Makale: Özhan Öztürk
Artvin’de bulunan tunç baltaların yanı sıra 1955 yılında Nizgavan (Demirköy) köyünde yol yapımı sırasında bulunan bakır balta Yusufeli civarında yerleşimin Antik Çağ öncesine uzandığını göstermektedir. Yusufeli, Hurri, Mitanni, Hitit, Urartu, Kimmer–İskit egemenliklerinin ardından İskender imparatorluğunun sınırları içerisinde yer almış, Kartli, Bizans, Bagratuni, Gürcü, Selçuklu, Moğol ve son olarak 7 Ekim 1549 tarihinde Pertekrek (Çevreli) ile ona bağlı olan Kiskim (Alanbaşı) ve Nihah (Yokuşlu) kalelerinin aman dileyerek teslim olmaları suretiyle Osmanlı egemenliğine girmiştir.
Erzurum beylerbeyliğine bağlı Pertekrek sancağı kurularak önce Erzurum kethüdası Ferhat Bey’e tevcih edilmiş, 1552’de ise İslam olup “Sefer” adını alacak Gürcü Beka Bey’e ocaklık olarak verilmiştir. Sefer Bey’in kardeşi Livane sancak beyi Zuzende’de bir süre sonra İslam’a geçerek Mehmed adını almıştır. 1574 tarihli kayıtlarda Tortum’a bağlı bir nahiye olduğu anlaşılan Pertekrek 1579 yılında kurulan Çıldır beylerbeyliğine bağlanmış ve Keyhüsrev bin Mehmed Bey’e ocaklık olarak verilmiştir. 1682’den itibaren Pertekrek’in yanı sıra Kiskim Yusufeli bölgesinde ikinci bir sancak olarak teşkilatlanmış, 19. yüzyıl başlarında Pertekrek sancağı lağvedilmiştir. 1828-29 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ahıska’nın kaybedilmesi sonucu yapılan idari düzenlemede Çıldır eyaleti de lağvedilmiş, Kiskim sancak haline getirilen Çıldır sancağına kaza olarak bağlanmıştır. 1871’de nahiye olan Kiskim Erzurum merkez sancağına bağlı İspir kazasına bağlanmış olup, bu tarihte Kiskim ve 15 köyünde 1.571 hane bulunmakta ve 5.672 kişi (1.612 Hıristiyan, 4.060 Müslüman) yaşamaktaydı. 1843-44 tarihlerinde bölgede çalışma yapmış olan Alman botanik profesörü Karl Koch, Kiskimli Müslümanların 18. yüzyıl sonlarında dek halen Hristiyan olduklarını, ili yarı bağımsız yöneten beyinin oğullarının din kavgasında hayatını kaybettiğini, oğullarına İstanbul’a götürülerek İslam eğitimi verildiğini, halkın İslamlaşmasının bir katliam sonucu gerçekleştiğini iddia etmiştir[1].
1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Kiskim yeniden nahiye haline getirilmiş, Livane kazasının Ruslarca işgal edilmeminden sonra Kobak ve Milo nahiyeleri Kiskim ile birleştirilmiştir. Bu dönemde Kiskim Rus sınırında yer aldığından ülke dışına giriş çıkışlar Melo, Ohur ve Hod köylerinden yapılmıştır. 1899 yılında Öğdem, Erkinis ve Hoduçur nahiyelerinin bağlı olduğu Kiskim ve 59 köyünde 37.661 kişinin yaşadığı görülmektedir. Osmanlı döneminde Ankara’ya bağlı Keskin kazasıyla isim benzerliği yüzünden yaşanan sıkıntı sebebiyle Dâhiliye Nezareti Ankara Vilâyetine 7 Şubat 1914 günü yerleşimin adının değiştirilmesi talimatını vermiş, 24 Şubat 1914’da ise kazanın merkezi olan “Ersis” adının verilmesini teklif etmiştir. Bununla birlikte Kiskim kaza meclisi yerleşimin adını Osmanlı veliahdı Yusuf İzzeddin Efendi’nin adına atfen Yusufeli olarak değiştirme kararı almış, değişim 28 Mayıs 1914 günü yayınlanan padişah fermanıyla resmileşmiştir. I. Dünya Savaşı sırasında Rus ordusunca işgal edilen Yusufeli kazasında yaşayan Müslüman halkın büyük bölümü İspir-Bayburt yoluyla Amasya, tokat, Merzifon, Sivas hatta Adana’ya dek muhacir çıkmıştır.
29 Haziran 1926’da Erzurum’dan ayrılarak Artvin iline bağlanmış, 29 Haziran 1926 tarihinde çıkarılan bir kanunla da kaza merkezi Ersis’ten Öğdem’e, 18 Şubat 1950 tarih ve 5531 numaralı kanunla Öğdem’den bugünkü merkez Ahalt’a nakledilmiştir. Günümüzde Çoruh nehri üzerinde inşa edilen barajlar sebebiyle merkezinin sular altında kalması gündemde olan Yusufeli ilçesinin nüfusu nüfusu 1927’de 26.392 (167 kent, 26.225 köyler), 1950’de 31.984, 1960’da 39.470, 1970’de 42.546, 1980’de 41.110, 1990’da 37.060, 2000’de 29.133, 2009’da 21.758 (5.844 kent, 15.914 köyler) olmuştur.
Yusufeli köyleri Eski ve Yeni İsimleri
| Köyün Eski Adı | Köyün Adı |
| Kiskim | Alanbaşı[2] |
| Parhal | Altıparmak |
| Osha | Arpacık[3] |
| Kahnes | Avcılar[4] |
| Covar | Bademkaya[5] |
| Kisporot | Bahçeli[6] |
| Tüngens | Bakırtepe[7] |
| Arcuvan | Balalan[8] |
| Barh | Balcılı[9] |
| Küçük Hevek | Bıçakçılar[10] |
| Utav | Bostancı[11] |
| Sacoret | Boyalı |
| Cilcim | Cevizlik[12] |
| Çağlayan | Hostapor[13] |
| Çamlıca | Nusuncur[14] |
| Gocek | Çeltikdüzü[15] |
| Peterek | Çevreli[16] |
| Şadut | Çıralı[17] |
| Vaşkan | Dağeteği |
| Tivasor | Darıca[18] |
| Zemovan | Demirdöven[19] |
| Erkinis | Demirkent[20] |
| Nizgovan | Demirköy[21] |
| Hermut | Dereiçi[22] |
| Hungamek | Dokumacılar[23] |
| Hers | Erenköy[24] |
| Armeşen Coybar | Esendal[25] |
| Zor | Esenyaka[26] |
| Ağcut | Gümüşözü |
| Oğdar | Günyayla[27] |
| Oker | Havuzlu[28] |
| İphan | İnanlı[29] |
| Yukarı Kölik | Irmakyanı[30] |
| İşhan | İşhan |
| Ersis | Kılıçkaya |
| Aşpişen | Kınalıçam[31] |
| Hers | Kirazalan[32] |
| Ahot | Kömürlü[33] |
| Oşnak | Köprügören[34] |
| Vanishev | Küplüce[35] |
| Lök | Morkaya[36] |
| Sarzep | Mutlugün[37] |
| Homhal | Narlık[38] |
| Kirvens | Ormandibi |
| Ogdem Küşnara | Öğdem[39] |
| Gudashev | Özgüven[40] |
| Ohur | Pamukçular[41] |
| Sarıkevl | Sarıgöl |
| Kölik | Sebzeciler[42] |
| Toyskal | Serinsu[43] |
| Pit | Tarakçılar[44] |
| Zapor | Taşkıran[45] |
| Dörtkilise | Tekkale[46] |
| Uşhum | Yağcılar[47] |
| Çörgens | Yamaçüstü[48] |
| Korta | Yarbaşı[49] |
| Büyük Hevek | Yaylalar[50] |
| Yeniköy | |
| Nihah | Yokuşlu[51] |
| Kobak | Yüksekoba[52] |
| Hungamek | Yüncüler[53] |
| Zığlispir | Zeytincik[54] |
Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016
Notlar
[1] Haçikyan, 1996: 59-60; Koch, 1846: 75
[2] Güneybatısında bir kale yer alan, başta pirinç olmak üzere arpa, buğday ve meyve yetiştirilip, Cancak, Ancitik, Pırtikler, Koynot, Azvank, Östenk mezraları sayesinde hayvancılık yapılan Alanbaşı köyü Cami, Kansas, Sarens (Yumurtacık), Tilki, Orta mahalle, Hav bağlığı, Kârap (Arslanlı), Keşant, Kurtlar mahallerinden oluşmaktadır.
[3] İşhan köyünün mahallesiyken 1995 yılında ayrılarak müstakil köy statüsü kazanmıştır.
[4] Büyük ve küçükbaş hayvancılık yapılan köyün başlıca mahalleleri Gedik, Aşağı mahalle, Kontlar, Lazlar, Marabalar ve Memiş’tir.
[5] Aharşel (Tarladüzü), Çuhadarlar, Kıravet (Ulupınar) mahallelerinden oluşmaktadır.
[6] Abanoz, Aşağı mahalle, Yukarı mahalle, Cami, Gosnat, Hasanağa, Havuzbaşı, Kananet (Arıklı), Kayagil, Sapanet (Demirçubuk) mahallelerinden oluşan köyün Derekapı mevkiinde bir kale yıkıntısı bulunmaktadır. 1957 ve 1961 yıllarında 2 defa sel felaketine maruz kalmıştır.
[7] Cami ve Sarens (Çayıriçi) adlı iki mahalleden oluşan köyde 93 harbine dek işletilen bir bakır madeni bulunmaktadır.
[8] Osmanlı döneminde demir madeni işletilen köy yakınlarında Tasaçuno mevkiinde 1967 yılında heyelan sonucu bir göl oluşan bir göl bulunmaktadır.
[9] Barhıbar (Belkonak), Cami, Orta mahalle, Poliker (Bayramören), Savriyet (Kavaklı), Stlekar (Yağmurçay) mahallelerinden oluşan köyde 10. yüzyılda yapıldığı iddia edilen 2 km uzunluğunda “Savriyet su kanalı” bulunmaktadır.
[10] Cami, Deftisa (Dikmeler), İlyashev (Dolupınar), Kaledibi, Yet (Bozkuş) mahallelerinden oluşmaktadır.
[11] Kaledibi mevkiinde bir kale yıkıntısı da bulunan 200 hanelik köy Ahalt, Arunze (Çilyurdu), Bağlar, Baleze (Doğukaya), Bukaze (Yongalı), Çayağzı, Çetevre (Beltepem), Dağeze (Üçelma), Dutdere, Ğomelt (Ulaş), Güngöze, İmetoğlu, İsmegil (İsmailoğlu), Ketevre, Kışla, Koçgil, Sofigil, Dubeteller (Yenikonak), Zaktize (Çalıkaya) ve Zevderoğlu mahallelerinden oluşmaktadır.
[12] Bedazor (Akmeşe), Keda (Varlık), Cami, Kidazor, Bedovogil, Çıtazeler, Petetler ve Zovoban İsakoğulları mahallelerinden oluşan köyün Bedazor mahallesinde bir kale yıkıntısı vardır.
[13] Koşçiler (Taşkonak) ve Mahmetrev (Kuyucuk) mahallelerinden oluşan köyün başlıca geçim kaynağı zeytinciliktir.
[14] Cami, Danalet (Ünlüler), Işıklar, Çıtoğulları, Karagözoğulları, Ördekoğlu, Mahmiyanoğlu mahallelerinden oluşmaktadır.
[15] Hazuget (Meşecik) ve Köprübaşı mahallelerinden oluşan köyün başlıca geçim kaynağı pirinç tarımıdır.
[16] Ada, Aligil, Ayazgil, Cami kapısı, Cinnar, Çamkertan (Uluçam), Dere, Givnar (Ballıdut), Guruyet, Hıdıroğlu, İshakoğlu, Kaşıkçıoğlu, Köprübaşı, Kurunget, Laçingil, Mağara, Maraş (Kirazlı), Meydan, Sırt, Şabet (Cevizli), Şehitlik, Tarlalı, Törenis (Çamaltı) ve Yeşilce mahallelerinden oluşan köyde eski bir kale bulunmaktadır.
[17] Alaturan (Taşgedik), Cami, Cevizli, Düzler, Guynar (Gökçesu), Kaledibi, Keda (Dikili), Lantiyet (Uysallar), Mataracı, Sarzep (Mutlugün) ve Zabluğan mahallelerinden oluşan köyün Kaledibi mahallesinde eski bir kale yıkıntısı bulunmaktadır.
[18] Aşağı mahalle, Yukarı mahalle ve Espek (Sarıtosun) mahallelerinden oluşan köyün Espek mahallesinde tarihi bir kale yıkıntısı bulunmaktadır.
[19] Buzluca, Cami, Cebrigel (Karbasan), Dubet (Çifteler), Harat (Güzelce), Kıldıztav (Verimli), Kornet (Yamaç), Pişnar (Doruklu), Salavan (Günaydın), Taşbaşı, Vasilet (Çamyeli), Vehnal (Yerköprü), Yukarı mahalle, Zegaret (Hayırlı) mahallelilerinden oluşan köyde 1970 yılında çığ düşmesi sonucu 12 kişi hayatını kaybetmiştir.
[20] Cami, Çağlayan, Çarşı, Elcek, Güney mahalle, Kuzey mahalle, Soğuksu ve Pez mahallelerinden oluşan köyün en önemli geçim kaynağı zeytinciliktir. İtik mezrasında harap olmuş bir kilisenin yanı sıra, köy merkezinde daha eski bir yapının yerine 1907 yılında Hüseyin Hüsnü Paşa tarafından yaptırılan iki katlı bir medrese ve hangi dönemde yapıldığı bilinmeyen, günümüzde soğuk hava deposu olarak kullanılan yeraltı depoları bulunmaktadır.
[21] Ahmetoğlu, Cami, Eğritaş, Heyiskar, Musagil, Ortaköy, Yoncalık mahallelerinden oluşmaktadır.
[22] Aşağı Hermut, Derekapı, Kabandibi, Kaçavra (Kuzubaşı), Yenice mahallelerinden oluşmaktadır.
[23] Cala (Kaymaz), Cami, İndot (Çubuklu), Kaşget (Gözecik), Kürget (Yassıkaya), Lelvan (Ünlüce), Sahrep (Kaynarca), Suvanet (Ortaklar) ve Taşbaşı mahallelerinden oluşan köyde bir dönem çinko çıkarılmıştır.
[24] Cami, Kıvrakgil, Kocaağagil, Paşagil, Hacıgil, Tarpogil, Seğergil, Şiringil, Seydigil, Tonagil, Kemençecigil, Batmangil, Pınarbaşı, Balıgil, Korank, Hustegil ve Begogillar mahallelerinden oluşmaktadır.
[25] Coybar (Akarsu), Demirci, Görlak (Kocayurt), Hacıgil, Katvana, Ogeça ve Vernep adlı mahallelerinden oluşan köyde bir kale yıkıntısı bulunmaktadır.
[26] Cami, Çakıroğlu, Dib mahalle, Güney mahalle, Kuzey mahalle ve Polostov (Karacaağa) mahallelerinden oluşmaktadır.
[27] Doğu, Batı, Ogeçe, Oyanki mahalle ve Yukarı mahallelerinden oluşmaktadır.
[28] Aşağı ve Yukarı mahallelerinden oluşan köyün en önemli geçim kaynağı zeytinciliktir.
[29] Kayabaşı, Olukbaşı, Lokut Mahallelerinden oluşmaktadır.
[30] Ada, Bodurlar, Kölik (Yeniyuva), Köyiçi, Taşbaşı, Zengeller ve Zuvar mahallelerinden oluşmaktadır.
[31] Bağlar, Karameşe, Karmiser (Gelincik), Livasor (Görgülü), Yardibi mahallelerinden oluşan köyde tarihi bir kale yıkıntısı olup, “Kilisenin Düzü” adlı mevkide geçmişte 2 ayrı kilisenin bulunduğu söylenmektedir.
[32] Çalışkanlar, Kaymaklı, Salihpaşa, Dereiçi ve Uçar mahallelerinden oluşan köyün geçim kaynağı hayvancılık özellikle arıcılıktır.
[33] Akut, Aligil, Aşağı mahalle, Beleşet, Coniyet, Ecibur, Gethane ve Mustafagil mahallelerinden oluşmaktadır.
[34] Aşağı mahalle, Yukarı mahalle, Beylik, Cami, Demircigil, Kır, Köydibi ve Köybaşı mahallelerinden oluşmaktadır.
[35] Başmahalle, Cami, Cilat (Karayiğit), Mahatet (Serintepe), Orta mahalle ve Yukarı mahallelerinden oluşmaktadır.
[36] Kuzey Mahalle, Orta Mahalle, Havger (Derebaşı) ve Vink (Kabayonca) mahallelerinden oluşmaktadır.
[37] Uysalllar (Lantiyet), Taşgedik (Alaturan), Zabluvan, Ğuynar, Hahaset (Mataraci) mahallelerinden oluşan köyün Taşgedik mahallesinde tarihi kalıntılar, Vanat’ta bir kilise kalıntısı bulunmaktadır.
[38] Ambakor (Düğünlü), Bağlık, Çavuşgil, Harşigil (Çaykapı), Köyiçi, Zeytinlik ve Suvak mahallelerinden oluşan köyün geçim kaynağı zeytinciliktir.
[39] Dutlupınar (Küşnara), Ğunoğla, Nasolet, Givnar, Taşbaşı, Ohuroğlu, Meyla, Tırpanat, Kavaklıdere mahallelerinden oluşan köyde Kaleboynu mevkiinde günümüzde Öğdem Kalesi olarak isimlendirilen bir kale yıkıntısı bulunmaktadır.
[40] Kadının Kışlası ve Pınarlı adlı iki mahalleden oluşan köy bir dönem Barhal köyüne bağlanmıştır. Masis tepesinde göçük altında kalmış bir manastır kalıntısı bulunmaktadır.
[41] Aşçı, Bali (Ballı), Çolakoğlu, Demircioğlu, Gurbetgil, Güloğlu, Haliloğlu, Karşı Mahalle, Kobak (Akyurt), Paşa, Taşdibi, Taşbaşı ve Zinahor (Çatbaşı) mahallelerinden oluşan köyde geçmişte pamuk tarımı yapılmıştır.
[42] Ağagil, Kahveler, Mollagil, Su kavuşumu, Uzun Mahalle, Vecangil ve Veligil mahallelerinden oluşan köyün en önemli geçim kaynağı zeytinciliktir.
[43] Cami, Sırt, Taşbaşı ve Uzun Mahalle mahallelerinden oluşmaktadır.
[44] Cami ve Kuzluca mahallelerinden oluşan köyün en önemli geçim kaynağı zeytinciliktir
[45] Akaket, Benera, Borovan, Canevl, Çonet, Girgolet, Hustuban, Hacıoğlu, Kacevl, Kıçaçor, Kozanet, Nobetket, Pahlataş, Sarıgöl, Şağvalet, Şönaşon, Tuhat, Vaket ve Van mahallelerinden oluşmaktadır.
[46] Bombacıgil, Bölükbaşıgil, Cami, Derekapı, Güney, İmamgil, Kaledibi, Kayagil, Memişgil, Mollagil, Murhaçgil, Sorbiyet ve Taşbaşı adlı mahallelerinden oluşan köyde 9 ve 10. yüzyıllara tarihlenen 2 manastır yıkıntısı bulunmaktadır.
[47] Bilisik, Cami, Hacıgil, Hocagil, Yeni Mahalle, Zeytinlik ve Yukarı Mahalle mahallelerinden oluşan köyün en önemli geçim kaynağı zeytinciliktir.
[48] Cami, Dere, Hostaval (Sütlüce), Karadağ (Küçük Çörgenis), Muşabes (Kürekli), Palankes (Yuvalı) ve Serintepe mahallelerinden oluşan köyün Sahot mevkiinde taşkömürü madeni bulunmaktadır.
[49] Barakbil (Karşı mahalle) ve Bursiyet (Merkez mahalle) adlı 2 mahalleden oluşmaktadır.
[50] Cami, Karamolla, Koramet (Körahmet), Meretet (Olgunlar), Mikeles (Akçay), Şareze (Çamyuva), Yagunget (Kayabaşı), Zınamant (Adatepe) adlı mahallelerinden oluşan köy girişinde tarihi bir kemer köprü bulunmaktadır.
[51] Merkez, Abitler ve Bağlık mahallelerinden oluşan, pirinç tarımı yapılan köyde bir kale ve gözetleme kulesi yıkıntısı bulunmaktadır.
[52] Cilat (Yaylayolu), Güney, Kuzey, Mahatet (İkizkavak), Pikaltav (Cami) mahallelerinden oluşmaktadır.
[53] Cimlet (Koçaklar), Dersler, Görgüt, Haratket (Beşkavak), Mayet, Orta, Özkangil, Vank (Damlacık) mahallelerinden oluşan köy halkının geçim kaynağı fırıncılık olup, gurbetçilik yapmaktadırlar.
[54] Aharşen (Kürecik), Dart (Sağlam), Diyeken (Atbaşı), Gökçeler, Orta, Pitoh ve Yurtseven mahallelerinden oluşan köyün en önemli geçim kaynağı zeytinciliktir.