Karadeniz Tarihi

Ardanuç (Artanuci) Tarihi, Artvin

Makale: Özhan Öztürk

Ardanuç, Kürdevan, Kurusan ve Yalnızçam dağlarının eteklerinde Bulanik, Horhot ve Eksinar derelerinin birleştiği alanda kurulmuştur. Ortaçağ’da Bagratunilerin hüküm sürdüğü Tao-Klarjeti prensliğinin başkenti olan yerleşimde yer alan Gevhernik kalesi 744’de Emeviler tarafından kuşatılmıştır.

Ardanuç Kalesi, geniş ve verimli topraklara hakim bir tepe üzere konumlanmakta olup, bölgeye hakim olan Bagratuni beyleri açısından Ortaçağ’da İberya, Ahhazya ve Misimya devletlerine karşı stratejik  öneme sahipti.[1] 10. yüzyıl ortalarında Abhazya’nın (vasal) magistra[2] kralı II. Giorgi kızkardeşini evlendirdiği Aşot’a Ardanuç bölgesini vermişse de Aşot’un düşmanlarıyla işbirliği yapması üzerine verdiği topraklar karşılığında para istemiş, anlaşmazlık büyüyünce ancak Giorgi’nin ölümünden sonra Ardanuç ikiye bölünerek çözülebilmiştir. 1071 sonrasında Bagratlar ile Selçuklular arasında bölgeye egemen olma mücadelesine tanıklık eden yerleşim 1551’de Osmanlılarca fethedilerek, sancak haline getirilmiştir. 4 nahiye ile 104 köyden[3] oluşan Ardanuç sancağı  “zeamet” ve “tımar” olarak dağıtılmıştır. Ardanuç, 1578 – 1828 arası dönemde merkezi Ahıska olan Çıldır sancağına bağlı olarak yönetilmiş olup, 1585 yılında Haçrik beyi İskender sancak beyi olarak atanmıştır. Ardanuç nahiye merkezi 43 hanelik “Rıbat-ı Ardanuç” köyü olarak geçmekte, buğday,arpa, darı, pamuk, yonca, şıra üretilip, koyun ve domuz beslenmekteydi. 1829’da Erzurum eyaletine bağlı Çıldır sancağına bağlanan Ardanuç kazasında 1878 Erzurum salnamesine göre 5.672 kişi yaşamakta bunun 5.213’ü İslamlardan, 549’u Hristiyanlardan oluşmakta, kazada 112 dükkan, 35 cami ve mescit, 30 medrese, 4 kilise, 3 han, 1 hamam, 33 İslam ilkokulu, 4 Hristiyan ilkokulu bulunmaktaydı.

Ardanuç, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Rusya’ya terk edilmiş, bu döndemde Anıç (İncili), Aravet (Torbalı) ve Hertvis (Konaklı) köyleri istarnişa adlı yönetim birimleri yapılmıştır. I. Dünya Savaşı’nın ardından 1918’de İngiliz, 1919’da Gürcü işgali yaşanmıştır. 23 Şubat 1921’de işgalin sona ermesinin ile 7 Mart 1921’de Türk güçleri kente girmiş Ardanuç fiilen Türkiye topraklarına katılmıştır. 1945 yılına kadar Artvin’e bağlı bir nahiye statüsünde olan yerleşim 1 Ağustos 1945 tarih ve 4769 sayılı kanunla ilçe olmuştur. Bu dönemde ilçe merkezi Tütünlü köyü iken, Kasım 1948’de Adakale’ye 1954’de ise hükümet binasının[4] inşa edildiği Meydanlar semtine taşınmıştır.

Günümüzde 1 belediye, 13 mahalle ve 49 köyün bağlı olduğu Ardanuç ilçesinin 1950 nüfusu 19.352 (439 kent, 18.913 köyler) iken, 1960’da 22.669, 1970’de 23.306, 1980’de 21.945, 1990’da 17.782, 2000’de 14.477, 2009’da 11.813 (6.305 kent, 5.508 köyler) olmuştur.

Ardanuç Tarihi Yapılar

Eski Ardanuç olarak bilinen Adakale köyü yakınlarındaki yüksekçe bir tepe üzerinde yer alan Gevhernik veya Ardanuç kalesi üzerindeki kitabeye göre Osmanlı fethinin ardından 1562’de onarılmıştır. Gevhernik gibi Ardanuç’un 13 km kuzeydoğusunda Aşağı ırmaklar (Hisarlı) köyünde yer alan Petoban, 8 km güneybatısında Bereket köyünde yer alan Kılarçet ve 5 km batısında yer alan Ferhatlı (Ahiza) köyünde yer alan Kalmaklı kalelerinin de Bagratlar döneminde inşa edildiği sanılmaktadır.

Ardanuç’un en önemli İslami yapısı Merkez ilçede bulunan Sefer Paşa Camii olup, ayrıca 1927’de M. Zeki harap bir medrese ile Ermeni Katolik kilisesinin varlığını bildirmiştir[5]. İlçe merkezine 17 km mesafede bulunan Bulanık (Lengethev) köyünün Çamlık mahallesinde MS 9-10. yüzyıllarda yapıldığı sanılan Rabat kilisesi bulunmakta, merkeze 12 km mesafede yer alan Peynirli köyünde ise Candar Baba adlı bir ziyaret yeri bulunmaktadır.

Ardanuç Köylerinin Eski ve Yeni İsimleri

Köyün Eski Adı Köyün Adı
Akarşiya Akarsu
Ançkora Anaçlı
Samushar Aşağı Irmaklar
Şargile Aşıklar
Arkim Avcılar
Tanzot Aydın
Çidil Bağlıca
Gulice Ballı
Varteliya Beratlı
Klarcet Bereket
Havt Boyalı
Lengethev Bulanık
Anagert Cevizli
Nergiyal Çakıllar
Cara Çıralar
İşkinar Eşkinar
Ahiza Ferhatlı
Heve, Heva Geçitli
Opiçala Gökçe
Geleşen Güleş
Şurmak Gümüşhane
Hamogoret Hamurlu
Haravul Harmanlı
Petoban Hisarlı
Anç İncilli
Karsniya Kapıköy
Diyagarmuç Karlı
Kaşıkçı Kaşıkçı
Unushev Kızılcık
Hertus Konaklı
Göreşet Kutlu
Varthel Meşeköy
Meçegil Müezinler
Masalahet Naldöken
Sahre Ovacık
Ortiz Örtülü
Kaptahor Peynirli
Sagara Sakarya
Cuğo Soğanlı
Müker Tepedüzü
Aravet Torbalı
Usot Tosunlu
Bice Tütünlü
Ustamel Ustalar
Solyana Yaylacık
Kontrom Yolağzı
Basa Yolüstü
Samushar Yukarı Irmaklar
Zegerya Zekerya

 

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016

Artvin Tarihi Makale Serim

Tao-Klarjeti, Tayk: Antik Çağ’da Artvin ve Çevresi

Bagratlılar, Bagratuni Hanedanı: Orta Çağ’da Artvin ve Çevresi

Artvin (Livane) Osmanlı Dönemi, Rus Çarlığı ve Cumhuriyet Dönemi Tarihi

Arhavi Tarihi, Arhavi Köylerinin Eski İsimleri, Artvin

Hopa Tarihi, Hopa Köylerinin Eski İsimleri, Artvin

Ardanuç Tarihi ve Ardanuç Köylerinin Eski isimleri

Borçka tarihi, Borçka Köylerinin Eski İsimleri, Artvin

Murgul tarihi, Murgul Köylerinin Eski İsimleri, Artvin

Şavşat tarihi, Şavşat Köylerinin Eski İsimleri, Artvin

Yusufeli tarihi, Yusufeli Köylerinin Eski İsimleri, Artvin

Notlar

[1] Kollautz, 2000: 50

[2] Roma tarafından atanan yöneticilere verilen unvandır.

[3] Ardanuç 59, Tavusker 28, Cahıs 7, İşhan 7 köydür.

[4] Hükümet konağının temeli 26 Temmuz 1954’de atılmıştır (Milliyet Gazetesi, 26 Temmuz 1954 s.3)

[5] Zeki, 1999: 102