Ahdamar Adası Akdamar Ermeni Kilisesi, Van

Türkiye’nin doğusunda, Van Gölü üzerindeki küçük Akdamar Adası’nda Orta Çağ Ermeni sanatı ve mimarisinin nadide eseri Akdamar Kilisesi, Kutsal Haç Katedrali (Ermenice: Սուրբ Խաչ եկեղեցի) veya Surp Haç Kilisesi tek başına dünyanın her yerinden ziyaretçiyi kendine çeken bir Ermeni Apostolik katedralidir. 

Kudüs’ten İran’a kaçırıldıktan sonra 7. yüzyılda Van yöresine getirildiği rivayet edilen haçın bir parçasını barındırmak maksadıyla Vaspurakan kralı I. Gagik Artsruni’nin emriyle 915-921 yıllarında mimar ve keşiş Manuel tarafından volkanik tüften inşa edilmiştir. Adanın güney doğusuna kurulmuş olan kilise dört yapraklı yonca biçimli haç plana sahiptir. 

14.80 x 11.5m ölçülerinde olup, 20.40m yüksekliğindeki kubbesiyle bir zamanlar Gagik’in adadaki ikametgahına evine eşlik eden büyük bir dini kompleksin parçasıydı. Kral Artsruni’nin saltanatı sona erdikten sonra Akdamar Kilisesi 1800’lerin sonlarına kadar yerel Patrik statüsündeki Ahtamar Ermeni Katolikosu’nun ikametgahı olmuştur. 1915 sırasında kilise yağmalanmış ve manastır binaları yıkılmış, Temmuz 1916’da ise Osmanlı devleti katolikosluğu resmen lağvetmiştir. Bakımsız kalan ve bir süre askeri eğitim alanı olarak kullanılan kilise,1951’de neredeyse yıkılmak üzereyken yazar ve gazeteci Yaşar Kemal adayı ziyaret ettiğinde durumdan duyduğu üzüntüyü kamuoyu ile paylaşınca kurtarılmıştır.

Hoşgörü adası

20 Mayıs 2005 ve 21 Temmuz 2006 tarihleri ​​arasında TC Kültür Bakanlığı tarafından finanse edilen kapsamlı bir restorasyon çalışmasından sonra, 29 Mart 2007 tarihinde Kültür Bakanı, hükümet yetkilileri, çeşitli ülkelerin büyükelçileri, Ermeni patriği, Ermenistan Kültür Bakan Yardımcısı ve dünyanın birçok haber kuruluşundan davetli gazetecilerden oluşan büyük bir grup tarafından müze olarak olarak hizmette açılmıştır. Yıkılmak üzere olan yapının Türk devleti tarafından kurtarılmasına karşın müzeye dönüştürülmesinin dini geçmişlerinden bir parçanın kaybolduğunu hisseden Ermenilerin tümü tarafından hoş karşılandığını söylemek zordur. Türk hükümet yetkilileri ‘Hoşgörü adası’ olarak nitelese de Ermenice Ahtamar kelimesinin Türkçeleştirilerek Akdamar yapılması, resmi açıklamalarda ‘Ermeni’ kelimesinin idareli kullanılması, Türkiye’deki Ermeni cemaatinin kilisede ayin yapılmasına izin verilmemesi ve siteye büyük bir Türk bayrağının asılması aynı çevrelerce eleştirilmiştir.

Akdamar Kilisesinde Ayin

Kültür ve Turizm Bakanlığının özel izniyle, Akdamar Kilisesi’nde 95 yıl aradan sonra 19 Eylül 2010’da ilk kez senede bir defalığına ayin yapılmasına izin verilmiş, son olarak 5 Eylül 2021 Pazar günü Kovid-19 tedbirleri kapsamında sınırlı sayıda ziyaretçinin katılımıyla 9. kez ayin yapılmasına izin verilmiştir. 

Açılışta Patrikhanenin getirdiği haç uygun olmadığı gerekçesiyle katedral kubbesine yerleştirilmemişse de 2 Ekim 2010’dan beri haç kilisenin tepesinde yer almaktadır. Ayrıca 8 Eylül 2013’te katedralde bir grup Ermeni erkek çocuk için vaftiz töreni yapılmıştır ki bu Van’da 1915 sonrasında gerçekleşen ilk vaftiz törenidir. 

Kilise, yapının uzaktan sade görünmesini sağlayan bloklu bir mimari tarzda inşa edilmişse de ancak yakınlaşınca kilisenin neredeyse tamamının süslü oymalarla kaplı olduğu görülmektedir. Bir dizi dekoratif süslemelerin varlığının yanı sıra oymaların çoğu Yunus Peygamber’in denize atılması, Hz. Meryem ve kucağında İsa, Adem ile Havva’nın Cennet’ten kovulması, Hz. Davut ile Kral Goliat’ın mücadelesi, Samson Filistinli ikilisi, ateşte üç İbrani genci, aslan ininde Daniel sahneleri gibi Kitab-ı Mukaddes’ten hikayeleri göstermektedir. Bazı bilim adamları, süslemelerin Türk, Sasani ve Emevi sanatlarından ödünçlenmiş olduğunu iddia etmişlerse de dış duvarlarını süsleyen damgasını vuran etkinin esas olarak İncil olduğu konusunda görüş birliği vardır. Gevaş ve Edremit iskelelerinden kalkan teknelerle tekneye adaya ulaşmak mümkündür.