Alaplı (Kalis, Cales) ve Gümeli Tarihi

Makale: Özhan Öztürk

Cales, Arrian’a göre Elaeus’un 120 stadia doğusunda Karadeniz’e dökülen bir nehrin adı olup, MÖ 424’de Thukydides Kalex olarak adlandırdığı bu nehrin aniden yükselerek, ağzında demirleyen Atinalı General Lamakhus’un 13 gemisinden 10’unu batırdığını bildirmiştir[1]. Yunanca Kalis[2] veya Latince formuyla Cales “iyi” anlamına gelmekte olup, yerleşim yerinin coğrafi konumuna –toprağın verimliliği, iyi liman özellikleri gibi- atfen konulmuş olmalıdır. Yerleşimin Alaplı adını hangi dönem aldığı bilinmemekteyse de kimi kaynaklarda Osmanlı sultanı Orhan Bey’in komutanlarından Ali Alp’ten geldiği de iddia edilmişse de yakıştırma olması muhtemeldir. Alaplı adı “alap” kelimesiyle ilişkili[3] olabilir ki Osmanlı döneminde buradan İstanbul’a “kereste ve odun” ihraç edilmesine atfen bu ad konulduğunu sanıyorum[4]. Alaplıbölücek, Alaplıkocaali, Alaplıortacı, Alaplıömerli köylerinden geçmişte Alaplı’nın eski Kalis’in en büyük köyü konumunda olduğu ve İslamlaşma sonrasında Alaplı adıyla yeniden kolonize edildiğini akla getirmektedir.

Plinius’un[5] Bithynia’da Alces adıyla verdiği nehir muhtemelen Kalis nehriyle aynı nehir olmalıdır ki nehrin ağzında Kalis isimli bir emporium bulunmaktadır.  Kıyı balıkçılığı, hayvancılık, tahıl ve meyve tarımı yapılan ilçenin daha eski dönemlerde de aynı ürünleri üretip ihraç etmiş olması muhtemeldir. Aynı şekilde dokumacılık ve küçük çaplı tekne yapımcılığının tarihinin de Helenistik döneme dek uzanmış olması muhtemeldir. Kentte İslam öncesi dönemlere ait kale ve diğer yapılara rastlanmaması Kalis’in Antik Çağ’da ticaret amaçlı kurulmuş basit bir emporimdan öteye gelişemediğini sonraki çağlarda ise köy olmaktan öteye geçemediğini göstermektedir. 19. Yüzyılda Kastamonu vilayeti Bolu Sancağı’na bağlı bir kaza olan yerleşim, 1927’de Ereğli’nin bucağı olurken, 1987 yılında ilçe statüsü kazanmıştır. Alaplı’da halen ayakta duran çok sayıda tarihi ahşap evin dışında en önemli tarihi eser 1812 tarihli Merkez Cami’dir. Alaplı ilçesi 2 belediye (Alaplı, Gümeli), 10 mahalle ve 49 köyden oluşmakta olup, 2009 yılı nüfusu 46.883’dür (18.194 kent, 28.689 köyler).

Alaplı Nerede? Alaplı Harita

Gümeli

Alaplı ilçesine 24 km mesafedeki yer alan Gümeli’ye 19. Yüzyılda Ordu Gürgentepe’den Alevi inancından -rivayetlere göre- 11 veya 13 aile ekonomik sebeplerle gelerek yerleşmiştir. Güvenç Abdal ve Sarıbal ocaklarına bağlı olup, Alevi geleneklerini yaşatan Gümeliler zamanla akrabalarını da yanlarına alarak bölgeyi iskân etmişlerdir. Gümeli belediyesinin 2009 yılı nüfusu 1.913’dür.

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016

Gümeli Nerede? Gümeli Haritası

Zonguldak Tarihi Makale Serim

Zonguldak Tarihi

Alaplı (Kalis, Cales) ve Gümeli Tarihi

Çaycuma Tarihi: Tius, Tieion, Tium, Tion, Çarşamba, Çaycami

Devrek Tarihi (Tephrike, Hamidiye), Zonguldak

Karadeniz Ereğli Antik Çağ Tarihi: Herakleia Pontika, Panderaki, Bend Ereğli

Herakleia Pontika Sikkeleri

Karadeniz Ereğli: Roma, Bizans ve Osmanlı Dönemi Tarihi

Karadeniz Ereğli Tarihi Eserler

Gökçebey Tarihi: Tefen, Zonguldak

Notlar

[1] Yunanca Κάληξ  (Thucydides, Peloponnes Savaşı IV.75)

[2] Yunanca Καλης, Καλλης. Kalis aynı zamanda Antik Çağ’da Campania bölgesinde bir kentin (Livius 8.16) ve Trabzon’un Sürmene ilçesine bağlı Konuklar köyünün eski adıdır.

[3] Alaplı ilçesindeki aile isimlerine atıf yapılmış diğer köy adlarına bakılarak böyle bir yargıda bulunabilir: Ahatlı, Bektaşlı, Canbazlı, Çengelli, Çiçekli, Durhanlı, Fındıklı, Hallı, Hasanlı, Hüseyinli, Kasımlı, Küçük Musabeylı, Onurlu, Osmanlı, Sabırlı, Sofullu, Yedigelli…

[4] Alap, kuzey Suriye’de yer alan Halep (Arapça Halab) ile ortak kökene sahip olmalıdır. Antik Çağ’da “demir madeni” ile ilişkilendirilen ve Yunanlılarca “Khalpe, Khalibon” adı verilen bu Arap kentinin yanı sıra Antik Çağ’da Karadeniz Bölgesi’nde madencilikle uğraşan bir halkın adı da Khalybdir. Halaba, Aramice “beyaz” anlamına gelmekte olup, Halep civarında çıkan mermerin rengine atfen bu adı almış olmalıdır. İlginç olan Anadolu’da “taş parçası, tuz veya buz parçası”  ve “kalın ve uzun tahta parçası,  kalas” (Kırşehir, Niğde) anlamında halapa, “dolu” (Rize) anlamında halaçı ve “lapa lapa yağan kar” (Şebinkarahisar) anlamında alaptan kelimelerinin varlığıdır (Söz Derleme Dergisi, 1939: 91; 1941: 697)

[5] Pliny V.32