Eleutherios limanı (λιμήν Ἐλευθερίου) veya Theodosius limanı (Yunanca ‘λιμήν Θεοδοσίου’, Latince ‘Portus Theodosiacus‘) Konstantinopolis‘in Marmara kıyısındaki en büyük limanı olup, I. Theodosius döneminde Vlanga (veya Langa; modern Yenikapı) semtinde sur içindeki tek akarsu olan Lykos (Bayrampaşa) Deresi ağzında kurulmustur.
Theodosius limanı nerede? Langa Bostanları nerede, nasıl gidilir?
Tarihi yarımadanın güneyinde yeralan Theodosius dışında Boukoleon sarayının küçük limanı ve Julian limanı kuzeyde ise Neorion (Λιμὴν τοῦ Νεωρίου or Λιμὴν τῶν Νεωρίων) ve Prosphorion (Προσφόριον) limanları bulunmaktaydı. Theodosius Limanı’nın adı ilk olarak 420’lerin sonlarında yazılan ‘Notitia Urbis Constantinopolitanae‘de rastlanmakta olup, kentin XII. bölgesinde şehir surlarının dışında bulunmaktaydı. Limanın doğu ucunda Mısır’dan gelen tahılların saklandığı ‘Horrea Alexandrina‘ (İskenderiye Hububat Ambarı) adlı depo yer almaktaydı. Mısır’dan imparatorluğa tahıl getiren gemilerin yüklerini boşalttığı Theodosius limanı Mısır’ın 641’de Arapların eline geçmesiyle tahıl ticareti durunca önemini yitirmişse de Yenikapı kazılarında bulunan gemilerin çoğunun 11. Yüzyıla tarihlenmesi 12. yüzyıla dek varlığını sürdürdüğünü düşündürmektedir. Kaisarios Limanı olarak anılan limana ait son belge 673 tarihini taşımaktadır. Liman deposunun bulunduğu yerin sonradan lamia adıyla anılan ve bugünkü Bodrum Camii’nin bulunduğu mevkide olduğu sanılmaktadır.
Yenikapı Kazıları Bulguları
2004-2013 arasında Marmaray Tüneli’nin Avrupa yakasında Yenikapı civarında yapılan ve İstanbul ’un tarihini 8500 yıl geriye götüren kurtarma kazılarında 58 bin metrekare alanda deniz seviyesinin 3 metre üzerinde çalışılmıştır. Lykos deresi vadisinin ağzındaki liman alanı Neolitik Çağda bataklık bir alan olup, 6.000-5000 yıl önce deniz seviyesinin yükselmesi ile birlikte su altında kaldığı anlaşılmıştır. İstanbul tarihinin en kapsamlı arkeolojik kazılarında -1 metre ile -6,30 metre arasında, Erken Bizans Dönemi’nin en büyük liman olan Theodosius Limanı gün ışığına çıkarılmış, deniz seviyesinden 6,3 metre aşağıda en alt katmanda MÖ 6300-6000’e tarihlenen Neolitik mezarlar bulunmuştur. Ayrıca Neolitik dönem İstanbul’unun ilk yerlilerine ait 390 ayak izi tespit edilmiştir. Kazılarda Neolitik, Helenistik, Roma ve Bizans dönemlerine ait pek çok arkeolojik kalıntı ile Marmaray kazı alanında 13, metro kazı alanında 22 olmak üzere değişik ölçü ve tipte 5-11. yüzyıllara tarihlendirilen 35 batık tekne bulunmuştur. Bu alandan elde edilen Neolitik bulguların İstanbul civarının Fikirtepe kültürü ve Yarımburgaz 4 evresi ile benzerlik gösterdiği anlaşılmıştır. Yenikapı Neolitik yerleşme alanı içerisinde saman, buğday, arpa, yulaf kalıntıları, sığır, koyun ve keçi, gibi evcil hayvanlar ile geyik, dağkeçisi ve balık kemikleri bulunmuş, kalıcı konut anlayışının geliştiği, çakmaktaşı alet kullanımı saptanmıştır. Tarihöncesi yerleşme katının 30 cm üzerinde ve devamında ise Demir Çağı buluntularına rastlanmış olup, Çelik (2017), Thrako-Frig göçleriyle Marmara Denizi’nin güneyindeki bölgelere doğru yayıldığını, İstanbul’un Demir Çağı döneminde önemli bir geçiş yeri olduğunu iddia etmiştir.
Eleutherios ve Theodosius Limanları
Eleutherios ve Theodosius birbiriyle özdeşleştirilmişse de Eleutherios Limanı’nın MÖ 4. yüzyıl öncesinde doğal bir koydan ibaret olduğu koyun güneyine I. Theodosius’un (M.S. 379-395) anıtsal forumunun inşaası sırasında çıkan hafriyat kullanılarak doğudan batıya doğru uzanan bir dalgakıranın yapılmasıyla oluşturulan yeni limanın imparatorun adını aldığı sanılmaktadır. Liman asırlar boyu derenin
getirdiği çökeltiler ve kuzeyindeki yerleşim yerinden gelen insan kaynaklı atıklarla 13. yüzyıla dek tümüyle dolmuştur. Marmara Denizi’nden yaklaşık 1,5 km uzaklaşarak kara içinde kalan arazi Osmanlı döneminde Langa Bostanları adıyla anılmış, burada yetiştirilen sebzeler 1950’lerde dek kent pazarlarında satılmıştır.
KAYNAKÇA
Berger, Alberecht (1994). Theodosius Limanı. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul. 7. s 262-263
Çelik, Baran Gülbahar. Yenikapı’da Günlük Yaşam, Gün Işığında, İstanbul’un 8000 yılı. Marmaray Metro, Sultanahmet Kazıları. Vehbi Koç Vakfı, İstanbul, 2007
Guilland, R. (1969). Etudes de topographie de Constantinople, II, Berlin-Amsterdam. s. 92-103
Kızıltan Zeynep. İstanbul Kazıları Marmaray-Metro Projeleri ve Arkeolojik Kurtarma Kazıları, Hayalden Gerçeğe Bir İstanbul Öyküsü, Marmaray. Gama Holding, Ankara, 2014
Magdalino, Paul (2013). Bizans Dönemi Konstantinopolis Limanları. İstanbul. İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yayını. s. 15