Tilki (Folklor ve Mitoloji)
TİLKİ Köpekgiller ailesinden bu küçük hayvan pek çok kültürde kurnazlık ve hile ile ilişkilendirilmiş hatta sihirli güçlere sahip olduğuna inanılmıştır.
Kuzey Amerika yerlileri Mitolojisinde Tilki
Apaçi halkının inanışında ateş böceklerinden ateşi çalıp insanlara hediye eden bir kültürel kahraman/hilebazın adıdır.
Afrika Mitolojisinde Tilki
Mali ve civarında yaşayan Dogon halkının inanışında kaosun bedenlenmiş formu olduğuna inanılan hilebaz (düzenbaz, tricktster) bir karakterdir.
Fin Mitolojisinde Tilki
Kötü ve güçlü kurt ile ayıya karşı zekâsını kullanarak galip gelen hilebaz bir karakter olarak tasvir edilmektedir.
Yakındoğu Mitolojisinde Tilki
Tanrıça Ninhursag‘ın habercisi ve kutsal hayvanıdır.
Japon-Kore-Çin Mitolojisinde Tilki
Zeki, kurnaz ve dişi bir ruh olup, kadın kılığına girerek erkekleri baştan çıkarmakta Japonya’da kitsune, Çin’de Huli Jing, Kore’de Kumiho adıyla bilinmektedir.
Kitsune
Japonca ‘tilki’ anlamına gelmekte olup, masallarda olağanüstü zeki, uzun ömürlü ve
sihirli güçlere sahip bir hayvan olarak tasvir edilen bir iblis olarak tasvir edilmektedir. Japon masallarında çoğunlukla hilebaz nadiren ise kötü yürekli bir karakter olarak tasvir edilir ve insan kılığına girdiğinde kuyruğunu saklamakta güçlük çektiğinden bahsedilmektedir. Kitsunelerin genç kız, güzel kadın veya yaşlı adam formlarında insan kılığına girebildiğine, inşalarla arkadaş, eş, muhafız olabildiğine rüyalarda görülebildiğine, illüzyon yaratabildiklerine inanılmaktadır. Kitsune, başlangıçta habercisi olduğu pirinç tanrısı İnari ile ilişkilendirilmiş ve bu tanrının habercisi olduğu düşünülmüştür. Bazı masallarda bir çeşit Yokai olarak geçen Kitsune dokuz kuyruklu bir tilki ruhu olarak tasvir edilmektedir. Japon ‘Kyubi no kitsune’ (Dokuz kuyruklu tilki) sınırsız bir öngörüye sahip olup, Kore’de (Kumiho adıyla daha kötü yürekli bir versiyonu) ve Çin’de de aynı şekilde dokuz kuyruklu bir karakterdir.
Japonya’da iki tür tilki yaşamaktadır:
- Hondo kitsune (Honşu adasında yaşayan Kızıl Tilki. Latince: Vulpes Japonica)
- Kita kitsune (Hokkaido adası tilkisi. Latince: Vulpes Sçrenki)
Hıristiyan Mitolojisinde Tilki
Şeytan’ın sembollerinden birisi olarak görülmektedir.
Tilki ile Karga Masalı
Perry sınıflandırmasında 124 numarada yer alan bir Ezop masalının adı olup,
dalkavukların dinlemesi konusunda uyarıcı bir mesaj içermektedir. Fabl, kurnaz tilkinin bir ağacın tepesine tüneyen karganın ağzında bir peynir parçası görünce övgüye boğarak coşturduğu karganın güzel sesinin duymak istediğini söyleyerek hayvanın ağzını açmasını ve peyniri yere düşürmesini sağladıktan sonra peyniri kapıp yemiştir. İndus Vadisi’nde Lothal bölgesi kazılarında bulunan tilki ile ağzında bir balık taşıyan karga tasvirinden ve Jatakalarında benzer bir öykünün yer almasına dayanılarak masalın Doğu orijinli olduğu sanılmaktadır.
Karga ile Tilki (Ezop)
Bir dala konmuştu karga cenapları;
Ağzında bir parça peynir vardı.
Sayın tilki kokuyu almış olmalı,
Ona nağme yapmaya başladı:
“-Ooo! Karga cenapları, merhaba!
Ne kadar güzelsiniz, ne kadar şirinsiniz!
Gözüm kör olsun yalanım varsa.
Tüyleriniz gibiyse sesiniz,
Sultanı sayılırsınız bütün bu ormanın.”
Keyfinden aklı başından gitti bay karganın.
Göstermek için güzel sesini
Açınca ağzını, düşürdü nevalesini.
Tilki kapıp onu dedi ki: “Efendiciğim,
Size güzel bir ders vereceğim:
Her dalkavuk bir alığın sırtından geçinir,
Bu derse de fazla olmasa gerek bir peynir.”
Karga şaşkın, mahcup, biraz da geç ama
Yemin etti gayrı faka basmayacağına.
Tilki ile Üzümler Masalı
Ezop, Phaedrus, Babrius ve La Fontaine derlemelerinde yer alan bir masalın adı
olup, yüksekteki bir asmada güneşte olgunlaşmış üzümleri gören aç tilkinin elinden gelen her şeyi yapmasına karşın üzümlere ulaşamayınca “zaten canım pek üzüm istemiyordu üstelik ham görünüyorlar” sözleriyle kendini avutmasını konu almakta, “Ulaşamayacağı şeyleri ancak aptalların küçümseyeceği” mesajını vermektedir.
TİLKİ KARDEŞ ile AYI KARDEŞ Joel Chandler Harris’in Remus Amca’nın Deyiş ve
Şarkıları (Uncle Remus: His Songs and His Sayings) adlı derlemesinde bahsi geçen hayali kahramanlar olup, kitapta Br’er Fox ile Br’er Bear olarak anılmışlardır. Bir öyküde Tilki Kardeş’in Yaşlı Kaz’ı (Ole Sis Goose) tuzağa düşürüp yemesi anlatılmaktadır. Walt Disney yapımı 1946 tarihli Güney’in şarkısı (Song of the South) adlı filmde Tilki Kardeş kötü ve zalim Ayı Kardeş ise onun yarım akıllı yardımcısı olarak tasvir edilmiştir.
Bkz. Tavşan Kardeş
TİLKİ REYNARD
12. Yüzyıldan itibaren Ortaçağ Avrupası öykülerinde sıkça bahsi geçen insan
formundaki hilebaz bir tilkinin adıdır. Reynard öykülerinin en eski yazılı versiyonu MS 1175’e tarihlenen Eski Fransızca dilindeki “Reynard’ın Öyküsü” (Le roman de Renar) olup, Latince, Fransızca, Almanca, Hollandaca ve İngilizce literatürde yaygın olarak rastlanmasından gezgin halk şairleri tarafından tüm Avrupa’ya yayıldığı anlaşılmaktadır. Reynard, kral Aslan Leo tarafından Kurt İsengrim tarafından yapılan suçlamalara cevap vermesi için huzuruna çağrılmış, porsuk Grymbart, tarafından mahkemeye getirilmiştir. Ayı Bruin, Eşek Baldwin, Kedi Tibert de İsengrim gibi çeşitli gerekçelerle Reynard’ı suçlamışsa da tilki zekâsı ve küçük numaralarıyla tüm suçlamaları düşürmeyi başarmışsa da idama mahkûm edilmiştir. Bununla yetinmeyen Reynard kendisi için sahte bir cenaze töreni düzenleyerek düşmanlarını kandırmayı başarmıştır. Kralı gizli bir hazinenin varlığına inandırmayı başaran Reynard bu arada diğer hayvanları kandırmaya devam etmişse de ikinci defa İsengrin defa suçlanınca hasmını düelloda öldürmeyi başarmıştır. MS 13. Yüzyılda Latince yazıya dökülen Ysengrimus adlı mizahi destan hatta Geoffrey Chaucer’in Canterbury Öyküleri (MS 1387–1400) adlı çalışması da bazı Reynard öykülerini barındırmaktadır. 1480’lerde Flemenkçe “Tilki Reynart’ın Tarihi” adlı çalışma yayınlanmış, 19 ve 20. Yüzyıllarda da popülerliğini koruyan kahramanın öyküleri 1820’de Johann Wolfgang von Goethe tarafından Tilki Reynard (Reinecke Fuchs) adıyla Almanca, 1860’da T.J. Arnold tarafından İngilizce yayınlanmıştır.
Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016