İpek Yolu, Çin’in Han Hanedanlığı[1] döneminde kurulan ve MÖ 2. yüzyıldan 18. yüzyıla eski dünyanın Doğu ile Batı bölgelerini birbirine bağlayan, bu bölgeler arasındaki ekonomik, kültürel, politik ve dini etkileşime sebep olan bir ticaret yolu ağının adıdır. Üç kıtayı (Avrupa, Afrika ve Asya) içeren bu ağ Doğu Asya ve Güneydoğu Asya’yı Güney Asya, İran, Arap Yarımadası, Doğu Afrika ve Güney Avrupa ile birleştiren karayollarını ifade etmektedir. İpek Yolu güzergahların geçtiği topraklar üzerinde önemli bir etkiye sahipti ve ticaret İpek Yolu güzergahları boyunca kasaba ve şehirlerin gelişiminde önemli bir rol oynadı. İpek Yolu açılışından kapanışına kadar dünya medeniyetinin gelişimi üzerinde çok büyük bir etkiye sahip olup, modern dünyayı onun varlık ve etkisi olmadan hayal etmek zordur. Haziran 2014’te UNESCO, İpek Yolu’nun Chang’an-Tianshan koridorunu bir Dünya Mirası Alanı olarak belirlemiş olup, Hindistan kısmı geçici site listesinde yer almaktadır.
İsimlendirme
İtalyan gezgin ve kâşif Marco Polo (MS 1254-1324) 1276-1291 yılları arasında bu rotada uzak doğuda yaptığı gezileri ve Kubilay Han’ın yanında geçirdiği yılları içeren Rustichello da Pisa tarafından derlenen seyahatnamesinde yazar tarafından İpek Yolu ifadesi hiç kullanılmadığı gibi bu terimin varlığına dair bir tanıklıkta kaydedilmemiştir. 1877’de Alman coğrafyacı ve gezgin Ferdinand von Richthofen’in[2] ilk olarak ‘Seidenstraße‘ (ipek yolu) veya ‘ Seidenstraßen‘ (ipek yolları) kelimelerini bu rotda kullanılan malları ifade etmek için kullandığı ileri sürülmüştür[3][4]. Sadece doğudan batıya tek yönlü bir yol olmadığından, iyice yerleşen ‘İpek Yolu‘ yerine ‘İpek Rotası’ terimi de modern tarihçilerce giderek daha fazla tercih edilmektedir.
Pers Kraliyet Yolu Nasıl Açıldı?
İpek Yolu üzerinde hareket eden kervanların tarihi aslında Han Hanedanı’nın kurulmasından önceye rastlamaktadır çünkü İpek Yolu’nun ana arterlerinden biri olarak hizmet verecek olan Pers Kraliyet Yolu, Ahameniş İmparatorluğu (MÖ 500-330) sırasında kurulmuştur. İran İmparatorluğu’nun bir anıtı olan Kral Yolu veya tam ismi ile Pers Kral Yolu Pers İmparatorluğu kralı Büyük Darius (I.Darius) zamanında MÖ 5. yüzyılda onarılmış ve yeniden düzenlenmişti. İran’ın kuzeyindeki Susa’dan Ekbatana, Babil, eski Asur başkenti Nineveh, Kilikya üzerinden Anadolu’ya ulaşıyor, Halys’ı (Kızılırmak) geçtikten Sardis’e ‘dek uzanıyordu. İmparatorluk arazisinde uzanan bu rota boyunca mesajların hızla iletilmesi için elçilerin atlarını değiştirebileceği posta istasyonlarını barındırıyordu. Yol boyunca yerleştirilen güvenlik görevlileri ile rotayı güvenceye almak için dolaştırılan devriyeler kral Yolu’nun güvenliğini sağlıyordu. Angarium’un kuryelerinin yürüyerek 93 günde gidilen 9 gün içinde Susa’dan Ege kıyıları yakınlarındaki Lidya kenti Sardis’e 2.667 km seyahat etmesi gerekiyordu. Herodot, Pers habercilerin hız ve verimini övmüştür: ‘Dünyada bu Pers kuryelerinden daha hızlı seyahat eden hiçbir şey yok. Ne kar, ne yağmur, ne sıcak, ne de gecenim karanlığı bu kuryelerin işlerini en yüksek hızda tamamlamalarını engellemiyor”[5]. Bu sözler New York’ta James Farley postanesinde yazılı olarak bulunmakta olup, Amerika Posta Servisi’nce benimsenen amentüsü olduğuna inanılmaktadır. Kraliyet Yolunun İran’ın merkez platosu boyunca uzanması İpek Yolu olarak bilinen büyük ticaret yoluna denk gelmekteydi. Kral yolu Büyük İskender döneminde uzun mesafeli ticaretin gelişmesine yardım ederken sağlam yapımı yüzünden Roma dönemine kadar kullanılmaya devam etti.
İpek Yolu Nasıl Açıldı?
Büyük İskender İran’ı fethettikten sonra, MÖ 339’da Neb bölgesinde (Tacikistan) yer alan Fergana Vadisi’nde İskenderiye Eskhate şehrini kurmuş ve Hindistan üzerinde yeni fetihlere girişirken Şehirde yaralı gazilerini burada bırakarak, yoluna devam etmişti. İskender’in ölümünden sonra burada kalan Makedon savaşçıları yerli halktan kadınlarla evlenerek çoğalmış, Selevkos İmparatorluğuna bağlı Grek-Baktriya Krallığı’nı kurarak Orta Asya’daki Baktriya ve Soğdiana’yı MÖ 250’den 125’e kadar kontrol etmiştir. Grek-Baktriya kralı I. Euthydemus (MÖ 260-195) döneminde güçlenen Yunanlılar Strabon’a göre imparatorluklarını Seres[6] veya Serica’ya kadar genişletmişlerdi. Serica Antik Yunan ve Roma coğrafyacıları tarafından bilinen Asya’nın en doğu ülkelerinden birisi olup Kuzey Çin kast edilmekteydi. Çin ile batı arasındaki ilk temasın bu dönemde yani MÖ 200 yıllarında olduğu düşünülmektedir. Kuzey Çin Han Hanedanlığı (MÖ 202- MS 220), Xiongnu Hanlığı’nın göçebe kabileleri tarafından kuzey ve batı sınırlarında düzenli olarak taciz edilmekteydi. MÖ 138’de İmparator Wu, elçisi Zhang Qian’ı Xiongnu’yu yenmek için Yuezhi halkı ile bir ittifakı müzakere etmesi için batıya gönderdi. Zhang Qian’ın batıya yolculuğu sırasında Orta Asya’daki birçok farklı kültür ile karşılaşırken, Büyük İskender ordusundan Grek-Baktriyalıları da görmüş `Dayuan’ veya ‘Büyük Yunanlılar’ adını verdikleri kişilerle temas kurmuştur. At uzun zamandır Çin’de biliniyordu ve Shang Hanedanlığı (MÖ 1600-1046) dönemde bile süvarilerce ve savaş arabaları için savaşta kullanılmıştı, ancak Çinliler daha büyük ve hızlı batı atlarını Dayuan’da bulmuş ve süvarileri için Yunanlılarla birlikte verimli bir at yetiştirme programı için anlaşmışlardır. Dayuan’ndan temin edilen batı atlarıyla Çinliler atlı okçular Xiongnu‘yu yenmeyi başarmışlardır. Bu zaferden sonra İmparator Wu’nun Batı uygarlıkları ile ticaret yaparak başka şeyler de kazanılabileceği konusunda düşünmesine sebep oldu ve sonunda MÖ 130’da İpek Yolu açıldı. MÖ 171-138 arasında, Part kralı I. Mitridates krallığını Mezopotamya’ya doğru genişletmek istediğinde karşısında çıkan Selevkos Kralı VII. Antiochus Sidetes (MÖ 138-129) ile karşılaşmışsa da hasmını yenerek Mezopotamya’yı ele geçirdiğinde İpek Yolu da onun kontrolüne girmiştir. Partlar bu dönemde Çin ile Batı arasında aracı olmuşlardır.
İpek Yolu’nda Taşınan Mallar
İpek Yolu boyunca birçok farklı ürün iki yönde taşınırken Roma’da Çin ipeğinin popüler olması ticaret hacmini özellikle arttırmıştır. Roma döneminde İpek Yolu güzergahı Çin’den Hindistan, Küçük Asya ve Mezopotamya boyunca Mısır, Afrika, Yunanistan, Roma ve İngiltere’ye dek uzanıyordu. Han Hanedanlığı döneminde Çinliler tarafından icat edilen kâğıt ve barut, uygarlığın gelişimini ipekten daha fazla etkilemiştir. İpek Yolu boyunca pek çok tüccar, bir ürünün sahiplerini birçok kez değiştireceği ve son alıcısına ulaşmadan önce her biri ile biraz seyahat edeceği geçiş ticaretine katılmıştır. Kervansaraylar, büyük tüccarlar veya seyahat eden tüccarları ağırlamak için tasarlanmış hanlar, insanların ve malların bu güzergahlar boyunca geçişini kolaylaştırmak için hayati bir rol oynamışlardır. Ticaret yolları geliştikçe ve daha kazançlı hale geldikçe, kervansaraylar bir zorunluluk haline geldi ve inşaatları 10. yüzyıldan itibaren Orta Asya’da yoğunlaştı ve 19. yüzyılın sonlarına kadar devam etti.
İpek yolunda batıdan doğuya atlar, eyer ve binicilik takımları, şarap, köpe ve diğer evcil hayvanlar, bal, meyveler, züccaciye, yün battaniye ve halılar, perde gibi çeşitli tekstil ürünleri, altın ve gümüş taşınmıştır. Doğudan batıya ise ipek, çay, boyalar, kıymetli taşar, porselen tabak, kâse ve vazolar, tarçın ve zencefil gibi baharatlar, bronz ve altın eserler, ilaçlar, parfümler, fildişi, pirinç, kâğıt ve barut getirilmiştir. Çin’in ipek tekstil, vernik ve porselenleri, Hindistan’ın Sandal Ağacı, İran’ın safran, fıstık ve hurması, Somali’nin mür ve buhuru, Mısır’ın cam şişeleri bu iki yönlü ticaret ağının gözde ürünleriydi.
Ganj Deltası’ndaki tüccarlar, doğu tüccarları ile ticaret yaparken doğu para birimlerini batı tüccarları ile ticaret yaparken batı para birimlerini kullanıyorlardı. Batı para birimlerinin çoğu daha doğuya gitmezken doğu ve Çin paraları da bundan daha batıya gitmiyor, döviz bozdurma görevi gören ortalarda bir yerde birbiriyle takas ediliyordu. Madeni paralar kıymetli metallerden yapıldığı ve değerlerinin altın veya gümüş değerleri ile belirlenmişse de Batılı tüccarlar Sasani imparatorluğunun gümüş dirhemini veya Bizans imparatorluğunun altın solidusunu, doğu tüccarları ise Çin para birimini tercih ediyordu. Ganj deltasındaki tüccarlar, doğu ve batı paralarına sahip tüccarlar arasında bugün döviz bozdurma komisyoncularının yaptığı gibi bir işlev görmekteydiler.
Rotalar
İpek Yolu Kuzey, Güney ve Güneybatı rotası olarak bilinen çeşitli yollardan oluşuyordu. Bunların dışında Modern Çin’deki Sichuan’dan Yunnan, Burma ve Bangladeş üzerinden bir ticaret yolu olduğuna dair kanıtlar bulunmakta olup buna Ledo rotası denilmekteydi. Sarı Deniz, Doğu Çin Denizi, Güney Çin Denizi, Malacca Boğazı, Hint Okyanusu, Bengal Körfezi, Arap Denizi, Basra Körfezi, Kızıldeniz ve Akdeniz ise İpek Yolu’nun deniz bölümlerini oluşturmaktaydı. Japonya’nın batı kıyısından, Çin sahilinden Güney Doğu Asya’ya ve geçmişe kadar 15.000 kilometreden fazla uzanan bu rotalarda sayısız kervan dolaşıyordu.
Kuzey Rotası
Kuzey rotasının en doğu noktası, Çin’in merkezinde önemli bir şehir olan Chang’an idi. M.Ö. 141’den 87’ye kadar hüküm süren Han imparatoru Wu’nun göçebe kabilelerin etki alanı içinde gezginlere saldırmasını önlemek için ordusunu kullandığı MÖ 1. Yüzyılda sıkça kullanılmıştır. Kuzey yolu sonradan 3 ayrı rotaya ayrılmıştır. Taklamakan Çölü’nün kuzeyindeki ve Taklamakan Çölü’nün güneyindeki dağ sıralarını izleyen iki yol ve şu anda Güneydoğu Kazakistan’da bulunan Turpan, Talgar ve Almatı üzerinden Tian Shan dağlarının kuzeyini takip eden üçüncü yol. İlk iki yol Sincan’daki vaha şehri Kaşgar’da tekrar birleşiyorlardı. Kaşgar’dan sonra güzergahlar tekrar bölünüyor, güney Termez ve Balkh’a, kuzey ise Kokand’a ve daha sonra Karakum Çölü’nün batısına gidiyordu. Türkmenistan’da Merv’e ulaşmadan önce her iki güzergâh da ana güney güzergahına katılıyordu.
Güney Rotası
Güney güzergâhı Çin’de Karakurum Dağları’ndan geçtiğinden Karakurum Rotası olarak da bilinmektedir. Himalayalar’ın batı uzantısı olan Karakurum Dağları, Pakistan, Çin ve Hindistan sınırlarını kapsamakta, kuzeybatıda Afganistan ve Tacikistan’a kadar uzanmaktadır. Karakorum dağlarının batısında, güney yolunun denize doğru ilerleyen birçok mahmuzu vardı, çünkü birçok gezgin karaya çıkmak yerine gemi ile devam etmek istiyordu. Okyanusa gitmeyenler Hindukuş dağları ve Afganistan’a doğru devam ediyor, Türkmenistan’da Merv’e ulaşmadan önce kuzey yollarıyla birleşiyordu. Merv’den güney yolu, gemilerin Akdeniz üzerinden güney Avrupa’ya kıymetli kargoyu almayı beklediği Levant’a ulaşmak için kuzey İran, Mezopotamya ve Suriye Çölü’nün kuzey eteklerinde batıya doğru düz bir çizgide ilerliyordu. Levant’tan kuzeye doğru Anadolu’ya ya da güneyden Kuzey Afrika’ya kadar sürekli seyahat mümkündü.
Güneybatı Rotası
Güneybatı yolu, Ganj Deltası üzerinden Çin’den Hindistan’a uzanıyordu. Bu delta bölgesi önemli bir ticaret merkeziydi ve arkeolojik kazılarda antik Roma boncukları bile bulunmuştur. Tayland ve Java’dan değerli taşlar dünyanın çeşitli yerlerine dağılıyordu.
İpek
İpek, koza yapmak için ipekböceği tarafından üretilen protein liflerinden dokunan eski Çin kökenli bir tekstil ürünüdür ve Çin geleneğine göre, MÖ 2.700 yıllarında geliştirilmiştir. Üretimi, Çin’de yaklaşık 3000 yıl boyunca şiddetle korunan bir sır olarak saklandı, emperyal kararnameler bir yabancıya üretim sürecini ifşa eden herkesi ölüm cezasına çarptırdı. Hubei eyaletindeki MÖ 4. ve 3. yüzyıllardan kalma mezarlarda ipek giysiler de dahil olmak üzere olağanüstü ipek işi örnekler bulunmuştur. İpek, Han Hanedanlığı döneminde Çin’in başlıca ihracatlarından biri haline gelmiştir ki bu döneme ait Çin bezleri Mısır’da, Kuzey Moğolistan’da ve başka yerlerde bulunmuştur.
Roma ve Bizans’ın İpek Sevdası
Augustus Roma imparatoru olmadan önce taht için savaştığı Mark Antony (MÖ 83-30) ve VII. Kleopatra’nın (MÖ 69-30) ipek giysilerle dolaşmasını kınamışsa da zaferden sonra Roma’da ipeğin popülaritesini azaltmaya çalışmamıştır. Roma İmparatoru Augustus (MÖ 27-MS 14) zamanında Çin ile batı arasındaki ticaret hacmi büyürken Çin ipeği Mısır, Yunanistan ve özellikle Roma’da en çok aranan emtia olmuştur. Romalılar başlangıçta ipeğin ağaçlardan elde edilen bitkisel bir ürün olduğunu sanmıştı. İpek Kos adasına geliyor orada dokunup Romalı kadınlar için elbise haline getiriliyordu. İpek pahalı olmanın yanı sıra transparan da olduğundan MS 91’de Yunanistan’ın fakir Messeinia bölgesinde dini törenlerde ipek giyilmesi yasaklanmıştı. Genç Seneca döneminde (MÖ 4–MS 65) çoğu Romalılar Çin ipeğinin ahlaksız kadınlar tarafından giyilebileceğini düşünmekteyse de ipek ithalatı giderek artmıştır. 476’da Roma İmparatorluğu’nun yıkılışına kadar ipek giderek pahalı olsa da popülaritesini korumuştur. Roma’nın Bizans İmparatorluğu olarak bilinen doğu yarısında ipek sevdası devam etmiştir. Bu sırada Avrupalılar ipeğin ağaçta yetişmediğini bir böcek çeşidi tarafından üretildiğini öğrenmişlerse de bunları temin edememişlerdi çünkü Çinliler ipekböceklerini ve ipliği toplama süreçlerini gizli tutmaktaydı. Çinlinin ipek için talep ettiği fahiş fiyatlardan bıkan Bizans imparatoru Justinian (MS 527-565) ipekböceği çalmak ve onları tekrar batıya kaçırmak için Çin’e keşiş kılığına girmiş iki elçi göndermiştir. Keşişler görevlerinde başarılı olduğunda Bizans’ın ipek endüstrisi başlamıştır. 1453 yılında Osmanlı Türkleri İstanbul’u fethettikten sonra Osmanlı İmparatorluğu İpek Yolu’nu kapatmış daha doğrusu batı ile bağlantısını kesmiştir.
Mirası
1453’de İpek Yolu’nun kapanması Avrupalı kaşiflerin Asya’daki baharat ve altın zenginliğine ulaşacak alternatif ticaret yollarının bulunması amacı ile Coğrafi keşifler dönemini (1453-1660) başlatmasına sebep olmuştur. 15. yüzyılın sonlarında Portekizli kâşif Vasco da Gama, Ümit Burnu’nda dolaştı, böylece Avrupalı denizcileri ilk kez bu Güney Doğu Asya deniz yolları ile birleştirmiştir. Avrupalı kaşifler tanrıları ve ülkeleri adına yeni keşfettikleri coğrafyalarda toprak talep ederken batı kültürünü ve dinini dünyanın yeni keşfedilen bölgelerine yaymış böylece Keşifler Çağı dünyadaki diğer kültürleri etkilemiş, böylece modern dünyanın gelişimine zemin hazırlamıştır. 16. ve 17. yüzyıllarda, bu rotalar ve kazançlı ticareti, Portekiz, Hollanda ve İngilizler arasındaki şiddetli rekabete konu olmuştur. İpek Yolu’nun en büyük değeri batı ile doğu arasında kültür alışverişi yapılmasını sağlamış, ticari mallar ile birlikte sanat, din, felsefe, teknoloji, dil, bilim, mimari bilgiler de paylaşılmıştır. Bunun dışında İpek Yolu aracılığıyla Konstantinopolis‘e ulaştığı sanılan 542 vebası da bu rotanın istenmeyen konuklarından birisi olmuştur. 19. yüzyılda İpek Yolu’na arkeologlar ve coğrafyacılar yeni gezginler olarak katılmışlardır. Fransa, İngiltere, Almanya, Rusya ve Japonya’dan gelen bu araştırmacılar, Batı Çin’deki Taklamakan çölünü, İpek Yolları’ndaki antik siteleri keşfetmek için birçok arkeolojik keşif ve sayısız akademik çalışma yapmıştır.
İpek Yolu Tarihi Kronolojisi
MÖ 3200 At, Güney Rus bozkırlarında evcilleştiriliyor.
MÖ 3000 İpek kumaş Çin’de üretilmektedir. Sümerler bir yazı sistemi geliştiriyor.
MÖ 2500 dolaylarında Baktriya ve Arap develeri evcilleştirilmiştir.
MÖ 1700 Yakın doğuda at arabaları tanıtıldı.
MÖ 1600-1046 Bilinen en eski porselen
MÖ 1500 Demir teknolojisi, Küçük Asya’da gelişir. Avrasya bozkırlarında hayvan yetiştiren yarı göçebe kabileler yaşamaktadır.
MÖ 900 Atlı çobanların göçebeliği yayılıyor.
MÖ 750 dolaylarında Roma kuruldu.
MÖ 707 Göçebe Kimmerler Yakın Doğu’daki Urartu Krallığını fethetti.
MÖ 600’ler Zerdüştlük’ün kurucusu Zerdüşt, İran’da doğdu.
MÖ 560’lar Budizmin kurucusu Siddhārtha Gautama Nepal’de doğdu.
MÖ 550’ler Akhamenid (Ahameniş) İmparatorluğu İran’da kuruldu.
MÖ 551 Konfüçyüs Çin’de doğdu
M.Ö. 450 Yunan tarihçi Herodot İskitler hakkında bilgi toplamak için Olbia‘yı ziyaret etti.
MÖ 400 dolaylarında Büyük İskender İmparatorluğu Asya’ya doğru genişler.
MÖ 3. Yüzyılda Grek-Baktriya krallığı Orta Asya’da gelişir.
MS 247- 224 Part İmparatorluğu, eski İran ve Irak’ta önemli bir İran siyasi ve kültürel gücüdür.
MÖ 221’den 206’ya kadar süren Qin hanedanı, İmparatorluk Çin’in ilk hanedanıydı.
MÖ 206’da Han hanedanı Qin’i devirir. Budizm kuzey Hindistan’dan daha kuzeye yayılmaya başlar
MÖ 2. Yüzyıl Yunanistan‘ın Helenistik dönemi, MÖ 146’da Roma’nın Makedonya eyaletinin Roma Yunanistan’da kurulmasıyla sona ermektedir. Xiongnu (daha sonra Hunlar olarak bilinir) Orta Asya’da güç kazanır ve batı Çin’in bazı bölgelerini istila eder. Han Han Hanedanı’nın 7. imparatoru Han İmparatoru Wu (MÖ 157- MÖ 87) Batı’ya Chang Ch’ien seferlerini (Fergana ve Yueh-chih) gönderir.
MÖ 1. Yüzyıl Part Kralı Mithridates Sulla ve Wu-ti’ye büyükelçiler göndererek sonunda Doğu ve Batı arasında önemli bir bağ oluşturur. Parthlar, Romalıları Carrhae’de yenerler. Persler, Marcus Licinius Crassus’un komutası altında Roma Cumhuriyeti’nin sayısal olarak üstün ordusunu yenilgiye uğratıyordu. Bu, Roma Cumhuriyeti tarihinin en ezici yenilgilerinden biridir. Mısır Roma kontrolüne girerek Roma’nın Kızıldeniz’e daha iyi erişmesini sağlar. Roma Cumhuriyeti Roma İmparatorluğu’na dönüşür.
MS 1. Yüzyıl İpek Roma tarafından ithal edilir. Roma’da cam üfleme gelişmiştir. Orta Asya’da Budizmin hızla yayılması. Kuşhan İmparatorluğu Orta Asya’nın çoğunu kontrol ediyor. Çinli General Pan Ch’ao Xiongnu‘yu yenerek Tarim Havzası’ndaki baskınlarını sona erdirdi. Bu İpek Yolu boyunca uzanan yolcular için durumu önemli ölçüde iyileştirir. Çin Roma’ya bir büyükelçi gönderir, ancak büyükelçi asla o kadar batıya ulaşmaz. Yahudi vaiz ve dini lider Nasıralı İsa MS 30 civarında ölür ve yeni din Hristiyanlığı ortaya çıkar. Greko-Mısır coğrafyacı Claudius Ptolemy Coğrafyasını yazar ve İpek Yolu’nu haritalamaya çalışır.
MS 2. Yüzyıl Roma İmparatorluğu’nun en büyük olduğu yüzyıldır ve Uzak Doğu’dan ihraç edilen mallar için büyük bir pazardır. İpek Yolu, dört güçlü imparatorluktan- Roma İmparatorluğu, Part İmparatorluğu, Kuşhan İmparatorluğu ve Çin İmparatorluğu seyahat etmenin nispeten güvenli bir yoludur. Roma ilk elçisini deniz yoluyla Çin’e gönderdi. Budizm Çin’de yayılıyor. Orta Asya’daki birçok Zerdüşt, Budizm’i benimser.
MS 3. Yüzyıl İpek dokuma Asya’nın her yerine yayılmaya başlıyor, ancak dokumacılar büyük ölçüde Çin’den ithal edilen ipek ipliklere güveniyor. Han Hanedanlığı MS 220’de sona erer ve bunu Üç Krallık dönemi (MS 220-280) tamamlar. Çin artık birleşik değil. Sasaniler iktidara gelir ve İpek Yolu’nun bazı bölümlerini kontrol eder. İranlı dini lider Mani 276’da öldü. Sasani İmparatorluğu’nda büyük bir dini hareket olan Maniheizmin kurucusuydu.
MS 4. yüzyıl İpek Yolu, ipekböcekçiliğinin Çin’den yayılması için önemli bir güzergâh haline geldi. Kuzeyli göçebeler üzengiyi Çinli binicilere tanıtır. Xiongnu Çin’e tekrar saldırıyor. Öncesinde Byzantium olarak bilinen Konstantinopolis MS 330’dan sonra Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkenti oluyor. MS 380 yılında Selanik Fermanı ile Roma İmparatoru Theodosius I, Nicene Hristiyanlığı İmparatorluğun devlet dini haline getirir. Mogao Mağaraları’nın inşası İpek Yolu üzerinde önemli bir durak olan Dunhuang yakınlarında başlıyor. Bugün, Bin Buda’nın Mağaraları olarak biliniyorlar. MS 370’de Hunlar Volga Nehri bölgesine gelmişti. Çinli Budist rahip Fa-hsien, İpek Yolu üzerinde Hindistan’a ulaşmak için seyahat ediyor.
MS 4. Yüzyıl İpekböceği çiftlikleri Orta Asya’da bulunmakta. Vizigotlar İtalya ve İspanya’yı istila eder. Soğdlar Çin’e yeni cam üretim teknikleri getirdiler. 480 yılı, Batı Roma İmparatorluğu’nun son yılı olarak kabul edilir.
MS 6. Yüzyıl Orta Asya’daki Sasani İmparatorluğu’nun en güçlü olduğu yüzyıldır. Heptalit Krallığı gelişir ve Asya’da birçok Soğd bölgesini ele geçirir. İpekböceği çiftlikleri Avrupa’da bulunmaktadır. Nestorian Hıristiyanlar Çin’e seyahat ediyor. Budizm Japonya’ya ulaşır. Türk Kağanlığı Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı. Batı Türkleri Moğol platosundan Orta Asya’ya göç eder. Sui Hanedanlığı (581-617) Çin’in kısa ömürlü fakat önemli bir emperyal hanedanıydı. Sui, Kuzey ve Güney hanedanlarını birleştirdi ve tüm Çin’deki etnik Han Çin yönetimini yeniden kurdu.
MS 7. Yüzyıl Çin, Tang hanedanlığı tarafından yönetiliyor. Bu, Çin’deki birçok yeni yeniliğin ve aynı zamanda Çin’in Batı’ya göreceli açıklığının işaretlediği bir dönem. İpek Yolu boyunca Doğu ve Batı arasında çok fazla ticaret yapılmaktadır. İslam dini Mekke’de kuruldu. Kurucusu Muhammed MS 632’de öldü. Avarlar Avrupa’yı üzengi demirinin kullanımıyla tanıştırdı. Araplar Sasani İran’ı fethetti. Müslümanlar Mezopotamya ve İran’ı kontrol ediyorlar.
MS 8. Yüzyıl Emevi İslam halifeliği batıda İberya’dan doğuda İndus Nehri’ne kadar uzanmakta. Araplar İspanya’yı fethetti. Araplar Talas Savaşı’nda Çinli askerleri yendi. Araplar tarafından alınan savaş esirleri arasında, kağıt dünyasını Arap dünyasına tanıtan bazı kağıt üreticileri de var. Çin’de blok baskı icat edildi. Tang hanedanının gerilemesi İpek Yolu’nun daha az istikrarlı olmasına yol açıyor.
MS 9. Yüzyıl Barut Çin’de icat edildi. Çinliler pusulayı kullanmaya başladı. Çin’de yabancı kabul edilen dinler yasaklandı. 9. ve 12. yüzyıllar arasında Venedik, İpek Yolu üzerinden ithal edilen malların ticareti de dahil olmak üzere bir şehir devleti ve uluslararası ticaret için önemli bir merkez haline geldi.
MS 10. Yüzyıl Çin Tang hanedanı 907’de sona erdi. Çin’de oyun kartları icat edildi. Kırgız Türkleri Doğu Orta Asya’yı kontrol ediyor. İslam İmparatorluğu daha küçük krallıklara ayrılıyor. Çin’in Song hanedanı 960’ta başlayarak Çin’i yeniden birleştirdi ve Beş Hanedan ve On Krallık dönemini sonlandırdı.
MS 11. Yüzyıl Papa Urban II tarafından çağrı yapılan Birinci Haçlı Seferi 1095-1099’da gerçekleşti.
MS 12. Yüzyıl Çin, Kuzey Sung ve Güney Sung’a ayrılmıştır. Cengiz Han, Moğol İmparatorluğunu genişleterek Moğolları birleştirir. Müslümanlar Levant’tan Frankları çıkarırlar. İtalya’da ipek üretimi yapılmaktadır. Çin’de kağıt para kullanımı geliştirdi.
MS 13. Yüzyıl Cengiz Han 1227’de öldü. Moğollar, Orta ve Batı Asya’yı ve Moğolların uyguladığı barış nedeniyle İpek Yolu’nu kontrol ediyor. Moğollar bugünkü Rusya, Polonya ve Macaristan’ı istila etti. Keşiş Giovanni Carpini Roma‘dan Moğol başkenti Karakorum’a elçi olarak gönderilir. Fransa Kralı Flaman keşiş Willem van Ruysbroeck’i Karakurum’a gönderdi. Fransa’nın Louis IX liderliğindeki Yedinci Haçlı Seferi 1248-1254’te gerçekleşir. Kubilay Han, Çin’in Yuan hanedanlığını kurar. Kubilay 1260’dan 1294’e kadar hüküm süren Moğol İmparatorluğu’nun beşinci Büyük Hanıydı. Moğollar, Orta Asya ve İran’da kağıt parayı tanıttı. Marco Polo Venedik‘ten Çin’e seyahat ediyor. Osmanlı İmparatorluğu 13. yüzyılın sonunda Oğuz Türkü aşiret lideri I. Osman tarafından kuzeybatı Anadolu’da kurulur.
MS 14. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu büyümeye devam ediyor. Timur, İran ve Orta Asya’da Timur İmparatorluğu’nu kurdu. Üçüncü İpek Yolu güzergahı kuzeyde geliştirilmiştir. Arap İbn Battuta İpek Yolu’nda Çin’e kadar gider. Kara Veba, Avrasya’da tahmini 75 milyon – 200 milyon insanın ölümüyle sonuçlanıyor. Avrupa’daki zirvesi 1347-1351’de gerçekleşti Bu Avrasya tarihinin en yıkıcı salgınlarından biridir ve tarihin seyri üzerinde büyük bir etkiye sahip olan bir dizi sosyal, ekonomik ve dini ayaklanmalarla sonuçlanmıştır. Çin’de Yuan hanedanı sona erer ve Ming hanedanı başlar.
MS 15. Yüzyıl Timur Osmanlı Türklerini yener. Çinliler Afrika’ya giden baharat yollarını keşfediyor. Moğol gücünün azalmasına ve Osmanlı İmparatorluğu’nun güçlenmesine yol açan Timur ölür. Osmanlılar İstanbul’u fethetti. Çin, yabancılara kapalı sınırlar politikası benimsemiştir. İpek Yolu trafiği önemli ölçüde azalır. Avrupa’da, Fransa’da Lyon ipek ticareti için yeni bir merkez olarak ortaya çıkıyor. Vasco da Gama, Afrika kıtasının güneyine giden rota ile Avrupa’dan Hindistan’a yelken açıyor.
MS 16. Yüzyıl İslam Taklamakan bölgesinin önde gelen dini oluyor. Babur (Zahir ud-Din Muhammed) Hint yarımadasında Babür hanedanını kurdu ve ilk imparatoru oldu. Timur’un doğrudan soyundan geliyor.
MS 17. Yüzyıl Özbek Türkleri kuzeyden göç ediyor ve bugün Özbekistan olarak bildiğimiz bölgeye yerleşiyorlar. Qing hanedanı 1636’da kurulmuştur ve Çin’i 1644’ten itibaren yönetmektedir. Bu hanedan 1912’ye kadar sürecek ve bu da onu Çin’in en yeni hanedanı haline getirecektir. Hanedan, Mançurya’daki Mançu Aisin Gioro klanı tarafından kuruldu.
MS 18. Yüzyıl İpek Yolu boyunca ticaret, 1720’lerde Safevi İmparatorluğu’nun çöküşüyle kesintiye uğradı. Pek çok tüccar İpek Yolu’na karaya çıkmak yerine Avrupa ile Uzak Doğu arasındaki deniz yolunu takip ediyor.
MS 19. Yüzyıl İngiliz kâşif Younghusband Gobi Çölü’nden geçerek Kaşgar’dan Pekin’e Muztagh Geçidi üzerinden yeni bir rota izliyor. İsveçli coğrafyacı Sven Hedin, Kunlun Dağları’nı ve Taklamakan Çölü’nü araştırıyor ve İpek Yolu boyunca gömülü eski kasabaları buluyor. 19. yüzyılın çoğunda Afganistan ve Orta ve Güney Asya’daki komşu bölgeler üzerinde İngiliz İmparatorluğu ve Rus İmparatorluğu arasında var olan politik ve diplomatik bir çatışma Büyük Oyun olarak adlandırılıyor
MS 20. Yüzyıl Qing hanedanı 1912’de sona eriyor. Çin ve Pakistan, İslamabad’dan Kaşgar’a Karakorum karayolunu inşa ediyor.
Kaynakça
Approaches Old and New to the Silk Roads” Vadime Elisseeff in: The Silk Roads: Highways of Culture and Commerce. Paris (1998) UNESCO, Reprint: Berghahn Books (2000), pp. 1-2.
Bauer, Susan Wise. The History of the Ancient World. W. W. Norton & Company, 2007.
Beckwith, Christopher I. Empires of the Silk Road. Princeton University Press, 2011
Boulnois, Luce. Silk Road: Monks, Warriors and Merchants on the Silk Road. Odyssey Publications, 2005
Bulliet, Richard W. The Camel and the Wheel. Harvard University Press,1975.
Ebrey, Patricia Buckley. The Cambridge Illustrated History of China. Cambridge University Press, 2010
Elisseeff, Vadime. Editor. 1998. The Silk Roads: Highways of Culture and Commerce. UNESCO Publishing. Paris. Reprint: 2000
Hansen, Valerie. The Silk Road. Oxford University Press, USA, 2012
Kuzmina, E.E. The Prehistory of the Silk Road. Edited by Victor H. Mair. University of Pennsylvania Press, Philadelphia, 2008
Thubron, C., The Silk Road to China. Hamlyn, 1989
Watt, James C.Y.; Wardwell, Anne E. When silk was gold: Central Asian and Chinese textiles. New York: The Metropolitan Museum of Art, 1997
Waugh, Daniel. (2007). “Richthofen’s “Silk Roads”: Toward the Archaeology of a Concept.” The Silk Road. Volume 5, Number 1, Summer 2007, p. 4.
Notlar
[1] Han Hanedanı, Çin’de MÖ 206 – MS 220 tarihleri arasında hüküm sürmüş hanedanıdır. Dönemin önemli klanlarından Liu tarafından kurulmuştur. Han Hanedanı Çin kültürünün zirvelerinden biri olarak kabul edilmektedir.
[2] Baron von Richthofen (1833-1905) olarak da bilinen gezgin, coğrafyacı ve bilim adamı.
[3] Elisseeff, 2000: 1-2
[4] Daniel, 2007:4
[5] Herodot, Tarih VIII.98
[6] Yunanca Σῆρες