Yahudi Mitolojisi Sözlüğü B
Yahudi Mitolojisi Sözlüğü adlı alfabetik sözlük çalışmamda Yahudi kültürü, dini, efsane ve inançları konulu maddeleri bulabilirsiniz.
Baal Gad gad kabilesinin keçi tanrısının adıdır.
Baal Şem Kutsal bilgilere sahip kişiler için kullanılan bir terim olup aynı zamanda Hasidizm’in kurucusu İsrael ben Eliezer’in (MS 1699-1760) lakabıdır.
Babil Kulesi Eski Ahit’te büyük tufandan sonra Babil ülkesinde inşa edilen kulenin
adıdır. Babil kulesi Mezopotamya’da tapınma amaçlı tuğladan inşa edilen ziggurat adı verilen piramitlerin en ünlüsüdür. Tevrat’a göre Tanrı, başı göğe değen bir kule yaparak yanına gelmek isteyen Babillileri ancak dillerini birbirine karıştırarak durdurmuş, kule hiç bir zaman bitirilememiştir:
“Bütün dünyanın dili bir sözü birdi. Doğudan göçtükleri zaman Şinar diyarında bir ova buldular ve orada oturdular. Birbirlerine, gelin kerpiç yapalım ve onları iyice pişirelim dediler. Taş yerine kerpiçleri, harç yerine ziftleri avrdı. Bütün yeryüzüne dağılmayalım diye gelin kendimize bir kent ve başı gökyüzüne erişecek bir kule yapalım. Ve Rab, Âdemoğullarının yapmakta kenti ve kuleyi görmek için yere indi. İşte bir kavimdirler, dedi, hepsinin bir dili var, yapmaya başladıkları şey budur ve yapmak istedikleri hiçbir şeye engel olunmayacaktır. Gelin inelim ve birbirlerinin dilini anlamasınlar diye dillerini karıştıralım. Ve Rab onlara orada bütün yeryüzünü dağıttı. Bundan ötürü onun adına Babil dendi, çünkü Rab onları bütün yeryüzüne oradan dağıttı.” (Tekvin 11:1-9)
Babil Tutsaklığı, Babil Sürgünü Yahudilerin MÖ 587-587 yıllarında Yahuda krallığının fethinin ardından Babil’e sürülüp burada Nebukadnezzar tarafından esir edilmeleriyle başlayan ve Kyrus (MÖ 538) dönemine kadar süren yetmiş yıllık dönemin adıdır.
Babil Talmudu Babil’e sürülen Yahudilerin sürgünde yazdığı Talmud’un adı olup Yahudi şeriatının en değerli kitabıdır.
Badem Harun’un sopası badem ağacından yapılmıştır.
Bahir, Sepher Bahir 12. yüzyılda Provans’ta muhtemelen Haham ben Nehonya ben Akanah tarafından yazılan en eski kabalistik kitaplardan birisi olup İbranice ‘Işığın Kitabı’ anlamına gelmektedir.
Bahiya ben Aşer ben Çalva 13. yüzyılda yaşamış İspanyol Yahudi’si bir kabalistin adıdır.
Baltazar, Belşazar Kitab-ı Mukaddes’te babası II. Nebukadnezzar’ın yokluğunda (MS 6. yüzyıl) Babil krallığına naiplik eden kralın adıdır. Eski Ahit’te peygamber Daniel, naip kralın huzurunda krallığın yıkılacağını kehanet etmiştir ‘ülken bölündü, Medlere ve Farslara verildi’ (Danyal, 5: 25-28)
Bama Yüksek mevkilere kurulan açık hava tapınaklarının adı olup, İbranice ‘yüksek yer’ anlamına gelmektedir.
Bar Çannah, Rabbah bar, Bar Çannah Uzun yolculuklar yapmış, olağanüstü maceralar yaşamış, dev hayvanlarla ve deniz cinleriyle mücadele etmiş maceraperest bir kahramanın adıdır.
Bar juçne Kanat açıklığı güneşi kapatacak denli büyük bir kuşun adıdır. Talmud’da bu kuşun yuvasından düşen bir yumurtanın 300 ağacı yıktığı belirtilmektedir. Arap mitolojisindeki Roc ve Anka kuşları ile ilgili olmalıdır.
Bar Koşba Tanrı tarafından gönderildiğine inanılan sahte Mesihlerden birisinin adı olup, MS 2. yüzyılda Romalıların sünnet olmayı yasaklaması üzerine çıkan Yahudi ayaklanmasına öncülük etmiştir.
Bar mitzva 13 yaşına basan erkek çocuğun dini açıdan ergin kabul edilmesi için gerçekleştirilen sembolik töreninin adıdır.
Baritha Mişna hariç tüm Talmud öğretilerinin genel adıdır.
Barmotez Barbar ya da Tatar kuzusu da denilen yarı kuzu yarı sebze bir yaratığın adıdır. Ağaçlara kısa bir sapla bağlı olup yeşilliğin altında gizlenmiştir. Eti balık, kanı bal tadında olup, kemikleri insanlara kâhinlik gücü verdiğinden ayinlerde kullanılmaktadır. Mısırlı Horapollo Hieroglyphicasında (MÖ 450) Mısırlıların Ouranion dediğine Yunanların basilisk adını verdiğini belirtmiştir.
Bat, baht, eprah 37 litre hacminde eski bir hacim ölçüsü olup 10 omerden oluşmaktadır. Eski Ahit’te 1 omer İsrailoğullarının 40 yıllık çöl hayatı boyunca fert başına düşen tatlı miktarıydı (Çıkış 16:22, 32, 33, 36).
Bat Kol Yaşlı bilgelerin bahsini ettiği eski İsrail üzerinde ara sıra duyulan ‘cennetin sesi’dir.
Bat Mitzvah 12 yaşına girdiklerinde yetişkin kabul edilen ve artık ibadetle yükümlü kılınan kızları tanımlayan terimdir.
Bat Şeba Eski Ahit’te Hz. Davut’un karısı ve Hz. Süleyman’ın annesinin adı olan güzel ve soylu bir kadının adıdır (II. Samuel 11,12).
Beblia Denizin ortasında, nehirlerden gelen suyun emildiği bir boğaz veya deliğin adı olup kelime ‘yutulan mevki’ anlamına gelmektedir (Vaiz 1:7).
Günümüzde bilimsel olarak açıklanabilen nehirlerin denize dökülmesine karşın deniz seviyesinin yükselmemesi o dönemde ancak denizde bulunan bir delikten boşalması sayesinde açıklanabilmekteydi.
Behemoth Eski Ahit’te (Eyüb 40: 10-18) su aygırı veya timsah gibi büyük bir hayvanın adı olarak geçmekte (Eyüb, 40:10) olup, kemikleri tunç borulara kaburgaları demir çubuklara benzetilmiştir. İslam teolojisinde ise hem suda yaşayan dev bir balık hem de karada yaşayan dev bir boğa şeklinde tasvir edilmiştir. İbranice behema ‘hayvan’ kelimesiyle ilişkili olup gerek Eski Ahit’te gerekse Hıristiyan teolojisinde şeytanla özdeşleştirilen bu yaratığın ilham kaynağı su aygırı olmalıdır.
Belial Bkz. Adam Belial
Ben Abuha Talmud’da, yaşarken cennet bahçesine gitmiş yeryüzüne döndüğünde beraberinde cennetin kokusunu getirmiş bir kişi adı olarak geçmektedir.
Ben Asai Talmud’da adı geçen efsanevi hahamın adıdır: ‘Dört erkek Padess’e ayak basar: Ben Asai, Ben Zoma, Açer ve Hahambaşı Akiva’. Pardess’in bilgi pırıltısı Ben Asai ve Akiva dışındakileri kör etmiştir.
Ben Dosa Talmud’da fakirliğine karşın dindarlığından dolayı tanrı tarafından ödüllendirilen bir kahramanın adıdır.
Ben Pappa Ben Dosa Talmud’da iblislerin belli zamanlarda işkence yaptıkları bir kahramanın adıdır. İblisleri kendini hayır işlerine adayarak ve Kitabı Mukaddes’in sözlerini söyleyerek kovalamıştır.
Bene Elohim En önemli 10 melekten birisinin adı olup ‘Tanrısal varlıkların oğulları’ anlamına gelmektedir.
Benyamin, Benjamin Yakup ile Rakhel’in en küçük oğlunun adı olup aynı zamanda 12 Yahudi kabilesinden birisinin de adıdır.
Benyamin, Tudelalı Benyamin 12. yüzyılda İtalya, Yunanistan, Filistin, İran ve Çin’in batı sınırlarına dek Yahudi toplulukların yaşamını incelemek için yolculuk etmiş Avrupalı bir hahamın adıdır.
Benyaminoğulları Eski Ahit’e göre İsrailoğullarının 12 kabilesinden birisinin adıdır. Sonradan Yahudaoğullarıyla birlikte Yahudi halkını oluşturmuşlardır.
Beraha Sinagog ayinlerinde tek başına dua ederken ya da bir dini emri yerine getirilirken okunan ‘şükran duası’nın adıdır. İbranice ‘kutlulama’ anlamına gelen kelimenin çoğul formu ‘berahot’tur.
Beraha las Frutas Bkz. Tu-Bişvat
Berith, Beal, Bolfri Erkek çocuğun hayatının sekizinci günü sünnet olması adetinin adıdır.
Beşert, Go Bilral, Haşgaça, Mazzal, Yid İbranice kader, alın yazısı anlamına gelen kelimelerdir.
Bet Amikdaş Kudüs’te kurulan 1. ve 2. tapınakları tanımlamak için kullanılan terimdir.
Bet hamidraş Sinagogdan bile daha kutsal kabul edilen Tevrat’ın incelenmesine adanmış ev veya odaların adıdır.
Beth-din Şeriat ve ceza hukuku ile ilgili davalara bakan Yahudi mahkemelerinin adı olup (çoğul formu: Batte Din) bu kurumun varlığı ikinci Tapınak dönemine dek uzanmaktaydı.
Beyt-el, Bet-Hel, Baytin Eski Ahit’te İbrahim ve Yakup peygamberlerle ilişkilendirilen bir Filistin kentinin adıdır.
Beytanya Kudüs yakınlarındaki Zeytin dağının doğu yamacında bulunan ve Kitab-ı Mukaddes’te adı geçen bir köyün adıdır (Yuhanna 11, Matta 26, Markos 14, Luka 24:50-51). Arapça adı El-Ayzeriye’dir.
Beytlehem Kitab-ı Mukaddes’te Hz. İsa’nın doğum yeri (Matta 2; Luka 2) olarak geçen kentin adı olup İbranice ‘Ekmek evi’ anlamına gelmektedir.
Bikkurim Mişnah’da Seder Zeraim’in 11. Risalesidir. Aynı zamanda Yasa Kitabı’nın 26. Bölümünde bahsi geçmektedir: “…Tanrınız Rab’in size vereceği ülkenin topraklarından topladığınız bütün ürünlerin ilk yetişenlerini alıp bir sepete koyacaksınız. Sonra Tanrınız Rab’in adını yerleştirmek için seçeceği yere gideceksiniz….” (Yasa Kitabı, 26:2).
Yahudilerin İsrail toprağında yetiştirdikleri 7 meyvenin (Buğday, arpa, üzüm, incir, nar, zeytin, hurma) ilk ürünlerinin Kudüs Süleyman Tapınağı’nda Tanrı’ya sunulduğu Bikkurim günü tüm köylüler müzik eşliğinde eğlenilerek kutlanmaktaydı.
Bima, Bimah, Almemar, Almemor Sinagoglarda Torah okunan kürsünün üzerinde bulunduğu platformun adıdır (Arapça el-minber)
Binah On Sefirot’tan üçüncüsünün adıdır.
Birkat Kohanim Yahudi teolojisinde haham gibi kutsanmış olmak; üç kat kutsanmış olmak anlamına gelmektedir.
Boethusçuluk Kurucusu Boethus hakkında pek bilgi sahibi olunmayan, ruhun ölümsüzlüğünü kabul etmeyen bir tarikatın adı olup MS 70 yılında Kudüs’ün yıkılışına dek etkisi sürmüştür.
Brit mila Bir mohel tarafından sekiz günlük erkek bebeklere veya din değiştirip Yahudiliği kabul edenlere uygulanan ve Tanrı ile İsrail arasındaki anlaşmanın bir parçası olduğuna inanılan sünnet derisinin kesilip alınması işleminin adıdır.
Bünyamin Bkz. Benyamin
Cam Deniz Tanrının tahtının önünde uzanan pırıl pırıl parlayan camdan yapılmış bir denizin adı olup üzerinde melekler şarkı söylemektedir.
Caro, Haham Yossef MS 1488-1571. Magid Mişorim’in yazarı olan kabalistin adıdır.
Cehennem Bkz. Ge Hinnom
Cms Enoch geleneğinde önemsiz bir meleğin adı olup Msal’ın karşılığıdır.
Çabad Çoçma, Bina ve Da’ath adlı üç Sefirot’un kısaltılmış formu ve Haham Shneor Zalman’ın kurduğu Hasidik bir hareketin adıdır.
Çai [Yahudilik, Sembol] İbrani alfabesindeki Het ve Yod harflerinden oluşan sembol olup hayat anlamına gelmekte ve ‘İsrail’in insanları yaşar’ anlamına gelen ‘am yisrael çai’ sloganı içerisinde kullanılmaktadır. Bu iki harf Yahudilerin boyunlarında taşıdıkları bir madalyonla bir çeşit varlık sembolü haline getirilmiştir.
Çaim, Haha Kohen Haham Çayim Vital’in öğrencisi olan Halepli bir kabalistin adıdır.
Çamin, Hamin Sefarad Yahudilerinin Sabat sabahı pişirdikleri bir çeşit yahninin adı olup Aşkenaziler tarafından Çolent adıyla bilinmektedir.
Çanameel Yeremya peygamberin kuzeninin adıdır (Yeremya 32) Bazı Bâtınî güçlere sahip olup meleklerle iletişim kurabilen Çanameel, Kudüs’ün kuşatılması sırasında Babillilere karşı savaşmaları için melekleri çağırmıştır.
Çaşmal Ezekiel’in kalbini aydınlatan esrarengiz varlık ya da maddenin adıdır.
Çayyot Merkavah adı verilen ilahi savaş arabasını çeken kutsal hayvanların adıdır.
Çemoş, Kemoş Moab halkının savaş tanrısının adıdır. Babil savaş tanrısı Şamaş’ın özdeşi olmalıdır.
Çessed Kabalada hayat ağacının dördüncü başlangıcının adı olup evrenin hâkimidir. Yunan mitolojisindeki Zeus’a eşdeğer olmalıdır.
Çıkış [Yahudilik, Hıristiyanlık] Eski Ahit’in ikinci kitabının adıdır. MÖ 13. yüzyılda İsrail halkının Mısır’da firavunun esaretinden kurtuluşunu, Tanrının Mısır üzerine gönderdiği salgın hastalıkları, Kızıldeniz’i geçerek Sina çölünde 40 yıl geçirmelerini konu almaktadır.
Çiyya, Rabbi Talmud’a göre rüzgâr estiren ve dua edenlere yağmur getiren, ölüleri dirilten bir varlığın adıdır.
Çomer Hasidik terminolojide dini sofulukla elde edilebilen bir tür enerji birikimin adıdır.
Daath Çoçmah ile Binah arasına eklenebilen bir sefiranın adıdır.
Dagan, Dagon Yarı insan yarı balık formunda, karasabanın da mucidi olan bereket
tanrısının adıdır. MÖ 2500 yılında Dagon kültünün yaşatıldığı bilinmekte olup, eski Ahit’te de bu doğrultuda deliller bulunmaktadır. Dag kelimesi Ugarit halkının Sami kökenli dilinde ‘tahıl’ anlamına gelmesine karşın Yahudilerce yanlışlıkla dag ‘balık’ kelimesi ile karıştırılmıştır. Ugaritlerce Baal’ın babası olarak kabul edilmişse de Eski Ahit’te Filistinlilerin en önemli tanrısı olarak geçmektedir (Yargıçlar 16: 23). Muhtemelen Kenan halkı tarafından Mezopotamya’dan ödünçlenmiş ve Enlil ile özdeş olmalıdır.
David, Davud Eski Ahit’te İsrailoğullarının ikinci kralının adıdır. Genç bir çobanken Filistinli dev savaşçı Goliath ile dövüşmüş, kafasına fırlattığı bir taş ile devi öldürmüştü. İslamî kaynaklarda: Bkz. Davut
Davut Yıldızı [Yahudilik, Sembol] İbranice ‘Magen David’ (Davut’un kalkanı),
Aşkenazi ‘Mogen Dovid’ olarak bilinir. Yahudiliğin en yaygın sembolü olup kaynağını Süleyman’ın (Solomon) mühründen almış, Yahudi yıldızı (Jewish Star) olarak da bilinir.
İsrail devletinin kurulmasıyla Davut Yıldızı yeni devletin bayrağında yer alarak sembolü olmuştur. Süleyman’ın büyülü yüzüğündeki mührün cinleri kontrol ettiği ve düşmanlarından koruduğu inanışı zamanla Yahudi folklorunda yaygınlaşmış, Fransız Devriminin
ardından özgürlüğüne kavuşan Yahudi toplumunu temsil eden sembol olarak seçilmiştir.
Neturei Karta gibi bazı Ortodoks Yahudi grupları ‘büyü’ ve ‘Okült’ün sembolü olduğu için 6 köşeli yıldızı kabul etmemektedir. Bazı araştırmacılar da sembolün Zerdüşt diniyle ilgili bir astrolojik sembol olup bir çeşit yıldız haritası olduğu iddiasındadırlar.
Holocaust döneminde ortasında Jude (Almanca Jude ‘Yahudi’, Fransızca ‘Juif’, Hollandaca ‘Jood’) yazan sarı renkli David Yıldızı Nazi’ler tarafından 6 yaşından büyük Yahudileri ayırt etmek amacıyla kullanılmıştır (6 Eylül 1941). Bazı tarihçiler bu durumun Amerikan isyanının finansal destekçisi Haym Solomon’un (1740-1785) onuruna gerçekleştirildiğini iddia etmiştir. Bu teori dışında durumu Amerikan isyanına katılanların Eski Ahit’e olan saygısına bağlayanlar ve anti-semitik komplo teorileri kuranlarda vardır.
1 Dolarlık Amerikan Banknotunun arka yüzündeki kartalın başının üzerinde yer alan ve 13 koloniyi simgeleyen yıldızların tasviri Davut yıldızı formundadır.
Anadolu’da Hz. Süleyman mührü adıyla bilinen sembol cami gibi yapıların kalıcılığını sağlamak, kötü ruhlar ve nazardan korumak için süs olarak kullanılır.
Davut’un Kırmızı Kalkanı Bkz. Magen David Adom
Delilah Eski Ahit’te Samson’a ihanet eden aşkının adıdır (Hâkimler 16). Samson’un gücünün kaynağının saçları olduğunu anlayınca, adamın uyurken saçlarını kesmiştir.
Demiourgos, Demiurge, Demogorgon Kâinatın heykeltıraşı ve maddi dünyanın yaratıcısının adıdır. Şeytani tabiatlı Demiurge erken dönem Hıristiyan inancında Yahveh adıyla bilinmektedir. Platon’un felsefesinde Tanrı yaratıcı değil şekil vericidir, çünkü idealar öncesiz-sonrasız olarak vardırlar. Demiourgos, bu idealara yani ilk örneklere dayanarak varolanları bir sanatçı, bir zanaatkâr gibi oluşturmuştur. Yahudilik ve Hıristiyanlıkla birlikte Tanrı yaratıcılık vasfı kazanmıştır.
Demuth Kabalistik felsefede insanın Tanrı suretinde yaradılışını tanımlayan çekirdek bir kavramdır.
< İbranice demuth ‘benzerlik’
Deraşa Hahamların sinagogda verdiği vaazların adıdır.
Dev Eski Ahit’in dördüncü kitabı Sayılar’da (13:32-33) Kenan ülkesinde varolan devlerden bahsedilmiştir. Ayrıca Bkz. Goliath Devekut, Devekuth Tanrıyla gizemli bir bağ kurma halinin (dua etmek gibi) adı olup Hasidizm’in en önemli kavramlarından birisidir.
Dever Salgın hastalığa neden olan cinin adıdır.
Dibbuk 1. Bedenle birlikte varolan ‘ruh’ kelimesinin karşılığı olup kötü veya iyi özelliklere sahip olabilir.
- Yaşamı boyunca büyük kötülükler yapmış insanların bedenlerinin ölümlerinden sonra yeryüzünde yaşamaya devam eden ruhlarının adıdır. Genç kadınların bedenlerine girerek onların olağandışı davranışlarda bulunmasına sebep olur ve sadece hahamlar tarafından dışarı çıkartılabilir.
Donolo MS 913-928. Sefer Yetsira’yı yorumladığı ‘Sefer Chahmoni’ adlı kitabıyla ünlü İtalyan kabalitin adıdır.
Dönmeler, Conversos 1. MS 14-15. yüzyılların Avrupa’sında zorla Hıristiyanlığı kabul eden ya da etmiş görülen Yahudilere verilen isimdir.
- Bkz. Sabetaycılık
Dört Bilge Cennete giden dört bilge olup adları: Ben Azzai, Ben Zoma, Elişa Ben Abuyah, Akiba ben Joseph (Çagigah 14b)
Dua Şabat ve diğer dini bayramlar dışında Yahudiler günde 3 defa dua etmektedir. En iyi bilinen dualar Şema Yisrael ile Amidah’tır.
Dumiel Farslıların koruyucu meleğinin adıdır.
Dünyalar Kabalada adı geçen dört dünya:
- Azilut ‘Sefirot’un Dünyası’
- Beriah ‘Yaratmanın Dünyası’
- Yetsira ‘Ruhların Dünyası’
- Asiya ‘Materyal Dünya’
Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Ankara, 2009
Ayrıca Bakın
Yahudilik, Musevilik, Yahudulik tarihi