20 metre genişliğinde ve 26 metre yüksekliğinde olan Trevi Çeşmesi, Roma‘nın en güzel ve en büyük çeşmesi olup, kentin turistler tarafından belki de en çok ziyaret edilen yerlerden birisidir. Quirinale semtinde Palazzo Poli’nin bir kenarındaki Trevi Çeşmesi (İtalyanca ‘Fontana di Trevi’) Nicolò Salvi tarafından Klasik ve Barok karışımı olarak yapılmış, dünyadaki en ünlü çeşmelerden birisidir.
Trevi çeşmesi Neden Ünlü?
Roma’nın bir parçası olarak on yıllardır film çekimi için ideal bir zemin olarak tanınan çeşme Gregory Peck ve Audrey Hepburn’un ro aldığı 1953
ABD yapımı romantik komedisi Roma Tatili (Roman Holiday) ve Olsen ikizleri yapımı 2010 filmi Roma’da (When in Rome) gibi çok sayıda filmde neredeyse başrol artistleri kadar önemli bir mekân olarak yer almıştır. 1954 tarihli Amerikan filmi Aşk Çeşmesi (Three Coins in the Fountain), Trevi Çeşmesi’ne bozuk para atarak dilek tutma geleneğini kitlelere tanıtmıştı. Sinema fanatiği olmasanız bile, Federico Fellini’nin 1960 tarihli Tatlı Hayat (La Dolce Vita) filminde Anita Ekberg’in elbisesiyle çeşmeye girdiği sahne Trevi Çeşmesi’nin bir popüler kültür imgesine dönüşmesini sağlamıştı. Neticece Roma’ya gelen neredeyse her turistin önünde selfie çektirdiği kentin ünlü ziyaret yeri yılın her mevsim hatta saati kalabalık olup, meraklı turistlere biblo, selfie çubuğu veya yapışkan top satmak isteyen satıcılar ve kalabalıktan yolunu bulmak isteyen yankesiciler (pickpocket) eşlik etmektedir. Bu arada Trevi’nin popülaritesi nedeniyle, meydanın civarında yiyecek satan yerlerin fiyatlarını yükseltip, kaliteyi düşürdüğüne dikkat edin; çok aç değilseniz yemeği başka bir yerde yiyebilirsiniz.
Trevi Çeşmesi’nin Adının Kaynağı
18. yüzyıldan bu yana Trevi, Latince’deki “Tre Vie” (‘üç yol’) veya “Trivium” un değiştirilmiş formu kabul edilmekte olup, üç yolun kavşağında bulunduğu için bu adı varsayıldığı gibi, üç yeraltı su yolunun bu noktada birleşmesine atıf yapıldığı ya da da iddia edilmiştir. Piazza del Trevi ( trevi meydanı), Via della Stamperia, Via delle Muratte ve Via Poli adlı üç yolun kesişiminde yaratılmıştır. 19. yüzyıl başlarında Napolyon’un işgali sırasında Roma’nın Rioni’sinin (mahallelerinin) yeniden dağıtılmasından bu yana, Rione di Trevi‘nin logosu üç sokağı temsil eden üç kılıç formunda tasarlanmıştır. MÖ 19’da Agrippa, Su Kemeri’ni tamamlamış ve Aqua Virgo (Bakire Suyu) adını vermiştir.
Biraz da bu yüzden bazı tarihçiler Agrippa’ya bir su kemeri inşa etmek için kullanılan suyun kaynağının yerini gösteren Trivia adlı Romalı bir kızın çeşmenin adının kaynağı olduğunu düşünmektedirler. Bu su zamanında antik
kentte Campo Marzio‘nun etrafındaki Agrippa Hamamları’nı beslemişse de şimdi Trevi Çeşmesi’nde sona ermektedir. Bir başka argüman ise Antik Romalı yazarların Roma’nın bu bölümünün antik adının Tribium veya Trivium olarak bilindiğini belirtmesine atfen çeşmenin ad vericisinin bölgenin adı olduğu şeklindedir. Tüm iddialar akla yakın olduğundan aralarında karar vermekte zor olmakla birlikte benim düşüncem bölgenin antik adı Trevium’dan yana diğerleri söylence veya yakıştırma olmalı ama turist rehberleri daha renkli hikâyeyi anlatmaya devam edebilirler.
Trevi Çeşmesi Roma Dönemi Tarihi
Agrippa, MÖ 19’da Aqua Virgo’yu tamamladığında, Roma’ya günde 160 milyon galon su taşıyan 6 büyük su kemeri vardı ki MS 226 yılına gelindiğinde 5 kemer daha inşa edilerek günlük kapasite 11 su kemeri ile 300 milyon galona çıkarılmıştır. Bu dönemde yaklaşık 1 milyon kişinin[1] yaşadığı Antik Dünyanın en kalabalık kenti Roma’da 11 büyük hamam, 800 özel hamam, 5 yapay göl, 1000’in üzerinde çeşme ve 100’ün üzerinde halka açık tuvaletin bulunduğu 15 büyük çeşmenin olduğu göz önüne alınırsa devasa bunca suyun kente ancak yettiği anlaşılacaktır. MS 537’de Ostrogothlar’ın Roma Kuşatması sırasında Romalıları açlık ve susuzluğa mahkûm ederek boyun eğdirmek isteyen Kral Vitiges, onca su kemeri arasında sadece Acqua Virgo’yı yıktırmıştır. Bugün Trevi Çeşmesi’nden iki dakikalık yürüyüş mesafesinde Vicolo Del Puttarello 25’deki bulunan Cinema Trevi’nin bodrumunda antik Aqua Virgo kalıntılarını hala görülebilir durumdadır. Cinema Trevi‘de 1960’lı yılların İtalyan neorealism filmlerini gösterilmekteyse de çalışanlar genellikle meraklıların arkeolojik kalıntıları görmesine izin vermektedir.
Acqua Vergine
15. yüzyılda Papa V. Nicholas Parentucelli tarafından onarılan Aqua Virgo’nun adı aynı anlamda Acqua Vergine olarak değiştirilmiştir. Bu dönemde mimar Leon Battista Alberti sağlam bir havza inşa etmiş hatta büyük bir fıskiye yapılmasına da karar verilip fon toplanmasına rağmen proje 2 asır boyunca bekletilmiştir. 1629’da VIII. Papa Urban Barberini, projenin tamamlanması işini en sevdiği mimarı Gian Lorenzo Bernini’ye vermişse de önce Papa VII. Urban 1680’de ise projeyi kısmen tamamlayan Bernini ölmüştür. Son olarak, 1730’da Papa XII. Clement Corsini projeyi bitirmeye karar vererek, yeni çeşme tasarımı için bir yarışma düzenlenmiştir.
Nichola Salvi
Çeşmenin yapımı için Alessandro Galilei adlı bir Floransalı mimar seçilince Romalılar öfkelenmiş, ayaklanmadan korkan Papa XII. Clement, Galilei’ye verdiği ödülü iptal ederek, projeyi Nichola Salvi adlı pek tanınmayan 33 yaşında Romalı bir mimara vermiştir. Salvi 1732’de işe koyulmuşsa da 1751’de 54 yaşında ölmüş, çeşmenin inşaatı ancak Salvi’nin asistanı Giuseppe Pannini tarafından 1762’de tamamlanabilmiştir. Çeşmenin merkezinde Pietro Bracci’nin yaptığı dev bir istiridye kabuğuna binen, nehirler, okyanuslar, göller gibi her türlü suyu temsil eden Oceanus hemen önünde ise bir deniz kabuğunu üfleyen dev bir istiridye kabuğuna biniyor ve nehirleri, okyanusları, gölleri vb. Her türlü suyunu temsil eden “Okyanuslar” olarak adlandırılan bir figür Neptün’ün (Poseidon) habercisi ve oğlu Triton yer almaktadır. Okyanusların önünde, denizin iki özelliğini temsil eden, biri vahşi diğeri sakin olan iki at bulunmakta, ayrıca Oceanus’un iki yanındaki nişlerde, Refah ve Sağlık’ın alegorik görüntüleri vardır. Sağlık heykelinin üstünde (sol okyanusa doğru), Romalılara suyun kaynağını gösteren Trivia‘nın, Refah heykelinin üstünde ise inşaatçı Agrippa’nın kabartması yer almaktadır. Papa XII. Clement’in gücüne ve görkemine adandığı belli olan çeşmenin yanındaki Palazzo Villa Poli bile çeşme tasarımı ile uyumlu görünmesi için biraz değiştirilmiş olup, geçmişte özel bir ev olan bu saray günümüzde İtalyan hükümetine aittir ve Ulusal Grafik Enstitüsü’ne ev sahipliği yapmaktadır. Çeşme duvarı boyunca uzanan tek süs parçası Romalıların Asso di Coppe (Maça Ası) adını verdiği bir vazo olup, proje üzerinde çalışırken kendini çok kızdıran Della Stamperia üzerindeki 85 numaradaki bir berberi (günümüzde çantacı olmuş) görüş açısından çıkarmak isteyen Nichola Salvi özellikle eklemiştir.
Trevi Çeşmesi ve diğer Roma tarihi eserlerinin restorasyonu
Trevi Çeşmesi 1751’de tamamlandığı tarihten beri büyük bir tadilat yaşamamıştı. Ocak 2013’te Roma’daki moda evi Fendi’nin restorasyon 1 milyon euroluk maliyetini üstlenmesiyle başlayan büyük restorasyon tam 17 ay sürdü ve çeşme Kasım 2015’te yeniden açıldı. Tadilat sırasında, havzanın suyu boşaltılmışsa da Fendi organizasyonu, çeşme içine para basma geleneğini sürdürmek amacıyla turistler için küçük bir havuz oluşturmuştur. İtalyan firmaları bu dönemde tarihi eserlerin restroasyonu için finansör olmaya gönüllü olmuş Fendi Aşk Çeşmesi’ni restore ettirirken, Tod’s Luxury Leather Company Kolezyum, Yagi Tshusho Şirketi (Montcler) Cestius Piramidi, Bulgari Fashion House, İspanyol Merdivenleri, Telecom Italia ise Augustus Mozolesi‘nin restorasyonu için milyonlarca euro harcamıştır.
Trevi çeşmesine neden para atılır?
1869 Baedeker seyahat rehberinde, çeşmeden sudan bir yudum su içerseniz kesinlikle Roma’ya geri döneceğiniz yazılmışken, on yıllar sonra suyun kirliliğinden korkulmasından olacak bu inanç çeşmeye bozuk para atma eylemi ile değiştirilmiştir. 1954’te “Çeşmede Üç Para” (Three Coins in the Fountain) filminde seyirci, çeşmeye bozuk para atıldığında Roma’ya geri dönüleceği inanışını popüler kültürde pekiştirmiştir. Bu filme göre, bozuk parayı fırlatmanın doğru yolu arkanızı çeşmeye doğru çevirdikten sonra bozuk parayı sağ elinize koymak ve sol omzunuzun üzerinden atmaktı ki bu geleneğin doğuşu bir ihtimal filmin Yönetmeni Jean Negulesco ya da senarist John Patrick tarafından icat edilmiş olabilir. Yıllar geçtikçe, bu gelenek dallanıp budaklanarak gelişmiştir: Çeşmeye 1 bozuk para atanın Roma’ya geri döneceği, 2 para atanın bir İtalyan’a âşık olacağı, 3 para atanın tanıştığı kişiyle evleneceğine inanılmaktadır. Bir başka varyantta ise iki bozukluk atanın evleneceği, üç bozukluk atanın ise kolay boşanacağına inanılmaktadır.
Aşk Çeşmesi Para Basıyor
Hatta yabancı turistlerin gözünde Trevi artık bir dilek kuyusu haline gelmiş olup, insanlar artık çeşmeden her türlü şeyi istemektedir. Fıskiyeye günde 3 bin bozuk para atıldığı sanılmakta olup, hırsızların kaçırabildikleri dışındakiler her gün toplanarak Roma’daki fakir insanlar için bir konut projesini ve yoksullara yemek dağıtan bir süpermarketi desteklemek için Caritas Ambrosiana hayır kurumuna bağışlanmaktadır. Bununla birlikte 2019 yılında Roma’ya tekrar gelme” dileğiyle bu çeşmeye attığı bozuk paraların toplam değeri yılda 1.5 milyon euro’ya ulaşınca Roma Belediyesi Nisan 2019’dan itibaren Aşk Çeşmesi’nden çıkarılan parayı, kadar Katolik yardım kuruluşu Caritas’a değil büyük zarar içindeki belediyenin kasasına aktarmayı planlamaktadır. Roma Belediye Başkanı Virginia Raggi, göreve gelmesinden yaklaşık bir yıl sonra ‘Caritas’ın başka gelir kaynakları da var, fakirlerin arkasına saklanmasın’ sözleriyle 2017’de parayı Caritas’tan alarak belediyeye devretme kararı almışsa da tepkiler üzerine geri adım atmak zorunda kalmıştır. Roma’nın eski belediye başkanlarından Francesco Rutelli ise Aşk Çeşmesi’ndeki paraların Caritas’a verilmesi kararının kendi döneminde, 1990’larda alındığını hatırlatarak Bu paraların yoksul insanlara sıcak yemek vermek için kullanılması güzel bir uygulama. Bundan daha iyi bir amaç bulmak zor” diyerek uygulamanın sürdürülmesini istemiştir. Roma yasalarına göre havuza atılan paraları toplamak suçtur ama bunun bağımlıları da vardır.
D’Artagnan Roberto Cercelletta
Çeşmenin havuzundan 1968’den beri para toplayan d’Artagnan lakabıyla tanınan Roberto Cercelletta 2010 yılında 58 yaşındayken ikinci
defa aynı suçtan tutuklanmasından sonra ciddi bir para cezasına çarptırılınca bir daha çeşme civarında görülmemiş, 18 Kasım 2013’de 62 yaşında ölmüştür. Cercelletta mahkemedeki savunmasında havuzu yağmalamadığı takdirde başkalarının yaptığını söylemişse, 2002 yılında New York Times Gazetesine verdiği röportajda ise haftanın altı günü sabahın erken saatlerinde henüz aydınlık basmadan girdiği havuzdan günde $1,000 değerinde bozuk para topladığını bildirmişti.[2]
Roma Aşk Çeşmesinin suyu içilebilir mi?
Bu arada eklemek gerekir ki bedava su Roma Cumhuriyeti’nden beri Roma’nın en önemli özelliklerinden birisi olmuştur. İtalyan kentlerindeki çeşmelerin çoğunun suyu pek lezzetli olmasa da içilebilir (İtalyanca potabile ‘içilebilir’) durumda olup aksi bir durum olması durumda su kaynaklarının başında İtalyanca içilemez anlamında ‘non potabile’ uyarı yazısı bulunmaktadır. Trevi Çeşmesi çevresinde görünür bir “potabile” yazısı bulunmamasına karşın içilmesini tavsiye etmiyorum. 1999’dan bu yana, Roma Su Hizmet Programı (Roman Water Utility veya ACEA S.p.A), çeşmenin suyunu temiz ve lezzetli tutabilmek için suya yüksek dozlarda kireçlenme ve mantar önleyici maddeler, antibiyotikler eklemiştir. Şişe suyuna para vermek istemiyorsanız birkaç dakika yürüyüşle ulaşabileceğiniz fontanella veya nasone (‘büyük burun’) olarakanılan musluklu küçük sokak çeşmelerinden birisini bulun ve dağlardan gelen derelerin suyunu için veya şişenizi doldurun.
Aşk Çeşmesi’nde yıkananlar
Anita Ekberg
1950’de İsveç güzeli (Miss Sweden) seçilen Anita Ekberg, 1960 yılında Fellini’nin “La Dolce Vita” filminde Sylvia karakteriyle Trevi Çeşmesi’nin havuzuna girdiğinde kariyerinin en yüksek noktasındaydı. Tyrone Power, Frank Sinatra, Errol Flynn, Gary Cooper ve Gianni Agnelli gibi ünlü aktörlerle yaşadığı aşklardan sonra 1970’lerde filmlerde daha az roller almaya başlayıp, Roma yakınlarındaki evine kapanmışsa da 1987 yapımı Intervista filmiyle mükemmel bir dönüşü yapmıştır. Uzun süredir Roma yakınlarındaki Genzano kasabasında yaşamını sürdüren Ekberg, ekonomik zorluk çekmesinden ötürü 2011 yılından beri Rimini Fellini Vakfından yardım alıyordu ki 2011 yılında, Rimini‘deki bir hastaneden evinin soyulduğunu ve yangında ağır hasar gördüğünü tespit etmek için taburcu edilmişti. Gerçek adı Kerstin Anita Marianne Ekberg olan sanatçı 11 Ocak 2015 günü 83 yaşındayken Roma yakınlarındaki San Raffaele di Rocca di Papa Kliniğinde bu sabah hayata gözlerini yummuştur. Aktrisinin evde beslediği danua köpeği üzerine abanınca düşüp kalçanın kırılmasından sonra birkaç yıl tekerlekli sandalye kullanıyordu. İsveç tabloid gazetesi Aftonbladet’e verdiği bir röportajda Ekberg, ölümden korkmadığını belirterek, ‘cennet veya cehennem var mı bilmiyorum ama cehennemin daha canlı olduğuna eminim’ demişti. Papa XII. Clement’in inşasında bu yana Trevi Çeşmesi için herkesten daha fazlasını yapan Ekberg, kış ortasındaki buz gibi suya yarı çıplak atlamış ve çekimler boyunca saatlerce orada kalmıştır oysa ki kızı çıkarmak için havuza giren aktör Marcello Mastroianni, elbisesinin altına su geçirmez dalgıç giysisi giymekteydi.
Ekberg Taklitçileri ve Aşk Çeşmesi Eylemcileri
1995 yılında, Valentino’nun Roma merkezli tasarım evini tanıtmak için ünlü süper model Claudia Schiffer, Anita Ekberg’in pozunu tekrarladı, moda çekimleri bir anda haberci ve paparazzilerin saldırısına uğradı. Reklam çekiminden sonra bir gazeteci Anita Ekberg’e Claudia Schiffer çekimi hakkında sorular sorunca “Claudia Schiffer, oyuncak bir bebekten başka bir şey değil. O bir aktris değil. La Dolce Vita, benim” cevabını almıştı.
2010 yılında, Attila olarak bilinen, evsiz bir sarhoş Rumen, polis tarafından gözaltına alınmadan önce havuza dalıp çıkarak kendisini izleyen turistleri yaklaşık 30 dakika eğlendirdi. Ekim 2007’de, Graziano Cecchini adlı bir Fütüristik sokak sanatçısı Roma Film Festivali biletlerinin fiyatını protesto etmek için çeşmeye kırmızı boya döktü ki amacı Kırmızı Halı’ya harcanan paraya atıfta bulunmaktı. Cecchini polis tarafından tutuklanınca havuzu kendisinin boyamadığını kendisine benzeyen birisinin yaptığını söylemişti. Bununla birlikte Cecchini tam 10 yıl sonra Roma’nın ölmediği, hayat, sanat ve Rönesans’ın başkenti olmaya geri döndüğünü söyleyerek bir kova kırmızı boyayı yeniden havuza dökmüştür. Trevi’de kapalı devre su sistemi kullandığından çeşmeden akan suyun bile kırmızıya boyanmasına sebep olan eylemde boyanın anıta kalıcı olarak zarar vereceği korkusu altında su tarihi çeşme zarar görmeyecek kadar hızlı bir şekilde tahliye edildi.
2007 yılında, Milanolu bir ofis çalışanı olan 40 yaşındaki Roberta, havuz kenarında çırılçıplak güneşlendi ve havuza girdi. Polis geldiğinde ‘sıcaktan bunaldığını ve suyun herkese ait olduğunu söylemişse de” çıplak dolaşmak ve çeşmenin havuzuna girdiği için gözaltına alındı[3].
Ağustos 2012’de, Sardinya’daki Alcoa Aluminium Santrali’nden işçiler, fabrikanın kapanmasını protesto etmek için çeşmenin önünde protesto gösterisi düzenlerken ikisi çeşmeye atladı.
2012 yılının Kasım ayında havuza bir köpekbalığı yüzgeci bırakıldı ki bu sadece yüzgeçleri yüzünden öldürülen köpekbalıklarının avlamasını protesto amacı taşıyan bir eylemdi.
İtalyan tarzı Metres (Mistress – The Italian Way) kitabının yazarı eski manken Delilah Jay Alman tabloid gazetesi Bild için Aşk Çeşmesi önünde üstsüz poz verip, havuzun kenarına oturarak etrafa öpücükler dağıtmışsa da polizia eşliğinde karakola giderek 450 Euro para cezası ödemiştir.
13 Nisan 2017’de 30 yaşında bir İtalyan kıyafetlerini çıkarıp, çeşmenin yanına yerleştirdikten sonra havuza girip yüzmüşse de polis tarafından çabucak götürülmüştür.
Anita Ekberg’in havuz sahnesi sadece Roma’daki Trevi Çeşmesi’nde değil başka fıskiyeli havuzlarda da taklit edilmiştir. Frances Mayes’in aynı adlı romanından beyazperdeye aktarılan 2003 yapımı Kızgın Güneş/Toskana Güneşi Altında (Under the Tuscan Sun) filminde Catherine karakteri Roma’da değil Cortona’da ki havuza girmekte ve tıpkı Dolce Vita filminde olduğu gibi havuza giren Martini (Vincent Riotta), tarafından çıkarılmaktadır. İlginç olan Cortona kentinde Piazza Signorelli meydanında havuz bulunmayıp sadece film için inşa edilmiştir ki orijinal havuz Parterre Parkı’ndadır.
Aşk Çeşmesi veya Trevi Çeşmesi Nerede, Harita
Trevi Çeşmesi ile İlgili İlginç Bilgiler
Aşk Çeşmesi değil Trevi Çeşmesi
Çeşmenin adı Trevi Çeşmesi olup, Roma’da çalışan ve aradıkları aşkı bulmak isteyen üç Amerikalı genç kadının Trevi Çeşmesi’ne para atıp dilek
tutmak isteğini konu alan Amerikan komedisi 1954 yapımı Three Coins in the Fountain adlı film Türkiye’de ‘Aşk Çeşmesi’ adıyla vizyona girip popüler olmuştur ki günümüzde bile turist rehberlerince bu adla tanıtılmaktadır.
Çeşmeyi yarışma projesini kazanan mimar değil başkası yaptı
Yukarıda da anlatığım gibi 1730’da Papa XII. Clemens yeni çeşme tasarımı için düzenlediği yarışmayı ünlü gökbilimci Galileo ile aynı aileden bir mimar olan Alessandro Galilei kazanmışsa da komisyon, halkın mimarın Romalı deil Floransalı olmasına itiraz etmesinden sonra projeyi Salvi’ye vermiştir.
Çeşme lotto parasıyla finanse edildi
Papa oldukça pahalı olan projenin masrafları için loto (İtalyanca ‘lotto’) oyunundan kazanılan parayı kullanmıştır. Bu arada lotoda kazanan rakamlar 56, 11, 54, 18 ve 6 idi.
Traverten malzemeden yapıldı
Trevi Çeşmesi tıpkı Kolezyum gibi adı Latince “Tiber’den” anlamına gelen traverten taşından inşa edilmiş olup, traverten muhtemel Tivoli’den
getirilmiştir. Çeşmenin inşası sırasında 1734’te büyük bir traverten bloğu tarafından ezilen bir taş ustası dâhil, birkaç işçi ölmüştür.
Günlük bozuk para hasılatı 3 bin euro
Aşk Çeşmesini ziyaret etmek bedava olmakla birlikte insanlar omuzlarının üstünden havuza bozuk para atma geleneği yüzünden her gün 3,000 € atılmaktadır.
Siyaha Bürünen Çeşme
La Dolce Vita filminin yıldızı ünlü İtalyan aktör Marcello Mastroianni’nin 1996’da ölümünden sonra onurlandırmak için çeşme kapatılarak, siyah ipekle kaplanmıştır.
Notlar
[1] Roma şehri nüfusu için MS 200 tarihi için Ian Morris 800.000, George Modelski ise 1.200.00, Tertius Chandler ise MS 280 yılı için 500.000 rakamını vermiştir. George Modelski, World Cities: –3000 to 2000, Washington DC: FAROS 2000, 2003. ISBN 0-9676230-1-4; Ian Morris, Why the West Rules—For Now, New York: Farrar, Straus and Giroux, 2010. ISBN 978-0-374-29002-3.; Tertius Chandler, Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census, Lewiston, NY: The Edwin Mellen Press, 1987. ISBN 0-88946-207-0
[2] https://www.thelocal.it/20131218/man-who-robbed-the-trevi-fountain-dies-aged-62
[3] https://www.dailymail.co.uk/news/article-450146/Naked-swimmer-makes-splash-Romes-Trevi-fountain.html