)

Horo, Hora Balkan yarımadasının büyük bölümünde olduğu gibi Bulgar halk danslarının önemli bir bölümünün adı horodur. Horo çeşitleri:

Horon Erkek ve kadınlar tarafından ayrı veya birlikte, sözlü veya sözsüz olarak oynanan geleneksel halk danslarının ortak adı olup, Yunanca ‘dans’ anlamına gelmektedir. Samsun-Artvin arasında kalan sahil şeridi dışında Anadolu’nun diğer bölgelerinde farklı veya benzer halk danslarını tanımlamak için horon terimi kullanılmasa da başta Trakya olmak üzere Anadolu’nun bazı bölgelerinde aynı kelimenin bir varyasyonu olan ‘horo’ ve Gürcistan’ın Acara bölgesinde ‘horomi’ terimleri kullanılmaktadır. Horonlar tıpkı horalar, barlar ve halaylar gibi sıra oyunudur. Bahr’ül Gar’ib 15. Yüzyılda ‘Destbend; horan teperler, Rum avratları anna derler’ cümlesiyle henüz Doğu Karadeni’in Osmanlı topraklarına katılmadığı bir dönemde horon adlı halk dansının Anadolu kadınlarının sıra oyunu olduğunu bildirmiştir.

Geleneksel horon çeşitleri:

* Horon teriminin yanı sıra bar ve halay olarak da isimlendirilen oyunlar

** Adının yanında horon terimi barındırmayan oyunlar

*** Karadeniz bölgesinde yaygın olarak oynanan oyunlar.

Horon Etmek Karadeniz bölgesinde özellikle Trabzon ve Rize yöresinde dans eylemini tanımlayan cümledir. Horon kurmak, horon dönmek, horon oynamak daha seyrek de olsa kullanılmaktadır. Lazca ve Rumca içinde de bu cümlelerin o dillerdeki karşılıkları kullanılmaktadır. Horon tepmek deyimi ise Trabzon’un güneybatısı, Giresun ve Ordu’da yaşayan Çepni boyundan Türkmenlere özgü olup daha doğuda kesinlikle kullanılmamaktadır.

Horon tepmek Bkz. Horon Etmek, Hora Tepmek

Hortlak Geceleri, ölümünden önceki bedeninin görünümüyle mezarından çıkarak insanlara zarar veren ölülere verilen isimdir. Anadolu’da yaşamında dedikodu yapan, başkalarına kötülük eden, arabozan, geçimsiz aksi insanların hortlayacağına inanılmaktadır.

Horum Anadolu’da özellikle Ermeni ağzında Rum ve Rumlara özgü (Türkmen ağzında Urum) anlamına gelmektedir. Rize Hemşin ve Tunceli yörelerinde bu adı taşıyan oyunlar bulunmaktadır. Trabzon Of ilçesinde ise ‘Sta sta’ ve Sasa’ adlı horonların ikisi Horum oyunu adıyla bilinmektedir.

Hoş Bilezik Oturma ve yürüme hareketlerini içeren oyuncuların birbirlerini omuzlarından kavradıkları bir halk oyunun adıdır (Erzurum, Erzincan, Sivas, Van)

“Altın yüzük, hoş bilezik, kolda nazik uy!

Ben yârimden ayrıldım bana da yazık uy!”

Hoşgördü Düğün sırasında oynayanlara yakınları tarafından atılan paraların adıdır (Çanakkale)

Hoy Anadolu efsanelerinde adı sıkça geçen bir kentin adı olup Van gölünün batısında yer almaktaydı.

Hula, Hula-Hula Hawaii adalarında kadınlar tarafından gerçekleştirilen, 6 basit adım, kalçaların sallanması ve bazı sembolik pozisyonlardan oluşan ve dini şarkılar eşliğinde oynanan geleneksel dansın adıdır. Geçmişte tanrılara tapınmak amaçlı bir ritüelin parçası olarak yapıldığı sanılmaktadır.

Hutsulka Batı Ukrayna’da oynanan bir halk dansının adıdır.

Huysuzlanma Bebeğin kırkını doldurmadan önce hastalanmasının adı olup, bebeğin basıldığına yorularak bir hocaya muska yazdırılır (Sakarya).

Bkz. Basılmak

Huzurî 1887 yılında Artvin ili, Yusufeli ilçesi, Zor köyünde doğmuş, medrese eğitimi görmüş, bir süre memurluk yapmışsa da hayatını çiftçilik ve ticaret yaparak kazanmış, 1957 yılında İspir’de vefat etmiş bir halk şairinin adıdır.

 

Koşma (Huzurî)
Sarı saç üstüne sarışın yazma

Yakışır başına kurban olduğum

Çıldırtma aklımı karşımda gezme

Gözüne kaşına kurban olduğum

Kirpiklerin susamıştır kanıma

Dök kanımı keşke otur yanıma

Sana gelen her dert gelsin canıma

Nevreste yaşına kurban olduğum

Garibim insaf et gönlüm şad eyle

İyiliğin söylensin yahşı ad ile

Huzurî’yi ya öldür ya azat eyle

Eşiği taşına kurban olduğum

 

Hürse Mardin bölgesine özgü bir halay çeşidinin adı olup ritmi inişli çıkışlıdır.

Hürünü Başlangıçta erkek kadın karşılıklı oynanan bir oyun iken günümüzde kadınların kına gecelerinde oynadığı türkülü bir halk oyununa dönüşmüştür (Çorum):

“Hürünü de yavrum hürünü

Öldüm de sürünü sürünü

Takıver zillerin birini

Gel yeter naz eyledin yeter

Şimdi de horozlar hep öter”

Hüseyin Gazi Söylenceye göre Ankara’nın İslamlaştırılmasında önemli bir rol oynayan kahramanın adı olup Battal Gazi’nin babasıdır. Kâfirlerle savaşırken yaralanınca sonradan adını vereceği dağa tırmanmaya çalışmışsa da doruğa ulaşmadan ölecek, oğlu Battal Gazi kafirleri kılıçtan geçirecek ve Afyonkarahisar’a dek İslam’ı yayacaktır.

Hüt Hüt Kuşu Zalim bir üvey ana tarafından büyütülen İshak ile Pubbu adlı kardeşler kadının yıkamaları için verdiği çulu dere sularına kaptırınca korkudan Tanrıya kendilerini kuşa dönüştürmesi için yalvarınca Hüt hüt (ibibik) kuşuna dönüşmüşlerdir (Bitlis).

Folklor Sözlüğü önceki bölümler

AA-AK,  AL -AS, AS, AZ, BA -BAŞ, BAT-BLU, BO-BY, C, Ç, DA, 

DİN-DZ, E, F, GA-Gİ, GJ-GZ, HA-HAL, HAM-Hİ

Kaynak

Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009

 

 

Exit mobile version