Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü GA-Gİ

Aşağıdaki  Halkbilim Sözlüğü, Folklor Sözlüğü adlı kısa çalışmada efsane, hikaye, gelenek, şarkı, bilmece, söz düzeni hatta yıldızlara ait inanma ve büyüleri bile kapsayan kültür ögeleri maddeleştirilmiş olup, aşağıda G (ga-gi) harfi ile başlayan maddeler verilmiştir.

Gabbara Fransız yazar Rabelais’in (MS 1490-1553) varlığını bildirdiği bir devin adıdır.

Gaborchind İrlanda masallarında keçi kafalı insanlara verilen isimdir (Tekil hali: ‘Gaborchend’).

Gabriel Havlaması, Gabble, Ratchets İngiltere’de gece yarısı gökyüzünde duyulan garip bir havlama sesinin adı olup (İngilizce: Gabriel Hounds), ölüm getiren bir lanet olduğuna inanılmakta Galler’de Cŵn Annwn olarak bilinmektedir.

Gagaku Japonya’ya MS 5. yüzyılda Kore üzerinden gelen ve 8. yüzyılda kurumlaşan saray müziğinin adıdır. Japonca ga (zerafet) ve gaku (müzik) kelimelerinden oluşmuştur.

Gaja-simha Kamboçya’da aslan ve fil karışımı olduğuna inanılan bir canavarın adıdır.

Gaki Japonca ‘Aç hayaletler’ anlamına gelen bir terimdir. Zen manastırlarında gakilerin yemesi için açıkta bir miktar yemek bırakılmaktadır.

Gakido Japonca ‘Cin yolu’ anlamına gelmekte olup, Japon kozmolojisinde hayatın en alt formudur.

Gal Şapkası Uzun soba borusu formunda geleneksel kadın şapkasının adı olup (İngilizce Welsh hat) özellikle St. David günü giyilmektedir.

Gale Düğünün ertesi gününe verilen isim olup kadınlar arasında eğlenceler düzenlenmektedir (Nevşehir)

Galın Düğün için gerekli alışverişin adı olup alınan eşya ve hediyeliklere de ‘galın pırtısı’ denilmektedir (Niğde)

Gallik Erkeklerin çarık içine giydikleri geleneksel yün çorapların adıdır (Tunceli)

Galloş Kadınların giydiği renkli meşinden yapılmış yumuşak mest formunda geleneksel ayakkabıların adıdır (Konya)

Bkz. Galoş

Galop 19. yüzyılda başta Almanya, İngiltere ve Fransa olmak üzere tüm Avrupa’da moda olan, çiftler tarafından yana atılan adımlarla 2/4 ritminde oynanan bir salon dansının adıdır.

Ganakop Posof’un Yayla altı köyünde aynı soydan gelen ailelerin (filanca oğulları gibi) kış ortasında bir geceyibir evde toplanarak ziyafet ve eğlence düzenleyerek geçirme geleneğinin adıdır. Köy gençleri evleri tek tek dolaşarak meyve, kuruyemiş, erzak toplar, topladıklarını satarak aldıkları koyunu kesip, pişirip hep birlikte yerler (Boratav 1984: 227) Bkz. Kalandar, Saya

Gandreid Geceleyin tarlaların üzerinde dolaşan yaban ruhlarının adı olup tarlaların daha iyi verim vermesini sağlarlar.

Gankino, Kopanitsa Bulgaristan, Kuzey Yunanistan ve Trakya’da oynanan güçlü vuruşu tam ortada yer alan 11/16 ritminde (2-2-3-2-2) bir Trakya halk dansı (hora) olup adını Ganka adlı kızdan almış olmalıdır.

Gardsvor İskandinav halklarının inanışında evin koruyucu ruhu olup, küçük bir adam formunda tasvir edilmektedir.

Gargouille [Folklor, Hıristiyanlık] Seine nehrinde yaşadığına ve Paris’in kuzeybatısında yer alan Rouen’i tahrip ettiğine inanılan dev ejderhanın adıdır. MS 7. yüzyılda Rouen başpiskoposu St. Romanus tarafından öldürülmüştür.

Gauargi Bask halkının inanışında geceleri ortaya çıkan bir yaratık olup ışık formunda görülür.

Gâv-ı Arz, Gâv-ı Zemin Dünyayı bir öküzün (Farsça gav ‘öküz’) boynuzları üzerinde taşıdığı inanışının adı olup Anadolu dışında pek çok kültür ve mitolojide rastlamak olasıdır.

Gâv-ı Samir Bkz. Altın dana

Gavot İngiltere ve Fransa’da 17-18. yüzyıllarda moda olan çiftler tarafından canlı ritimde oynanan bir köylü dansının adıdır.

Gavs [İslam] Tasavvufta yüzyılda bir kez yeryüzüne gelen ve kutup denilen şeyhlerin insanoğluna sunduğu ihsanların adı olup Arapça gavs ‘yardım’ anlamındadır.

Gâvur Küfürü Hıristiyanların Paskalya yortusunu kutladığı dönemde bu gelenek hatta daha eski Pagan adetlerin devamı olarak Müslümanlarca gerçekleştirilen bir geleneğin adıdır. Bu gün iş yapılmayıp, köy meydanında büyükçe bir ateş yakıldıktan sonra köy gençleri tekerlemeler söyleyerek ateşin üzerinden atlayarak eğlenirlerdi (Afyonkarahisar)

Gayda 1. Trakya bölgesi ve Bulgaristan’da kullanılan çift kamışlı boru ve şişirilmiş deriden oluşan geleneksel nefesli çalgının adıdır.

2. Yunanistan’dan mübadele ile gelenler tarafından Trakya’da gayda adı verilen adlı nefesli saz eşliğinde oynanan bir halk dansının adıdır (Tekirdağ).

Gayret Kuşağı Beli sarmak için kullanılan deriden geleneksel erkek kuşağının adıdır (Kayseri).

Gazaname, Gazavatname Türk ordusunun savaş ve kahramanlıklarını anlatan düzyazı ve şiir formundaki edebi eserlerin adıdır.

Gazel 1. 5-15 beyitten oluşan ilk beyitinin dizeleri birbiriyle, sonraki beyitlerinin ikinci dizeleri birinci beyitle kafiyeli divan edebiyatına özgü edebi formun adıdır.

2. Kurallara bağlı kalınmadan doğaçlama seslendirilen şiir ve türkülerin Anadolu ve İran’da ki adıdır.

Gece Kınası Kına gecesi sona erip misafirler ayrılırken herkese dağıtılan kınanın adıdır (Samsun)

Gecegü Eğin yöresinde davul zruna eşliğinde oynanan sıra oyunlarından birisidir

Geçiş Törenleri İnsan yaşamında yer alan çeşitli evrelerin kutsanması (doğum, sünnet, ergenlik, evlilik ölüm) amacıyla ilkel ve modern toplumlarda gerçekleştirilen tören, ayin veya kutlamaların adıdır.

Geda Musli 16-17. yüzyıllar arasında yaşamış, destan ve semailer yazmış bir Osmanlı denizcisinin adıdır.

“Geda Musli eydür görün harcını

And içti İncil’e tuttu yüzünü

Neylerim ben şemden gerü tahtımı

Varup bir kil’sede kalırum demiş”

Gedâyi, Tokatlı Gedâyi MS 1826 Tokat-1889 İstanbul. Batumlu Yesari Baba tarafından Gedayi adı verilen ünlü bir aşık olup, Tavukpazarı’nda bulunan Aşıklar Kahvesi’nde ünlenmiştir.

Gedaî 1826 yılında Tokat’ta doğmuş 1901 yılında İstanbul’da vefat etmiş, divan şiirinden de etkilenmiş bir halk şairinin adıdır.

“Gedayî aç gözün gafletten uyan

Gör nice fitneler etmekte devran

Vaktidir ey Mehdi sahib-i zaman

Kande kaldın geleceksen gel imdi” (Koşma: Gedai, 19. yüzyıl)

Gedevil Köyün kadın ve erkeklerin bir gece önceden tespit edilip, duyurulan bir tarlayı ortaklaşa ve ücretsiz çapalamasıyla gerçekleştirilen bir tür imecenin adıdır (Antalya)

Gelenek Kuşaktan kuşağa aktarılan her türlü davranış kalıbı, inanç motifi ve alışkanlıkların adıdır.

Gelin Heybeliada’da Rum mezarlığı civarında yaşadığına inanılan, beyaz bir ata üzerinde gelinliğiyle binmiş genç ve güzel kız görünümünde bir ruhun adıdır. Geceleri mezarlığın yakınından geçen erkeklerin karşısına çıkar. Cazibesiyle büyüleyip mezarlığa çektiği erkeklerden bir daha haber alınamaz.

Gelin Ağlatma Anadolu’da kına gecesinde gelinin eline kına yakılırken gelini ağlatmak amacıyla söylenilen türkülerin adıdır.

Vurun gelin kınasını

Ağlatın garip anasını

Güveyin kaynanasını

Şen olsun dayler!

Gelinin koçusu tellidir

İçinde gelin bellidir

Güveyi Rumelilidir

Şen olsun dayler (Edirne)

Gelin Alma, Gelin Çıkarma, Gelin Götürme, Hak Alma, Gelin Savması Anadolu’da kına gecesinin ertesi günü erkek tarafının gelini almak amacıyla kız evine gitmesinin adı olup geçmişte çalgıcıların eşliğinde gelini bindirmek amacıyla bir de at getirilirdi.

Gelin Bakma Anadolu’da düğünün ertesi gün erkeklerinin evden ayrılmasının ardından geline duvak ve gelinliğinin giydirilip komşu ve misafir kadınlara gösterilmesidir.

Gelin Göçürme Anadolu’da gelinin düğün evine getirildiği sırada ayakları dibinde bardak veya tabak kırmak, kurban kesmek geleneğinin adıdır (Tokat).

Gelin Hamamı Anadolu’da düğünün birinci gününde önde gelin, sağında ve solunda yakın arkadaşları ve arkalarında diğer kadınların oluşturduğu konvoy halinde -gelin dışındaki- kadınların ellerinde mumlarla ilahiler söyleyerek hamama gitme geleneğinin adıdır (Amasya) Bkz. Güvey hamamı

Gelin Kayaları Anadolu’da genellikle kaynanasına saygısızlık yaptığı için aldığı bedduadan tek başına bazen de bir zorba tarafından Gelin alayından kaçırılırken kızın Allah’a yalvarmasıyla tüm alayla birlikte taşa dönüştüğüne inanılan gelinler olduğuna inanılan insan biçimli kayaların adıdır.

 

Gelin kayası

Akçaabat’ın Kuruçam köyünden Büyükoba yaylasına yolun ortalarında atlı geline benzeyen koca bir kaya görülür. Oralıların anlattığına göre atın üstündeki gelin, annesi ile babasını dinlemeden sevdiği erkeğe kaçmış. Gelinin annesiyle babası, kızlarının o erkekle evlenmesine izin vermemişler. Kızlarını geri istemişler. Kız sevdiği erkekten ayrılmamış. Düğün yapmışlar. Düğün alayı oradan geçerken ata bindirilen gelin annesiyle karşılaşmış. Gelinin annesi başını açarak kızına beddua etmiş, Gelin, atıyla birlikte taş kesilip orada kalmış (Gedikoğlu 1989: 130).

 

Gelin Kaynana Oyunu Isparta yöresinde düğün ve eğlencelerde dört kadın (gelin, kaynana, 2 komşu kadın) tarafından özgün türküleri eşliğinde oynanan, gelin kaynana çekişmesini konu alan seyirlik bir oyunun adıdır.

“Kaynanayı netmeli

Bir kazana atmalı

Yandım gelin, dedikçe

Alta odun katmalı.”

Gelin Okşaması Kına gecesi gelini ağlatmak amacıyla söylenen türkülerin adıdır (Denizli)

Sığırları suya akışır

Döner ardına bakışır

Gelinlik sana yakışır

Git gelinim sağlık ile

Sil gözünü yağlık

Gelin Pazarı, Duvak Günü Gerdek gecesinden sonraki günün adı olup komşu kadınlar düğün evine gelerek gelini tebrik ederler (Sakarya)

Gelin Teli Gelin duvağını süsleyen 1-2 mm kalınlığında gümüş tellerdir.

Gelin Yanı Düğünden sonraki ilk Cuma günü oğlan evinde yapılan eğlencenin adıdır (Burdur)

Gelin Yüzü Günü Gerdekten sonraki gün komşu kadınların gelini ziyarete geip armağanlar getirmesi geleneğinin adı olup bu dönemde gelin başında al bir tülbentle dolaşmaktadır (Konya)

Gelini Arpalamak Kız evinden gelin alayınca alınıp güvey evine götürülen gelinin yol bitimine yakın erkek kardeşi tarafından attan indirildikten sonra başından aşağı arpa, şeker, çerez dolu bir kabın boşaltılması geleneğinin adıdır (Trabzon)

Gelini Orta Etmek Nişan sırasında gelinin sol koltuğunun ekmek altında sağ koltuğunun altında Kur’ân ile misafirlerin karşısına çıkarılması adetidir (Trabzon)

Gelinlik Gelinin düğün sırasında giydiği özel tören giysisinin adı olup, günümüzde mutlaka beyaz bir gece tuvaleti görümündedir. Yakın zamana kadar Anadolu’da gelin kıyafeti sırma işlemeli bir entari, belde kıymetli mücevherlerle süslü kemer, başında kıymetli taş veya altınlarla süslü bir başlıktan oluşmaktaydı.

Gelinlik Etmek Yeni gelinlerin bir süre için aile büyüklerinin yanında (kayınpeder, kaynana) konuşmaması, sofraya oturmaması gibi adetlerin adıdır.

Gemi Aslanı İskandinav denizcilerin gemi pruvasına koyduğu aslan başı formunda ahşap oyma süsün adı olup dinsel ya da etnik bir simge sayılabilirdi.

Gemi Oyunu Manisa’nın Tarhala köyünde yedi-sekiz oyuncunun birbirlerinin omuzlarına çıkarak altlı üstlü iki sıra oluşturarak türküler eşliğinde oynadığı Karadenizlilerin heyamo oyunlarına benzeyen bir oyunun adıdır.

“Geminin kazanı yok

İçinde düzeni yok

Şam’ı şarkı dolaştım

Yârimden güzeli yok

Bas gidelim

(Nakarat)

Gemideyim gemide

Ayağım yemenide

Yorma beni komite

Sevdiğim var geride

Bas gidelim”

Gencer Dini bayramların ikinci gününe verilen isim olup, Gencer günü köylü kızları kasabaya inip gönüllerince alış veriş yapıp, kendilerini topluma tanıtırlar (Aydın)

Genç Osman Safranbolu köy düğünlerinde özgün türküsü eşliğinde oynanan bir oyun olup, çiftetelliye benzemektedir.

“Kelle koltuğunda gidiyor gasdan

Vezirliğe şayestedir Gencosman

Horazum da tavuğum da gıtgıdak…”

Ger Tahta iskeletli, küre biçimli, üzeri hayvan kürkleriyle kaplı geleneksel Moğol çadırlarının adıdır. Bir kaç saat içinde kurulup sökülebilen, batı yarısında erkeklere özgü av ve binicilik aletleri doğu yarısında ise kadınlara özgü eşyalar ve kap-kacağı barındıran gerlerin içerisinde kışın soba yakılmaktadır.

Gerdan Süpürgesi Yaşlı Müslümanların İslamî kurallara uygun olarak bıraktığı, uzun yıllar kesilmemesinden dolayı oldukça uzamış sakallarının halk arasındaki adıdır (İç Anadolu).

Gerdek Evi Gelin ile güveyin düğün gecesi baş başa kaldıkları odanın adıdır. Düğün yemeğinden sonra güvey önce camiye yatsı namazına ardından arkadaşları tarafından gerdek evine getirilmekte, sağdıç ve arkadaşlarının şakalaşma ve yumruklamaları veya dini ilahiler eşliğinde gerdek evine sokulmaktadır.

 

Gerdek gecesi

Gerdek gecesi kız-oğlan-kız olma koşulunun araması kültürün aşağı evreleri boyunca hiç akla gelmemiştir. Kız-oğlan-kızlık aşağı kültürlerde, tersine batıl kaygılardan ve duygusal tiksinmeden kaynaklanan nedenlerle hoş karşılanmamıştır… soylu sınıfının var olduğu toplumlarda, soylu damadın onuru, tıpkı eşlerine olduğu gibi, gelecekteki eşine de tabu konmasını gerekli kıldığında kızlık koşulu aranmaya başlamıştır… Bedensel iffetle ilgili tabuların kökeni, utanma ya da günah işleme korkusuyla hiçbir ilişkisi olmayan, tersine cinsel organların gizemsel etkilerle özellikle de nazar değmesi sonucu incinebileceği kaygısıyla gelişen batıl inançlarda yatmaktadır… cinsel organların korunmasına yol açan batıl düşünceler büyük ölçüde geliştirildi ve ataerkil düzenin dişi iffetliliğini şart koşan taleplerine dönüştürüldü (Briffault 1990: 296,298).

Gerdek Bekleme Düğün günü akşam namazından sonra güvey camiye götürülüp tövbe ettirildikten ve sırtı yumruklanarak gerdek odasına sokulduktan sonra damadın arkadaşlarının yakınlarındaki bir evde eğlenmeye devam etmelerinin adıdır (Burdur)

Gerdek Gecesi, Zifaf Gecesi Gelinle güveyin karı koca olduğu düğünden sonraki ilk gecenin adıdır.

Gerede Zeybeği Gerede ilçesinde sohbet âlemlerinde kaşıklı oynanan bir zeybek oyununun adıdır.

‘Zeybekleri Eğr Ova’da bastılar

Cepkenini çam dalına astılar

Üç kardeşi bir arada kestiler’

Gergef Anadolu’da içine kumaş gerilerek nakış işlemek amacıyla kullanılan genellikle dörtgen formunda ahşap çerçevenin adıdır.

Gergyovden Bulgaristan’da her yıl 6 Mayıs tarihinde kutlanılan St. George gününün mahalli adıdır.

Gerjis Malay halkının inanışında kaplana benzeyen korkunç bir yaratığın adıdır.

Getir Kış aylarında erkeklerin çorap üstüne geçirdikleri bir çeşit dizliğin adıdır (Konya)

Gévaudan Canavarı Fransızca ‘La bête du Gévaudan’. Güney Frasa’da 1764-67 yılları arasında Lozère/ Gévaudan bölgesinde Margeride dağları civarında dehşet saçan kurt benzeri bir yaratığın adıdır.

Gevherî 17. yüzyılın ikinci yarısı ile 18. yüzyıl başlarında yaşadığı ve iyi bir eğitim gördüğü sanılan bir halk ozanının adıdır.

“Huda nusret verse İslâm askeri

Ursalar düşmana tiğ ü teberi

Sene bin yüz tarihinde Gevherî

Padışaha Selim Giray Han geldi”

Geygel Abdalları Bolu yöresinde yaşamış, gizli bir dil konuşan abdalların adıdır. Bkz . Gizli dil

Gezek Kış mevsiminde daha çok cumartesi akşamları gerçekleştirilen içkisiz ev eğlencelerinin adıdır. Yemekli gezekler akşam namazından sonra gerçekleştirilip mutlaka bamya yenilir, tekerlemeler söylenilir, bilmeceler sorulur, halk oyunları oynanılır (Afyonkarahisar, Kütahya)

Ghillie Dhu İskoç masallarında bahsi geçen, huş ağacında yalnız başına yaşayan bir elfin adı olup yosun ve yapraklardan dokunmuş elbiseler giymektedir.

Ghoul, Ghul, Ğulah Arap halkının inanışında çölde yaşayıp, hayvan şekline girebilen, mezarları açarak insan leşi ve küçük çocukların etini yiyen şeytani bir iblisin adıdır. Erkek formuna ‘ghoul’, dişil formuna ‘ghoulah’ adı verilmektedir (Hurwood 1968) .

Gigaku Maskesi Çin kökenli bir halk oyununu olup MS 7. yüzyılda Japon kültürüne giren gigaku oyunlarında dansçıların kullandığı ahşap yüz maskelerinin adıdır.

Gimu Japon halkının inanışında kişinin atalarına, içinde yaşadığı topluma ve on yüklendiği kişilere karşı mükellefiyetlerini tam ve eksiksiz olarak yerine getirmesinin adı olup tüm yaşam boyunca sürmektedir.

Bu görevler:

1. Çu: İmparatora ve Japonya’ya karşı
2. Ko: Ana, ababa ve atalara karşı
3. Nimmu: İşine karşı

Ginseng Ponax Quinquefolium adlı bitkinin Çince adı olup ‘Yaşayan İnsan’ anlamına gelmektedir. Eski Çin’de bir çeşit ab-ı hayat iksiri olarak algılanıp ömrü uzattığına inanılmakta, bir tılsım gibi taşınmasının insanı kötü ruhlardan koruyacağına inanılırdı.

Giri Japonya’da matematiksel bir karşılığı olan manevi borç ve mükellefiyetlerin (Bkz. On) ödenmesinin adıdır. Bkz. Gimu

Girikli Kadınların giydiği bir çeşit geleneksel yırtmaçlı entari çeşidinin adıdır (Uşak).

Gizli Dil 1. Aydın ilinde yaşayan Alevi Tahtacı ve Yörüklerin Sünni komşularından gelenek ve inançlarını gizlemek amacıyla kullandıkları şifreli bir dilin adıdır.

Örnekler:

Rakıştı veremo (Memur geliyor)

Somun yamu: Saldırın

Hataburut şibirden: Kaçıp saklanın

2. Bolu’da yaşayan Geygel abdalları da muhtemelen aynı nedenle gizli bir dile sahiptir.

Bu dilden örnek kelimeler (Yurt, 1519)

Ales: Geldi

An: Getir

Asala: Gülüyor

Asdar: Tut

Beş: Otur

Bıkın: Sat

Cono: Adam

Çava: Kız çocuk

Garaz: Sakla

Guynu: Fena

Lova: Para

Manoş: Jandarma

Maru: Ekmek

Mülas: Öldü

Nangav: Vur

Pi: İç

Prasta: Koş

Kanili: Çirkin

Ker: Ev

Rovala: Ağla

Yagalu: Tüfek

Bkz. Geygel Abdalları

Folklor Sözlüğü önceki bölümler

AA-AK,  AL -AS, AS, AZ, BA -BAŞ, BAT-BLU, BO-BY, C, Ç, DA, 

DİN-DZ, E, F

Kaynak

Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009