Heraklion (Kandiye) Arkeoloji Müzesi, binanın zemin katında birbirine bağlı çok sayıda odaya yayılmış zengin bir Tunç Çağı Yunan eserleri koleksiyonunu barındırmakta olup, bunlar arasında Minos medeniyetinin zirvesinde yaratıldığı sanılan metal bir desteğe tutturulan küçük bir kil diski vitrinde tüm dikkatleri üzerine çekmektedir. Phaistos diski, Girit adasındaki Minos uygarlığıyla ilişkilendirilen 15 cm çapında pişmiş kil diskin adı olup, her iki yüzünde spiral formunda saat yönünde dizilmiş 45 ayrı işaretten oluşan 242 hiyeroglif sembolü barındırmaktadır.
Phaistos diski
3 Temmuz 1908’de İtalyan arkeolog Luigi Pernier tarafından Girit’te Phaistos’un Minos Eski Sarayı’nda keşfedilen ve MÖ 1900-1700’e tarihlenen disk hakkında kesin olarak çok az şey biliniyor ve kökeni, üretimi, amacı ve anlamı bilginler arasında hala tartışılmaktadır. 380 gram ağırlığında, 15,8 ila 16,5 cm çapı ve 1,6 ila 2,1 cm kalınlığı el yapımı olduğu değişen boyutlarından çıkarılan disk üzerinde yunus, sığır, zambak ve çiğdemler gibi Minos sanatında sıkça kullanılan motifler bulunmaktadır. Phaistos diski benzersiz olmasına rağmen, Girit merkezindeki Arkalokhori’de bulunan bronz bir balta üzerinde ve Girit’teki Traostalos mağara tapınağında bulunup MÖ 1700- 1600’e tarihlenen üç kil heykelde benzer semboller bulunmuştur. Bu durumda baltadaki 7 farklı sembolünde eklenmesiyle işaret sayısı 52’ye çıkmaktadır. Alfabetik yazının 20-30 sembolden fazlasına ihtiyacı yokken hiyeroglif yazının yüzlerce sembol gerektirdiği bilinmektedir ki bu durum da 53 sayısı gerçekten kafa karıştırıcıdır. Bir başka ilginç detayda sembollerin diskin üzerine kazılmayıp mühür gibi basılmış olduğunun anlaşılmasıdır. Bu durumda diskin seri üretilen nesne olduğu akla gelmekteyse de şimdiye kadar benzeri hiçbir şey bulunamamıştır.
Semboller
Sembollerin bir spiral şeklinde düzenlenmiş olması, Minos veya en azından Ege kökenini destekleyen kanıt olarak görülmektedir. Yüzün Sağa bakması ya da yürüyen adamın sağa doğru yürümesinden semboller sağa doğru yönlendirilmiş olduğu ve sembollerin diskin merkezinden dışa doğru okunması gerektiğini düşündürmektedir. Açıkça anlaşılacağı gibi semboller bir tür yazı olup, dikey çizgiler de muhtemelen bu sembolleri kelimeler halinde gruplandırmak için kullanılmıştır. Ancak uzmanlar kısa sürede diskte kullanılan yazı sisteminin Tunç Çağı Girit’inde bulunan hiyeroglif, Doğrusal A ve Doğrusal B gibi diğer üç yazı biçiminden farklı olduğunu anlamıştır. Yine de dilbilimciler, Doğrusal A (Linear A), Anadolu hiyeroglifleri ve Mısır hiyeroglifleri’ne yoğunlaşırken Fenike abjadı veya Byblos hecesini de dışlamadan inceleyip karşılaştırarak sonuca varmaya çalışmıştır
Teoriler
Disk üzerindeki semboller amatör ve profesyonel arkeologların hayal gücünü harekete geçirmekle kalmamış pek çok kişi diskin işaretlerinin sakladığı kodu deşifre etmek için girişimde bulunmuştur. 1911’den günümüze dek İonik Yunanca, Homerik Yunanca, Eski Mısır dili, Miken dili, proto-İonik, Hitit dili, Sami dilleri, Luvi dilini kullandığını söyleyerek diski çözdüğünü iddia eden pek çok dilbilimci ortaya çıkarken ayrıca diskin gizemine astronomik, matematiksel veya logografik açıklama getirmeye çalışanlar hatta kayıp ada Atlantis’ten miras bir belge veya unutulmuş bir takvim olduğunu iddia edenler olmuştur.Bu teoriler arasında dikkate değer veya ilginç bulduklarım şunlardır:
Torsten Timm, 2004 yılında Doğrusal A ile sistematik bir karşılaştırma yapıp disk yazıtının dilinin Doğrusal A diliyle aynı olduğu sonucuna varırken, 2004’de Achterberg Anadolu hiyeroglifleri (Luvi dili) ile sistematik bir karşılaştırma sunarak deşifre ettiğini iddia etmiştir.
2018 yılında 4000 yıllık Phaistos Diski üzerinde 25 yıldır çalışan Girit Teknik Üniversitesinden dilbilimci Dr. Gareth Owens, Oxford Üniversitesinden Prof. John Coleman ile sürdürdüğü çalışmalarında diskin % 99’unun çözebildiğini bildirmiştir. Owens açıklamasında diskin Minos dilini yazmak için kullanılan Linear B ses değerleri kullanılarak okuyabildiklerini bildirmiştir.
Gürcü matematikçi Gia Kvashilava 1 Kasım 2008’de Londra‘da, İngiliz Kraliyet Sanat Akademisi’nde yaptığı konuşmada disk üzerindeki yazının Kolh doğurganlık tanrıçası Nana’ya adanmış olduğunu iddia ederek, Gürcü bilim adamı Tamaz Gamkrelidze ve Rus Vyacheslav Ivanov tarafından geliştirilip 1984’de ‘Hint-Avrupalılar ve Hint-Avrupa dili’ adlı kitapta savunulan 4000 yıl önce Hint-Avrupa halklarından önce Kolh kabilelerinin Akdeniz kıyısında yaşadığı tezine bağlamaya çalışmıştır. Bu teorinin mitolojiyi ilgilendiren boyutu Argonautların Kolhis’i ziyaret etmesinin gerçek nedenini altın post üzerinde yazılı alfabeyi almak amacı taşıdığı olduğunu da ileri sürmesidir.
Phaistos Diski genellikle arkeologlar tarafından orijinal olarak kabul edilmesine rağmen, bazı bilim adamları diskin sahte olduğuna inanmaktadır.
Kaynakça
Achterberg, Winfried; Best, Jan; Enzler, Kees; Rietveld, Lia; Woudhuizen, Fred, The Phaistos Disc: A Luwian Letter to Nestor, Publications of the Henry Frankfort Foundation vol XIII, Dutch Archeological and Historical Society, Amsterdam 2004
Brent Davis, “The Phaistos Disk: a new way of viewing the language behind the script”, Oxford Journal of Archaeology 37.4 (2018), pp. 373-410.
Ephron, Henry D, (1962), “Tharso and Iaon: The Phaistos Disk, Harvard Studies in Classical Philology, Vol. 66. (1962), pp. 1–91
John Younger, “The Aegean bard: evidence for sound and song”, in: S.P. Morris and R. Laffineur (eds), EPOS: Reconsidering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology (2007), vol. 1, pp. 71-78
John Younger and Paul Rehak, “Minoan culture: religion, burial customs, and administration”, in: Cynthia Shelmerdine (ed.), The Cambridge Companion to the Aegean Bronze Age (2008), pp. 165-185.
Gordon, F. G. 1931. Through Basque to Minoan: transliterations and translations of the Minoan tablets. London: Oxford University Press.
Owens, Gareth Alun (2008–2018). “The Phaistos Disk and Related Inscriptions”. TEI of Crete – Daidalika.
Pomerance, Leon, The Phaistos Disk: An Interpretation of Astronomical Symbols, Paul Astroms forlag, Goteborg (1976). reviewed by D. H. Kelley in The Journal of Archeoastronomy (Vol II, number 3, Summer 1979)
Schwartz, Benjamin. “The Phaistos disk”. Journal of Near Eastern Studies (Vol. 18, No. 2 (1959)): 105–112.
Whittaker, Helène (2005). “Social and Symbolic Aspects of Minoan writing”. European Journal of Archaeology. 8 (1): 29–41.