1 – 15 Ekim 1941: Moskova Savaşı (Tayfun Operasyonu)
1 Ekim 1941 Tayfun Operasyonu[1] (Unternehmen Taifun) başladı: Moskova’ya planlanan toplu saldırının ilk aşaması olarak Alman askerleri, Sovyet ordusunu kuşatmak için kentin güneyinde ilerliyor. Oryol’de, Almanlar Kızıl Ordu hatlarını ezerek geçince yüzlerce panzer şehre doğru yöneldi.
Rus gazeteci Vasily Grossman[2] Moskova yakınlarındaki Oryol’de savaşı izliyor; şehirden ayrılma izni veren bir Kızıl Ordu geçiş kâğıdına ihtiyacı var, ancak ofis kapalı. Wehrmacht’tan kaçan mülteciler, Moskova’ya doğru akarken Vasily Grossman, “Kiev’de bir geri çekilme gördüğümü sanıyordum ama bu İncil’deki Exodus![3]”. Herkes gökyüzüne bakıyor ve Alman bombardımanını izliyor. Üçgen şeklinde uçak düşman uçaklarının görülmesi paniğe sebep oluyor.
2 Ekim 1941 Anglo-Amerikan ticaret anlaşması (Anglo-American Trade Agreement), SSCB’ye çok büyük askeri yardım göndermeyi kabul etti: ABD, Stalin’e gelecek Temmuz’dan itibaren ayda 400 tank ve 360 uçak gönderecek. İngiliz ve Amerikalı diplomatlar, Stalin’in gelecek yıla kadar iktidarda kalacağı konusunda şüpheliler ancak “Alman juggernautunu” yavaşlatmak zorunda olduklarını düşünüyorlar. Tayfun Operasyonu, Almanların Moskova’ya saldırısı ile başlıyor. Askerlere doğrudan hitap eden Hitler, bu saldırının “savaşın son, büyük ve belirleyici savaşı” olduğu sözünü veriyor. Sovyet cephesini parçalamayı ve kış başlamadan önce Moskova’nın kapılarını açmayı uman Merkez Ordu Grubunun emri altında yaklaşık 2 milyon Alman askeri ve 1000’den fazla panzer toplandı. SSCB’nin işgalinden şüpheli olan Alman subay Helmuth von Moltke günlüğüne “Bu ay başaramazsak asla başaramayacağız” yazıyor.
3 Ekim 1941 Dünya hava hızı rekoru kırıldı: Deneysel bir Alman roket uçağı olan “Komet”[4] ilk uçuşunda 623 mil/saat’e ulaştı. Messerschmitt 163A “Komet” dünyada roketle çalışan uçak olup, ilk uçuşundan önce yakıttan tasarruf etmek için başka bir uçakla çekilmişti.
Parti Populaire Francais adıyla örgütlenen Fransız Faşistleri geceleyin Almanlardan temin ettikleri patlayıcılarla Alman işgali altındaki Paris’te altı sinagogu bombaladı.
Winston Churchill’in “Almanların hava savaşını kaybettiğini” iddia eden bir konuşma yaptıktan bir gün sonra Luftwaffe, İngiltere’ye aylardır en ağır hava baskınını yaparak beş İngiliz kentini bombaladı. SSCB’nin işgali yüzünden 3 aydan uzun süredir İngiltere’ye baskın düzenlemeyen bu son Luftwaffe saldırısında İngiltere genelinde 200’den fazla kişi öldü. Hitler SSCB’nin işgalinden bu yana yaptığı ilk konuşmayı yapıyor ve Rus cephesi boyunca Kuzey Kutup Bölgesi’nden Karadeniz’e kadar büyük zaferler kazandığını açıklıyor: “Düşman çoktan yıkıldı ve bir daha asla toparlanamayacak.” Hitler, 2.500.000 Rus’un tutsak edildiğini iddia ediyor[5].
4 Ekim 1941 Mihver işgali altındaki Kuzey Yunanistan’daki Komünist ayaklanma girişimi Bulgar kuvvetleri tarafından vahşice bastırıldı. Bulgar Ordusu, Drama kentinde 500 kişiyi katletmekle kalmadı, zafer hatırası olarak kafalarını da kesti.
Alman işgali altındaki Fransa’da şiddetli yiyecek kıtlığı yaşanıyor. Atları samanla beslemek artık çok pahalı, bu yüzden süt Paris’e köpek arabalarıyla getiriliyor. Kış yaklaşırken, yakıt kıtlığı da söz konusu olduğundan, petrol tayını uygulanıyor. İşgal altındaki Paris’te bazı Fransızlar arabaların motorlarını odun ateşiyle çalışacak şekilde düzenlemeye çalışıyor.
Güney Atlantik’te İngiliz anti-denizaltı savaş gemisi HMS Lady Shirley, Alman U-botu 111’i derinlik bombaları kullanarak teslim olmaya zorladı ve 44 kişilik mürettebat gözleri bağlanarak esir alındı.
5 Ekim 1941 Alman kuvvetleri Rus şehri Vyazma’ya yaklaşıyor ve Kızıl Ordu’nun başka bir büyük bölümünü tehdit ediyor. 3. ve 4. Panzer Gruplarının kıskaçları bir araya gelirse, 4 Sovyet ordusunu tuzağa düşürecekler.
3. gününe giren Tayfun Operasyonu’na dair ilk Sovyet raporunda bir Rus pilotu Moskova’ya ilerleyen 20 kilometrelik panzer sütununun varlığını bildirdi. Sovyet Yüksek Komutanlığı hala Moskova’nın tehdit edildiğine inanmayı reddediyor: NKVD, korku dolu abartılı haberleri vererek panik ve kargaşa yaratan keşif pilotlarını vurmakla tehdit ediyor. Tüm erkekler askere alındığı için 100.000 Moskovalı kadın, çocuk ve yaşlı kentin etrafındaki geniş savunma kanallarını kazıyorlar.
6 Ekim 1941 Stalin’i zamanında Alman işgali konusunda doğru olarak uyaran Tokyo’daki Sovyet ajanı Richard Sorge[6], Japonya’nın ABD ile savaşa girmeyi planladığını ve Almanya’nın SSCB’yi işgalini desteklemeyeceğini bildirdi. Sorge: “Japonya, Rusya ile savaşmanın gereksiz olduğunu düşünüyor” Kızıl Ordu artık şu anda sınırda bulunan Japon işgalindeki Çin askerleriyle Moskova’yı savunmak için ihtiyaç duyulan birlikleri kullanabilir.
Hint bağımsızlık hareketi lideri Mohandas Gandhi, İngiliz yönetimine karşı geniş bir “pasif direniş” programı önerdi: İngiltere’nin Hindistan’a baskı yaparak demokrasi için savaş veremeyeceğini söyledi.
SSCB “resmi” zayiat rakamlarını yayınladı: Sovyet kuvvetlerinin 1.128.000 zayiat verdiğini ve 3 milyon Alman işgalciyi öldürdüklerini veya yakaladıklarını iddia ediyor. Gerçek rakamlar ise tam tersi.
Alman kuvvetleri, Moskova yolunda bulunan Kızıl Ordu hattını ezerek geride bıraktı. Sovyet Generali Yeremenko, genel merkezini geçen Alman panzerlerini keşfetmek için Vyazma’ya komuta etmeye gelmişti ki yürüyerek kaçmak zorunda kaldı. Alman zaferini olduğundan düşük gösteren New York Times haritası şöyle:
Norveç’te Nazi işgaline karşı çıkan isyanlar yayıldıkça, Alman işgalciler, Norveçlileri kendileriyle iş birliği yapmaya başlamazlarsa, gıda ithalatını engellemek ve açlıktan öldürmekle tehdit ediyorlar. Norveç’teki Nazi işgal makamının başkanı Josef Terboven[7], “Bu savaş sırasında on binlerce Norveçli erkeğin, kadının ve çocuğun açlıktan ölmesi Almanya’nın umurunda bile değil” diyor. Bazı huzursuzluklara rağmen, Norveç işgali Wehrmacht birlikleri için hala güvenli olup, halkın önemli bir bölümünden düşmanlık görülmemektedir.
7 Ekim 1941 Nazi “ırk bilimi”, Norveçlileri “saf İskandinav” olarak sınıflandırmaktadır. Nazi Almanyası, Alman askerlerini işgal bölgesinde yerel kadınları hamile bırakmaları böylece safkan Ari ırkın miktarını artırmak için teşvik ediyor.
Moskova’da ilerleyen panzer ordularından birine komuta eden General Heinz Guderian, Almanya’nın SSCB’yi işgalinden bu yana ilk kez kar yağdığını görüyor. Moskova’nın batısındaki “ön” Sovyet hatları Alman panzer sütunlarıyla parçalandı. Moskova’nın batısındaki ormanlar, Almanlar tarafından tuzağa düşürülen kuşatmadan kaçmaya çalışan Kızıl Ordu askerleri ile dolu olup, geceleri silah sesleri eksik olmuyor. Moskova’ya ilerleyen Alman panzer tümenlerinden biri, yakındaki ormana gizlenmiş bir Sovyet T-34 tankları tarafından engelleniyor. Alman komutan Guderian: “Rus T-34’ün tanklarımıza olan üstün üstünlüğü şimdi belli oldu ki bölümüm çok fazla zayiat verdi.” Alman piyadelerinin tanksavar silahları T-34 zırhına karşı etkili olmuyor. Bu yüzden Almanlar tareti yıkmak için benzin bombası kullanıyor.
8 Ekim 1941 Moskova’dan Dr. Peter Miller: “Havada felakete yaklaştığımız hissi var ve Orel teslim edildi, Vyazma teslim oldu gibi sonu gelmeyen söylentiler var. Sovyet Bilgi Bürosu’nun[8] sessizliği rahatsız edici.”
Sivillerin “İngiliz propagandası”nı dinlemelerini engellemek için Norveç’te özel radyoya sahip olmak yasaklandı. Nazi işgalcileri hapis tehdidi altında 300.000’den fazla radyoya el koydu.
Cephede işler kötüye gitmeye başlayınca Sovyet hükümeti, dindarlık karşıtı kampanyalara son verilmesini emretti. Artık dinler “ilkel batıl inanç” ve rahipler “insanları yanıltıcı propaganda” yapmakla suçlanmayacak. “Moskova’nın mağazaları boş, kahve bile kalmadı artık kımız satılıyor.[9]
9 Ekim 1941 Japon Ordusu Yüksek Komutanlığı, ABD ile kötüleşen diplomatik ilişkileri tartışmak için bir araya geldi: “Müzakere edilebilecek bir çözüm için artık bir umut yok. Savaş kaçınılmaz.”
Moskova yolunda iki kilit noktası olan Vyazma ve Bryansk, Alman ordusunca ele geçirildi. Stalin, Kızıl Ordu’nun ön cephesinin yıkıldığını kabul etti. SSCB’ye kışın ilk karı yağdı ve toprağı yoğun çamura çevirdi. Rusya’nın Rasputitsa’sı[10] yani “çamur denizi” ya da “yol olmayan zamanı” Kızıl Ordu’ya yardıma geldi. Vasily Grossman: “Çamur, su, dipsiz bataklık. Herkes mutlu! Almanlar kesinlikle korkunç sonbaharımızda sıkışıp kalmalılar.”
Alman General Blumentritt[11]: “Fransızlar ya da İngilizler’den farklı olarak Ruslar teslim olmuyor, kuşatılsalar bile ayakta kalıp, savaşıyorlar.”
Kuşatılmış Leningrad’da siviller, sütunlara yapıştırılan Komünist propaganda afişlerinin gölgesinde Kazan Katedrali’nin dışında toplanıyorlar.
Stalin, Moskova’nın öncülüğünü yapan, Moskova’nın baş komutanı olan Sovyet General Konev’i[12] vurmak istiyor ama General Zhukov onu vazgeçirmeyi başarıyor: “Daha fazla subay öldürmek kimseyi teşvik etmeyecek.”
10 Ekim 1941 Kongre’de ABD Cumhuriyetçileri, Cumhurbaşkanı ile bir bütçe anlaşması imzaladı: ABD, Müttefiklere Nazilerle savaşmak için 6 milyar dolarlık savaş malzemesi ödünç verecek. Cumhurbaşkanı Roosevelt, Stalin’e şunları yazıyor: “Sovyet ordusunun çılgınca savunması nedeniyle hepimizin ne kadar heyecanlandığını söyleyemem”. Roosevelt mümkün olan her maddi yardım sözünü veriyor.
Çin’deki büyük Japon yenilgisi: Milliyetçi Çin ordusu, işgalcileri Çangşa[13] (Changsha) kentinden çıkmaya zorladı ve bir ay süren savaşta 13.000’den fazla İmparatorluk Japon Ordusu askerini öldürdü. Changsha’ya karşı yapılan savaş acımasız ve yasadışıydı: Japon kuvvetleri zehirli gaz kullandı ve Çin köylüleri kılığına giren askerler şehirde büyük yangınlar başlattı.
New York Times, İngiltere’nin Avrupa’yı istila etmek için seçkin “Komandolar”[14] adlı özel askeri birimleri eğittiğini açıkladı: Komando adı verilen bu gizli askerler, ju-jitsu bilen, direniş konusunda eğitim almış süper askerler.
ABD Ordusu İstihbaratı, Japonya’nın Honolulu’daki konsolosuna Pearl Harbor’ın ABD Deniz Üssü’nde casusluk emri veren gizli bir Japon diplomatik kablo bulma emrini çözdü. Amerikalı kriptograflar, Japonya’nın çok gizli diplomatik kodu olan “Mor”u kırdı, ancak ABD Dışişleri Bakanlığı Tokyo’nun neden ABD Liman Donanması savaş gemilerinin Pearl Harbor’daki konumlarını bilmek istediğini anlayamıyor.
11 Ekim 1941 Moskova ciddi gıda kıtlığıyla karşı karşıya kaldı. Kentte tahkimat kazan 600.000 gönüllü, az miktarda un ve tuz içeren kaynar su ile besleniyor. Kızıl Ordu şimdi, Napolyon’un Rusya’yı işgal ettiği sırada, 1812’de yani 129 yıl önce Rusya’nın işgal ettiği bölgedeki en önemli savaşın yapıldığı yer olan Borodino köyünü tahkim ediyor. Sovyet Albay Polosukhin, Borodino Müzesi’nin son ziyaretçisi olup, personeli tahliye edttikten sonra müzeyi kapatıyor. Ziyaretçi kitabına ise “ziyaret sebebi” ile yazıyor: “Savaş alanını savunmak için buradayım”. Sovyet hükümeti, Alman kuvvetleri şehre doğru saldırırken, Moskova’nın savaş çabalarında aktif olarak yer almayan tüm kadın ve çocuklarının tahliye edildiğini açıkladı.
Ukrayna üzerinden gelen Alman güçleri Azak Denizi’ne ulaştı ve Kırım’ı Sovyet bölgesinden ayırdı ki bu durum Kırım Yarımadasında 100.000 Kızıl Ordu askerinin mahsur kalmasına sebep oldu. Stalin gizlice Hitler’le barışı sağlamaya çalışıyor olabilir, Nazilere nötr ülkelerin büyükelçiliklerden ateşkes mesajları gönderildiği iddia ediliyor.
12 Ekim 1941 Feld Mareşal von Reichenau[15], tüm Alman birliklerine Yahudi-Bolşevik sistemin imhası için gizli bir emir veriyor. Alman işgaline karşı ayaklanmaların her zaman Yahudilerden kaynaklandığını iddia eden von Reichenau, tüm Yahudilere partizan olarak vurulmalarını emretti. Ona göre Rus esirlere veya sivillere yiyecek vermek ise yanlış anlaşılan bir insancıl eylemdi. Feld Mareşal von Reichenau “Doğu bölgelerindeki asker yalnızca bir savaşçı değil, aynı zamanda acımasız ulusal ideolojinin de taşıyıcısıdır” diyordu.[16]
Libya’da çoğu Avustralyalı olan Tobruk’un müttefik garnizonu, Nisan ayından bu yana Rommel komutasındaki Afrikakorps tarafından kuşatılmış durumda. Alman Avustralyalı askerlere “Tobruk’un Fareleri” olarak adlandırıyor.
13 Ekim 1941 ABD Donanması Grönland’da bir Alman radyo istasyonunu ele geçirdi ve Gestapo liderini tutukladı. Amerikalılar Atlantik’te faaliyet gösteren Nazi U-botlarına hava raporları gönderdiğini iddia etti.
SSCB’de işgalcilerin hızı yavaşlıyor. Almanlar suçluyu buluyor: “Çamur bataklığı.” Sovyet hükümeti, Bryansk kentinin işgalcilerin Moskova’ya yakın olması nedeniyle Almanlara düştüğünü itiraf ediyor.
13 Ekim 1941 tarihli New York Times Gazetesi Mihver ordularının ilerlemesinin haritasını yayınlıyor ama Vyazma’nın zaten düştüğünü göstermiyor.
Alman işgali altındaki Polonya’nın Stanisławów şehrinde, Nazi kuvvetleri şimdiye dek Polonya Yahudilerine karşı gerçekleştirilen en büyük katliamını yaptı. “Yahudi Pazarında” 11.000 kişi yerel Yahudi mezarlığında toplu mezarlara atıldı.
Ukraynalı işbirlikçilerinin yardımcısı olan Alman SS ve polisler, Yahudi halkının değerli eşyalarını almak, onları vurmak ve cesetleri açık mezarlara atmak vardiyalar halinde çalışıyor.
İngiliz Ordusu’nun kadın kolu olan Yardımcı Bölgesel Hizmet (Auxiliary Territorial Service[17]) için gönüllülerin katılımını teşvik eden afiş, İngiltere Parlamentosu’ndaki şikayetlerin ardından toplatıldı. Abram Games’in “sarışın bomba” afişi çok seksi bulundu; eleştirmenler ATS’nin ahlaksız göründüğünü söylüyor.
Başka bir Kraliyet Donanması konvoyu daha Kuzey Kutbu denizini aşarak SSCB’ye yardıma geldi. Konvoy Alman işgalini durdurmak için hayati silahlar taşıyor.
14 Ekim 1941 İngiltere’den SSCB’ye gönderilen Kuzey Kutbu konvoyları tehlikeli bir ikilemle karşı karşıya kalıyorlar: çok güneyden giderlerse Alman bombardıman uçakları tarafından keşfedilme riskleri var tersine çok fazla kuzeyden giderlerse gemiler buza hapsolabilir.
Luftwaffe bombardıman uçakları, Leningrad’ın 180 km doğusunda bulunan ve şu anda çocukları tahliye etmek için kullanılan
Tikhvin tren istasyonuna saldırdı. Birçoğu tahliye edilen gençler olmak üzere 5000 kişi yanarak öldü.
15 Ekim 1941 Stalin, Sovyet hükümetini Moskova’dan tahliye etmeye karar verdi: Almanlar şimdi başkentten sadece 100 mil uzaklıktalar. Moskova’nın generalleri, Komünist liderliği, diplomatlar, üniversiteler, araştırma laboratuarları ve tiyatroları şimdi 670 mil güneydoğuda Samara’ya tahliye edilecek. Sovyet bakanlıkları şehirden kaçmaya hazırlanırken yakılan gizli belgelerin külleri şehri kaplıyor. Moskova vatandaşları, Almanların gelişi için kendi hazırlıkları yapıyor. Binlerce insan Komünist Parti üyelik kartlarını yok ediyor ki bu durum NKVD tarafından ihanetle eşdeğer görülüyor.
Notlar
[1] Moskova Muharebesi veya Moskova Meydan Muharebesi, (Alman ordusunun harekât koduyla: Unternehmen Taifun / Tayfun Harekâtı), II. Dünya Savaşı’nın Doğu Cephesi’nde, 1941 yılında Alman ordularının, bir duraklamanın ardından Moskova yönünde yeniden başlattıkları genel taarruzlarıdır. Moskova Muharebesi bazı tarihçiler tarafından II. Dünya Savaşı’nın dönüm noktalarından biri olarak kabul edilmektedir. Sovyet savunması, Hitler’in Barbarossa Operasyonu’nun önemli stratejik hedeflerinden biri olan Moskova’nın ele geçirilmesini engelleyerek savaşın uzamasına ve Barbarossa herkatının başarısızlıkla sonuçlanmasına neden olmuştur.
[2] Vasily Semyonovich Grossman (1905-1964), Rus yazar ve gazeteci. Ukrayna’da Yahudi bir ailenin çocuğu olan Rus İmparatorluğu’nun bir parçası olan Grossman, Moskova Devlet Üniversitesi’nde kimya mühendisi olarak eğitim gördü ve öğrenci olarak gösterdiği özen nedeniyle Vasya-khimik takma ismini kazandı.
[3] Exodus veya Çıkış, Mısır’dan Çıkış, Eksodos ya da Şemot, Tanah ve Eski Ahit’in ilk beş kitabı olan Tevrat’ın ikinci kitabı. Toplam 40 baptan oluşur. On Emir bu kitabın 20. babında yer almaktadır.
[4] Messerschmitt Me 163 Komet, Alexander Martin Lippisch tarafından tasarlanmış, tarihin tek roket itkili savaş uçağıdır. II. Dünya Savaşı sırasında Alman Hava Kuvvetleri tarafından kullanılmıştır.
[5] https://jewishvirtuallibrary.org/adolf-hitler-broadcast-to-the-german-people-on-the-winter-help-scheme-october-1941
[6] Richard Sorge (4 Ekim 1895, Bakü, Azerbaycan- 7 Kasım 1944, Tokyo, Japonya), II. Dünya Savaşı’ndan önce Japonya’da görev yapan, Sovyetler Birliği’nin casusu. Casuslar içerisinde en başarılıları arasında gösterilir. Casus kod adı Ramsay’dır.
[7] Josef Antonius Heinrich Terboven (23 Mayıs 1898, Essen, Almanya-8 Mayıs 1945, Skaugum), Nazi Partisi lideri ve Nazi Almanyası’nın Norveçi işgali sırasındaki valisiydi. 1923 yılında 25.247 üye numarası ile NSDAP’ye girdi ve Münih’te başarısız Birahane Darbesi’ne katıldı.
[8] Sovyet Bilgi Bürosu (Soviet Information Bureau veya Sovinformburo), 1941-1961 yılları arasında faaliyet gösteren lider bir Sovyet haber ajansıydı.
[9] Kımız, kısrak sütünün fermante edilmesiyle elde edilen geleneksel içecek. Orta Asya bozkırlarında yaşayan Kırgız, Başkurt, Kazak, Yakut ve Özbek gibi Türk halkları ve Moğollar arasında bugün de önemli bir içecektir. Süt şekerince zengin olan kısrak sütünden îmâl edilen kımız, beyazımsı bir sıvıdır.
[10] Rasputitsa (распу́тица), asfalt olmayan yollarda veya ülke genelinde seyahatin zorlaştığı, yağmurlu veya çözülmüş kardan kaynaklanan çamurlu koşullar nedeniyle yılın iki dönemi için kullanılan bir Rusça terimdir. Yani, hem ilkbahar hem de sonbahar için geçerlidir.
[11] Günther Blumentritt (10 Şubat 1892, Münih, Almanya- 12 Ekim 1967, Münih, Almanya) Weimar Cumhuriyeti altında Kurmay Subayı ve İkinci Dünya Savaşı sırasında Nazi Almanyası Generali olarak hizmet vermeye devam etti. I. Dünya Savaşı’nda bir Alman subayı idi. II. Dünya Savaşı boyunca çoğunlukla bir Kurmay Subay olarak Batı Cephesinde hizmet etti.
[12] İvan Konev (28 Aralık 1897, Lodeyno, Rusya-21 Mayıs 1973, Moskova, Rusya) veya Ivan Stepanovich Konev, II. Dünya Savaşı’nda Nazi Almanya’sının yenilgiye uğratılmasında önemli rol oynayan SSCB’li general, Sovyetler Birliği Mareşali.
[13] Çangsha (长沙), Çin’in Hunan bölgesinin başkentidir. Yangtze Nehri’nin bir kolu olan Xiang Nehri’ni üzerinde yer almaktadır. Belediye hizmet alanı 11.819 km² olan şehir 2010 Çin nüfus sayımına göre 7.044.118 kişi nüfusa sahiptir.
[14] Komando, fiziki ve kuramsal eğitimleri ile kazandırılan yetenekleri doğrultusunda; kısa süre içerisinde hedefin ayrıntılı keşfini yapıp durum değerlendirmesini ortaya koyarak hedefi imha eden, ikmal yapılmasa dahi görevi tamamlayan askerdir.
[15] Walter Karl Ernst August von Reichenau, Alman subay ve Nazi Almanyası mareşali. 10 Mayıs 1940 tarihinde başlayan ve 25 Haziran’da biten Batı Taarruzunda en büyük rolü oynayan 6. Ordu komutanıdır. Rusya’da bir uçak kazasında öldürülmüş olduğu söylendiyse de 1942’de bir kalp krizi geçirerek ölmüştür.
[16] https://phdn.org/archives/www.ess.uwe.ac.uk/genocide/USSR2.htm
[17] Auxiliary Territorial Service, ATS veya Yardımcı Bölgesel Hizmet, İkinci Dünya Savaşı sırasında İngiliz Ordusunun kadın koluydu. Başlangıçta bir kadının gönüllü hizmeti olarak 9 Eylül 1938’de kuruldu ve 1 Şubat 1949’a kadar Kadınlar Kraliyet Ordusu Birliği’ne katıldı.