Yahudi Mitolojisi Sözlüğü İ-L
Yahudi Mitolojisi Sözlüğü adlı alfabetik sözlük çalışmamda Yahudi dini, efsane ve inançları konulu maddeleri bulabilirsiniz.
İbbur Ruhun göçünün üçüncü formudur. Bkz. Dybbuk
İbn Gaon, Şem Tov Bin Avraham 14. yüzyılda yaşamış İspanyol kabalistin adı olup ‘Kudret Kalesi’ ve ‘İyi İtibar İlacı’ adlı eserlerin yazarıdır.
İbn-i Habib, Ya’akov Ben Şlomo Talmud yorumlarıyla tanınan İspanyol Yahudi’si ünlü bir kabalacının adı olup Selanik’e sürülenler arasındadır.
İbn-i Vakkar, Yusuf Bin Avraham 14. yüzyılda yaşamış Toledolu kabalistin adıdır.
İdra Rabba İbranice ‘Büyük Toplantı’ anlamına gelen kelime Haham Şimon Bar Yoçai, Haham Elazar ve Haham Şimon’un sekiz kabalacı öğrencisinin tarihi toplantısının adıdır.
İdra Şuta Haham Şimon Bar Yoçai’nin ölüm günü için kullanılan bir terim olup İbranice ‘Küçük Toplantı’ anlamına gelmektedir.
İmlik Hz. Nuh’un büyük oğlu Şem’in oğlu ve Amalek/Amalikah halkının atasıdır.
İncil Yeni Ahit kesinlikle kabul edilmemektedir.
Bkz. Çingene İncili
İncir Âdem ve Havva’nın yemesinin yasak edildiği meyvenin adıdır.
İnsanoğlu Eski Ahit’te (Danyal, 7.13) Mesih anlamında kullanılmıştır.
İrin Eski Ahit’te Danyal’ın kitabında adı geçen bir bekçi meleğin adı olup Anglosakson dillerine Watcher ‘bekçi’ adıyla girmiştir.
< İbranice irin ‘Uyanık/tetikte olanlar’
İsaac Eski Ahit’te adı geçen Abraham (İbrahim) ile Sarah’ın oğlu olup ikinci kabile reisinin adıdır.
İsaiah Eski Ahit’te adı geçen bir peygamberin (MÖ 8. yüzyıl) adı olup ilk büyük Yahudi peygamberidir.
İshak Babası İbrahim peygamber tarafından kurban edileceği sırada gökten yerine kurban edilmesi için koç indirilen bir Yahudi peygamberinin adıdır.
İsrail İbranice ‘Tanrı’ya karşı savaşan’ anlamına gelen sözcük Yakup peygamberin lâkabıdır.
İsrailoğulları Hz. Yakup’un ‘İsrail’ lâkabına atfen Yahudiler kendilerini bu adla tanımlamaktadır.
İşaya MÖ 8.yüzyılda yaşamış bir Yahudi peygamberinin adıdır.
İşmael, Haham bin Elişa MS 2. yüzyılda yaşamış bir kabalistin adı olup ‘Bahaitha de Rabbi İşmael’ adlı eserin yazarıdır.
Jaçin, Yakin, Jaçim Süleyman Tapınağı’nın girişindeki sütunlardan birisinin adı olup (Diğeri ‘Boaz’), İbranice ‘kesinlik, sağlamlık’ anlamına gelmektedir.
Japhet, Japheth, Ja pheth, Yepheth, Yafes Nuh’un üçüncü oğlunun adı olup, dünyanın kuzey bölümünde yaşayan halkların (Medler, İonialılar…) atasıdır.
Jellinek, Adolphe 1821-1893. Talmud ve Kabala üzerinde çalışmış ‘Kleine Schriften zur Kabala’ adlı eserin yazarı olan Avusturyalı hahamın adıdır.
Jeremiah Eski Ahit’te adı geçen ikinci büyük peygamberin adı olup (MÖ 626-587) Hilkiah’ın oğludur. Josiah, Jehoiakim ve Zedekiah (MÖ 628-586) hanedanlarını görmüş ve Eski Ahit’in 24. kitabını oluşturmuştur.
Joachim Eski Ahit’te Jehoiakim adıyla geçen gerçek adı Eliakim olması muhtemel bir kişi olup Eski İsrail’in 12 kabilesinden Judah’ın kralıdır. MÖ 609-598 tarihleri arasında hüküm sürmüş olmalıdır.
Jokhebed Eski Ahit’e göre Amram’ın karısı ve teyzesi, Kohath’ın kız kardeşi, Harun (Aaron), Musa (Moses) ve Meryem’in (Miriam) annesidir.
Kabala, Kabbala, Kabbalah 1. MÖ 13. yüzyıldan itibaren geliştirildiği sanılan teozofik ve okült geleneğin adıdır.
Nadiren yazıya dökülen Kabala, Tevrat’tan farklı olarak doğrudan aktarılmış Tanrı sözleri değil bilge hahamların düşünce ve yorumlarıdır. Kabalistik gizemciliğin temel düşüncesi Tanrı’nın kendisini yarattıklarından dışlaştırmasıdır ki tüm evren bu şekilde oluşmuştur.
İbranice kabbalah ‘Gelenek’ < kabal ‘Kuşaktan kuşağa devretmek’
İki bölümde ele alınabilir:
- Sefer Jezirah: Tabiatüstü varlıklarla ilgili bölüm (Maase Merkaba)
2.Sefer Hazzohar: Dünyanın oluşumu ve yaratılış hikâyesi
- 15. yüzyılda Pico della Mirandola ve Reuchlin’in başlattığı, 17. yüzyıldan itibaren Gülhaç hareketinin sahip çıktığı Hıristiyan inancı ile kabala metinlerinin birleştirilmesi akımının adıdır.
- [Yahudilik-Lurianik] Luria- İsaac ben Solomon’un (1534-1572) temellerini attığı gnostik okulun adıdır.
Kabil Kabil’in cennette, kardeşi Hâbil’in ise yeryüzünde olduğuna inanılmaktadır.
Kadeş İbranilerin vaat edilen topraklara ulaşmadan önce otuz yıl süreyle konakladıkları yerin adıdır.
Kadeşoth Kenan halkının inanışında bedenlerini tanrı Baal Peor’a adayan fahişelerin adıdır.
Kamael, Camael, Şemuel, Zamael Yedi baş melekten birisi olup Âdem’in Cennet Bahçesi’nden kovulmasında önemli bir rol oynamıştır.
Kamış Bayramı Hasat sonrası yedi gün boyunca bir kamış kulübede hiçbir iş görmeden kutlanılan bayramın adı, Mısır’dan çıkıp çölü geçmelerinin anısını yaşatmak için kutlanmaktadır.
Kan iftirası Yahudilerin matza (matzot) hazırlarken insan kanı kullandıklarına dair Ortaçağ’ a özgü bir suçlamanın adıdır.
Kaos, Tohu, Tahum, Tohu va Evrenin yaratılmadan önce içinde bulunduğu durumun adıdır.
Kaplan, Aryeh Kaplan 1935-1983. Kabalist bir yazarın adı olup, ‘Meditasyon ve Kabala’, ‘Meditasyon ve İncil’, ‘Sefer Yetsirah’ adlı kitapların yazmıştır.
Kapparah kurban edilen hayvanın adı olup, ‘Arapça kefaret’ kelimesi ile benzerliği dikkat çekicidir.
Karaîlik Rabbani geleneği reddedip sadece Tevrat’ı kutsal kabul eden dini akımın adıdır.
Karga Uğursuz bir sembol olarak algılanan bir hayvan olduğundan Kudüs tapınağının çatısı kargaları uzak tutmak için çivilerle kaplanmıştır.
Karmel Dağı Kuzeybatı İsrail’de, kuzeydoğu yamaçlarında Haifa şehrinin kurulu olduğu bir dağın adı olup eski Ahit’te kutsal kabul edilen bir mekân olarak bahsi geçmektedir (I. Krallar 27:30).
Kassiel Ölü krallara eşlik eden yalnızlık ve gözyaşıyla özdeşleştirilen bir meleğin adıdır.
Kaşrut, Kaşruth Yahudi dini kurallarına göre yeme-içme alışkanlıklarını düzenleme işidir.
Kavvana Yahudi mistizminde kalbin tanrıyla birleşme isteğinin adı olup, İbranice ‘sadakat’ anlamına gelmektedir. Hasidiklerin en önemli erdemlerinden birisi olup dua ederken, kişi önceden belirlenen Sefirodlara konsantre olmalıdır.
Kedorlaomer Tekvin’de bahsi geçen Elam kralının adı olup, Lut’u esir etmiştir.
Kedem Kabala’ya göre en yüksek Sefirot Kether’in adı cennet bahçesinin bulunduğu mekânın adıdır.
< İbranice kedem ‘Öncesi olmayan; kaynak’
Kehilla Ortaçağ’a özgü kendi kendini yöneten Yahudi cemaatlerine verilen isimdir.
Kenan Enoş’un dördüncü oğlunun adı olup, Yeni Ahit’e göre dördüncü peygamberdir.
Keret El’in oğlu, Hurriya’nın eşi, Ellil ile Yasib’in babası olan Sidon kralının adıdır.
Keter En yüksek sefirahın adı olup, İbranice ‘taç’ anlamına gelmektedir.
Ketubba Evililik boyunca erkeğin kadına karşı görevlerinin kaydedildiği yasal anlaşmanın adı olup İbranice ‘belge’ anlamına gelmektedir.
Ketubim Eski Ahit’in üçüncü kitabının adıdır.
Kırk 1. Kutsallığına inanılan bu rakam neredeyse tüm inançlara girmiştir.
- Davut kırk yıl krallık yapmıştır (2. Samuel, 5, 4)
- Tanrı Musa ile konuştuğunda Musa Kırk yaşındadır.
- Nuh sel tufanının kırkıncı gününde tanrıyla anlaşma yapmıştır.
- İsrail kavmine kızan tanrı onları kırk yıl çölde dolaştırmışlardır.
- Eski Ahit’e göre Tanrı yeryüzüne kırk gün kırk gece yağmur yağdırmıştır:
“Yedi gün sonra yeryüzüne kırk gün kırk gece yağmur yağdıracağım. Yarattığım her canlıyı yeryüzünden silip atacağım’ (Yaratılış 7, 4)
Kırmızı Eski Ahit’te hayat ve gücün sembolüdür.
Kibutz İsrail’de toplu halde yaşanılan çalışma çiftliklerinin adıdır.
Kidduş Şabat günleri ve bayramlarda sinagog ve evlerde düzenlenen törenlerde şarap üzerine söylenilen duanın adıdır.
Kidron Vadisi Filistin’de eski Kudüs’ün doğusunda bulunan bu vadide kıyamet gününde ölülerin dirilip toplanacağına ve ölüleri diriltecek borunun çalınacağına inanılmaktadır.
Kişup İbrani dilinde Kara Büyü anlamına gelen terimin adıdır.
Knorr von Rosenroth, Christian Knorr von Rosenroth 1636-1689. Hıristiyan kabalistin adı olup Kabala’yı Hıristiyan dünyasına tanıtmıştır.
Kordovero, Haham Moşe MS 1522-1570. Pardes Rimmonim ‘Nar Bahçesi’ adlı kitabın yazarı olan bir kabalistin adıdır.
Koşer Dine uygun besin maddeleri ve bu tür besinleri satan kasap ve bakkalların adı olup, ‘helal, makbul’ anlamına gelmektedir.
Kreskas, Çasdai MS 1340-1412. Or Ad-Nai ‘Tanrı’nın Işığı’ adlı kitabın yazarı olan kabalistin adıdır.
Kuades Batı Samilerinde bereket tanrıçasının adıdır.
Kuşiel Kişileri cehennemde cezalandırmakla görevli bir melek olup, adı İbranice ‘Tanrı’nın sertliği’ anlamına gelmektedir.
Kutsal Yasa Tanrının Musa peygambere verdiği, insanların uymakla yükümlendirildiği yasaların adıdır.
Kutsal Yer Kudüs tapınağında yalnız Yahudi kâhinlerin girebildiği özel bölmenin adı olup, tapınak başrahibin bile yılda bir kez girebildiği ‘en kutsal yer’ ile arasında bir perde bulunmaktaydı.
Laban Yakup peygamberin dayısının adı olup, Yehvoa’ya inandığı halde putperest kalmıştır.
Ladino Sefarad Yahudilerinin konuştuğu bir İspanyolca diyalektinin adıdır. temel yapısı 15. yüzyıl İspanyolcası olup, zamanla, zamanla Türkçe, Fransızca, İbranice, Yunanca ve Arapçadan yapılan ödünçlemeler ile zenginleşmiştir.
Lag Laomer MS. 1. yüzyılda gerçekleşen ve haham Rabi Akiva’nın pek çok öğrencisini öldüren bir salgın hastalığın sona erdiği 33. Günü, çeşitli eğlenceler düzenleyerek kutlanılan bayramın adıdır. Omer dönemi verilen ilk 32 gün düğün yapılmaz ve eğlence düzenlenmez.
Lamed Vav, Tzadikim Nistarim 1. İbrani alfabesinde iki harfin adı olup rakamsal olarak 36’yı ifade eder.
- Dünyanın tüm acı ve sıkıntılarını taşıdığına inanılan, ‘fakir’ ve ‘tanınmayan’ 36 kişinin adı olup, bu kişilerden birisi öldüğünde hemen yerine birisi seçilmektedir. Bkz. Abdal
Leon, Haham Moşe De Ben Şemtov 13. yüzyılda yaşamış ünlü bir kabalistin adı olup, Zohar’ın yazarı olduğu sanılmaktadır.
Levi Eski Ahit’te İsrail’in 12 kabilesinin babası Yakup’un üçüncü oğlunun ve kabilelerden birisinin (Levililer) adıdır.
Leviathan, Leviatan, Livjatan Eki Ahit’te adı geçen (Mezmurlar 74:13-14; Eyüp 41; Yeşaya 27:1), İbranice ‘bükülmüş, sarılmış’ anlamına gelen, kaos döneminden kalma yarı yılan yarı timsah bir su canavarının adıdır. Bazı yorumculara göre tarif edilen balina olsa da, zamanla kıyamet günü ölecek kötülüğün sembolü haline dönüştürülmüştür. Antik Kenan halkının Lotan adıyla bildiği ve Baal tarafından öldürülen yedi başlı dev yılanla ilgili olmalıdır. Terminoloji:
İbranice Leviathan, Standart İbranice Livyatan, Tiberya İbranicesi Livyāṯān.
Lilith Dişi bir gece cininin adı olup, gökyüzünde uçarak boğmak ya da kaçırmak için yeni doğmuş çocuklar aramakta, uyuyan erkeklere musallat olup, sadistçe seks yaparak cin çocuklar doğurmaktadır.
Hieronymus (MS 347-420) Lilith’i çocukları kaçırarak kanlarını içen kadın başlı yılan Lamia ile özdeşleştirmiştir. Efsaneye göre Libya kraliçesi veya prensesi olan Lamia ile aşk yaşayan Zeus’u kıskanan Hera kraliçeyi canavara dönüştürmüş ve çocuklarını öldürmüştür. Lamia’da o günden sonra intikam için başkalarının çocuklarını çalıp öldürmeye başlamıştır.
Orijinal adı Akad dilinde Lilitu ‘rüzgâr’ olup, Lilu adlı bir cin grubuna mensuptur. İbraniceye Lilith fomunda geçmiştir.
Eski Ahit’te Lilitu adı (Yeşaya 34:14) sadece bir defa ve baykuş anlamında kullanılmıştır. Ayrıca Eski Ahit’in ilk kitabında (Tekvin 1:27) Âdem’in kaburga kemiğinden Havva’nın yaratılmasından önce (Tekvin 2:22) bir karısı olduğu ima edilmekte, bazı teologlar Âdem’in ilk karısının Lilith olduğuna inanmaktadırlar.
Sümer panteonundaki aşk, bereket ve savaş tanrıçası İnanna ile ilişkili olduğu sanılmaktadır.
Liya Yakup peygamberin eşi ve Levi’nin annesinin adıdır.
Lot, Lût 1. Abraham’ın Sodom şehrinde yaşayan yeğeninin olup, Harran’ın oğludur. Tanrı ona hem melekler göndermiş (Tekvin 19:1) hem de yıkılan Sodom’dan kurtarmıştır (Tekvin 19:16).
Lubaviç Hasidizmi Şneur Zalman’ın Tanya adlı kitabına özel bir önem veren New York kökenli bir mezhebin adıdır.
Lulav Sukkat bayram törenlerinde kullanılan palmiye yaprağının adı olup, daha çok bir palmiye yaprağı, iki söğüt filizi, üç Cezayir menekşesi filizi ve etrogdan oluşan yığın anlamında kullanılmaktadır.
Luria, Haham Yitzak Luria 1534-1572. İbbhur ‘Ruh Çoğalması’ öğretisinin sahibi, yandaşları tarafından Mesih’in öncüsü sayılan bir kabalistin adıdır. Ona göre bir ruh geçmiş suçlarının telafi etmek için ya da bir önceki yaşamında örnek teşkil ettiğinden tekrar bedene bürünebilmektedir.
Luz Vücutta bulunan kırılamayan bir kemiğin adı olup, vücudun yeniden dirilmesinde çekirdek görevi yapmaktadır.
Luzzato, Haham Moşe Chaim 1707-1746. Bilgeliğe açılan kapı ve Dürüstlerin yolu adlı kitapların yazarı olan İtalyan kabalistin adıdır.
Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Ankara, 2009
Ayrıca Bakın
Yahudilik, Musevilik, Yahudulik tarihi