Maya Mitolojisi Sözlüğü
Aşağıdaki Maya Mitolojisi Sözlüğü adlı çalışmamda belli başlı Maya tanrıları listelenmiş olup ayrıca Maya Mitolojisi konulu yazıma is şu linkten ulaşılabilir.
A Ölüm Tanrısı Ah Puch’un ile özdeş olması muhtemel bir tanrının adı olup,
kafasında bir salyangoz ve çapraz kemiklerle tasvir edilmektedir.
Aak Kan’ın oğlu, Kay, Koh, Moo ve Niete’nin kardeşi olan kaplumbağa prensin adıdır.
Ab Kin Tek Çömlek yapımı ve çömlekçilerin koruyucu tanrısıdır.
Ah Bolom Tzacab, Ah Bolon Dz’acab Maya dilinde ‘yaprak burunlu tanrı’ anlamına gelip, yağmur ve yıldırımları da kontrol eden tarım tanrısı olarak tapınılmaktaydı.
Ah Cancum Avcılık tanrısının adıdır.
Ah Çembekur Meksika-Guatemala sınırında Lacandon bölgesi halkının inanışında yedi cennetten en üstün olanın tanrısıdır.
Ah Kun Kan Ejderha avcısı olarak da bilinen savaş tanrısının adıdır.
Ah Kuhtal Doğum tanrısının adıdır.
Ah Kulneb Savaş tanrısının adıdır.
Ah Kin, Ah Kinçil Güneş tanrısının adı olup kuraklık ve hastalıkları da kontrol eder.
Ah Kumih Uinikob, Ah Patnar Uinikob Su tanrısının adıdır.
Ah Mun Mısır bitkisinin tanrısıdır.
Ah Muzenkab Balarılarının koruyucu tanrısıdır.
Ah Patnar Uinikob Su tanrılarının hizmetkârıdır.
Ah Peku Yıldırım tanrısının adıdır.
Ah Puç, Ahpuç, Hunhau, Hunahau Dokuz cehennemden en korkuncu ve en aşağıdaki olan ölüler krallığı Mitnal’ın tek hâkimi olan ölüler tanrısının adıdır.
Ah Tabai Avcılık tanrısının adıdır.
Ah Uinkir Dz’akab Şifa tanrısıdır.
Ah Uuc Tikab Bir yeraltı tanrısının adıdır.
Ahau Khamahez İki şifa tanrısından birisinin adıdır.
Ah Uinkir Dz’akab Şifa tanrısıdır.
Ah Uuc Tikab Bir yeraltı tanrısının adıdır.
Ahau Khamahez İki şifa tanrısından birisinin adıdır.
Ahau-Kin Güneş tanrısının adı olup gündüz onun kontrolü altındadır.
Ahmakik Ürünlere zarar verdiğinde rüzgârı hapseden tarım tanrısının adıdır.
Ahulane Okçu olarak da anılan savaş tanrısının adıdır.
Ajbit İnsanoğlunu yaratan on üç tanrıdan birisi olup inşaat işlerinden sorumludur
Ajtzak İnsanlığı yaratan on üç tanrıdan birisinin adıdır.
Ak Yanto Beyaz adamların tanrısına verilen isimdir.
Akan Şarap tanrısının adıdır.
Akat Mesleği dövme yapmak olan kişilerin koruyucu tanrısıdır.
Akhushtal Doğum tanrıçasının adıdır.
Alaghom Naom Tzentel, Alaghom Naom, İztat İks Akıl ve düşünceden sorumlu ana tanrıça adıdır. Günümüzde Meksika’da Çiapas bölgesinde yaşayan Tzental halkının inanışında da benzer bir rolü üstlenmektedir.
Alautun Bir milyon yıl anlamına gelen bir terimdir.
Almenhenob Üyelerinin Zuyu adlı gizli bir dili konuştuğu kalenin adıdır.
Alom İnsanoğlu ile yeryüzünü yaratan yedi yaratıcı tanrıdan birisi olan gökyüzü tanrısının adıdır.
Aluklar Yutakan yarımadasında yaşamış olan Maya halkının efsanelerinde adı sıkça geçen bir peri ırkının adıdır.
Avaluks Kuiçe halkının inanışında bir tanrının adıdır.
Aviliks Güneş ışığıyla taşa dönüşen bir tanrının adıdır.
Bakablar İtzamna ile İksçel’in dört çocuğundan oluşan bir tanrı grubunun adı olup, her biri bir renkle özdeşleştirilmiştir. Kauak (Kırmızı), Ek (siyah), Kan (sarı), ve Zak (beyaz) adlı bu tanrılar gökyüzünü dört yönden (kuzey, güney, batı, doğu) tutarak yukarı kaldırırlar.
Bakam Hulu ile birlikte Hibalba’da yakılan Hunapu ile İksbalankue’yi canlandırmaya çalışan bir büyücünün adıdır.
Baklum Çaam Erkek cinselliği ve penis tanrısının adı olup, yardımcısının adı Çim’dir.
Baktun 144 bin gün veya 400 yıla denk gelen zaman periyodunun adıdır.
Balam Günlük hayatın devamlığını ve toplumu dış tehditlere karşı koruyan 4 tanrının adı olup, kelime ‘Jaguar’ anlamına gelmektedir.
Balam Agab Rüzgâr ve fırtına tanrısı Hurakan’ın sel tufanından sonra beyaz ve sarı mısır lapasından yarattığı ikinci insanın adı olup ‘gecenin jaguarı’ anlamına gelmektedir.
Balam Kuitze Hurakan’ın yarattığı ilk insan olup ‘güzel gülen jaguar’ anlamındadır.
Balanke Merkez Guatemala’da yaşayan Kekçi halkının güneş tanrısına verdiği isimdir.
Bitol Gök tanrının adı olup, dünya ve insanlığı yaratan yedi tanrıdan birisidir.
Bolon Ti Ku Bir grup yeraltı tanrısının adıdır.
Bolon Zakab Koruyucu bir tanrının adıdır.
Buluk Çabtan İnsan kurban edilen savaş tanrısının adıdır.
Cabaguil Yeryüzü ve insanoğlunu yaratan yedi tanrıdan birisinin adı olup ‘gökyüzünün kalbi’ olarak bilinmektedir.
Caha-Paluma Sel tufanının ardından yaratılan ilk insanın mısır lapasından yaratılan karısının adıdır.
Cakiksia Mısır lapasından yaratılan bir kadın olup İki-Balam’ın karısıdır.
Çac, Çac Mol Bereket ve ziraat tanrısının adı olup yeryüzüne düşen yağmur ve yıldırımdan sorumludur.
Çac Uayab Hoc Balıkçılara balık sağlayan ama suya düşen balıkçıları parçalayıp yutan balık tanrısının adıdır.
Çak Yağmur tanrısının adıdır.
Çamer Guatemala kökenli ölüm tanrısının adı olup tanrıça İkstab’ın kocasıdır.
Çaob Dört rüzgâr tanrısının adı olup her biri kuzey, güney, batı ve doğu gibi ayrı yönleri temsil etmektedir.
Çibirias Yeryüzü tanrıçasının adıdır.
Çiçen İtza, Chichen itza Meksika’da Yutakan eyaletinde bulunan eski Maya kentinin adı olup, Maya dilinde ‘İtza halkı kuyularının ağzı’ anlamına gelmekte ve MS 6. yüzyılda kurulduğu sanılmaktadır.
Çikkan Her biri ayrı bir yönle ilişkilendirilen (kuzey, güney, batı, doğu) dört yağmur tanrısının adıdır. Göllerin derinliklerinde ikamet eder ve yağmur bulutlarını yaratırlar.
Çirakan Bir tanrıçanın adıdır.
Çoimha, Çoima Tanrı Balam-Agab’ın karısı olup mısır lapasından yaratılmıştır. Çoima ‘Güzel su’ anlamına gelmektedir.
D Itzamna veya Kukulkan olması muhtemel bir tanrı olup, kafasında salyangoz taşıyan yaşlı adam formunda tasvir edilmektedir.
Eb İnsanlık tarihinin 12. Dönemine verilen isimdir.
Ekçuah Savaş tanrısının adı olup aynı zamanda tüm tüccarların koruyucusudur. Siyah Tenli, alt dudağı sarkık ve akrep kuyruklu olarak tasvir edilmektedir.
Ghanan Tarım tanrısının adıdır.
Haab Ay yılına verilen isimdir.
Hahana Ku Haberci bir tanrının adıdır.
Hobnil 4 Bakabtan birisi olup, arıcıların koruyucu tanrısının adıdır.
Hun Kame Ölüler diyarının adı olup,bir cin olan Vukub Caku tarafından yönetilmektedir.
Hun Hunahpu Bereket tanrısının adı olup Hunahpu ve İksbalangu adlı ikizlerin babasıdır.
Hunab Ku Tanrıların tanrısı olarak da bilinen en önemli yaratıcı tanrının adıdır. Hunab Ku üç sel tufanının ardından dünyayı yeniden düzenlemiştir. Aztek panteonundaki Ometeotl’un karşılığıdır.
Hunahpu, Hun-Apu Yaratıcı tanrının adı olup Hun Hunaphu ile bir bakirenin oğludur. Kardeşi İksbalangue ile birlikte ölüler diyarına gidip Hun Kame ve Vukub Kakuiks adlı kötü cinleri öldürmüştür.
Hunahpu Utiu İnsanı yaratan on üç tanrıdan birisinin adıdır.
Hunahpu-Gutç İnsanı yaratan on üç tanrıdan birisinin adıdır.
Hunhau, Hunahau Ölüler diyarı Mitnal’ın cinlerinin şefi olup, ölüler tanrısı Ah Puç’un bir görünümü olmalıdır.
Hurakan, Hurrikan, Tohil, Bolon Tzakab, Kauil Ateş, rüzgâr ve fırtına tanrısının adı olup inanışa göre Tanrılar insanlara kızdığı zaman Hurakan sel tufanı göndererek ölümlüleri yok etmekteymiş. Tanrı Hurakan, İspanyolca huracán, İngilizce hurricane ‘kasırga’ kelimesinin muhtemel kökenidir. Meksika yazılarında çoğunlukla kopmuş bir bacakla tasvir edilen Aztek tanrısı Tezkatlipoka’nın karşılığıdır.
İh İtzama ile İhkhel’in oğulları olan bir grup koruyucu tanrıdan (Bakablar: Kauac, İh, Kan, Mulak) birisinin adı olup siyah renklidir ve batı yönüyle özdeşleştirilir.
İh Khebel Yah Dokumacılık tanrıçasının adı olup İtzamna’nın eşidir.
İhçel Dokumacılığı keşfeden, hamile kadınların koruyucusu olan yeryüzü ve ay tanrıçasının adıdır. İtzamna’nın karısı ve Bakablar adı verilen dört koruyucu tanrının anası olup Aztek tanrıçası Kalkihuitlikue’ye benzemektedir.
İkszaluoh Dokumacılığı keşfeden su tanrıçasının adı olup İkskhel ile ilişkili olmalıdır.
İtzamna Cennetin, gündüz ve gecenin efendisi olan bir tanrının adıdır. Maya kültürünün kurucusu olup insanlara yazıyı, şifacılığı, takvim kullanmayı öğretmiş mısır ve kakaoyu hediye etmiştir. Hunab Ku ile İhkhel’in oğlu ve Bakabların babasıdır.
İtzananohku Bir Lakandon (Mexico-Guatemala sınırında bir bölge) tanrısının adıdır.
Kabrakan Depremlerin ve dağların tanrısı olup, Vukub Kakuiks ve Çimalmat’in oğlu ve Zipakna’nın kardeşidir.
Kai Yum Bir müzik tanrısının adıdır.
Kakoç Yaratıcı tanrının adıdır.
Kakulha Işık tanrısı Yaluk’un yardımcısı olup yıldırılar gibi ikinci derecede ışık gücünden sorumludur.
Kamazotz İnsanlar ve tanrılar arasındaki mücadelede yenilmiş bir yarasa tanrının adıdır.
Kamulatz Bir kuşun adı olup, tanrı Hurakan’ın sel tufanıyla yokettiği insanların kafasını yarmıştır.
Kan 1. Bakab adlı koruyucu tanrılardan (ana yönlerin tanrıları) bir mısır tanrısının adı olup, doğuyla ve sarı renkle özdeşleştirilmiştir.
- Bir yılan tanrının adıdır.
Kan-Hib-yui Dört Baka tarafından yok edilen dünyayı tekrar yaratan tanrının adıdır.
Kan Tziknal Bakab adlı koruyucu tanrılardan (ana yönlerin tanrıları) bir mısır tanrısının adı olup, doğu ve beyaz renkle özdeşleştirilmiştir.
Kan-u-Uayeyab Şehirlerin koruyucu tanrısının adıdır.
Katun Maya takviminde 7200 güne (yaklaşık 20 yıl) denk gelen bir zaman diliminin adıdır.
Kauak Bakab adı verilen her biri ayrı bir yönü temsil eden dört koruyucu tanrıdan güneyle özdeşleştirilenin adıdır.
K’in Güneş tanrısının adıdır.
Kinçiltun Maya takviminde 3.200.000 yıla denk gelen zaman diliminin adıdır.
Kiniç Ahau Ateşkuşu şeklinde görünen güneş tanrısının adıdır. Aztek mitolojisindeki kuetzalcoatl ile benzer yönleri bulunmaktadır.
Kiniç Kakmo Papagan formunda tasvir edilen bir güneş tanrısının adıdır.
Kisin Yeraltı tanrısı Kizin’in bir varyantı olan bir deprem tanrısının adıdır.
Kit-Bolon-Tum Şifa tanrısının adıdır.
Kizin Ölüm tanrısının ‘Pis kokulu’ anlamına gelen adıdır. Yukatec bölgesinde Metnal adı verilen öteki dünyaya giden ölü ruhları Kizin’in yaktığına inanılırdı.
Kolel Kab Bir yeryüzü tanrıçasının adıdır.
Kolop Yu Yiçkin Bir gök tanrının adıdır.
Koyopa Kakulha’nın erkek kardeşi olup, yıldırımın efendisidir.
Köpek Maya Pek adlı köpeğin yıldırımları kontrol ettiğine inanılmaktaydı.
Ksaman Ek Küçük ve kalkık burunlu kuzey yıldızı tanrısının adı olup tüm tüccarların koruyucu tanrısıdır.
Ksekotkovaç Hurakan’ın ilk insanları yok ettiği tufan zamanı ortaya çıkan efsanevi kuşun adıdır.
Kselas Puget Sound bölgesinde yaşamış Lumni halkının şekil değiştirebilen kültürel kahramanının adıdır.
Ksibalba, Ksibalbay Hun Kame adlı devin yönettiği ‘Ölüler Ülkesi’nin adı olup, yeraltına doğru uzanan tehlikelerle dolu bir patika üzerinden ulaşılmaktadır.
Ksmukane ve Kspiayok İlk insanı yaratan ana ve baba tanrıların adıdır.
Kukulkan En önemli tanrının adı olup, hem dört temel elementin efendisi hem de yaratıcı tanrıdır. Toltek efsanelerinde ise kanunları, balıkçılığı, şifacılığı, takvimi ve tarımı öğreten bir kahramanın adı olarak geçmektedir.
Kum Hau Ölüm tanrısının adıdır.
Mahakutah Rüzgâr ve fırtına tanrısı Hurakan’ın sel tufanının ardından mısır lapasından yarattığı üçüncü insanın adı olup, Maya dilinde ‘Seçkin İsim’ anlamına gelmektedir.
Mitnal Tanrı Hunhau’nun yönettiği ölüler ülkesinin adı olup, yeraltı dünyasının en soğuk, en karanlık ve en aşağıdaki dokuzuncu katmanındadır.
Mulac Her biri ayrı bir yönle ilişkilendirilen Bacab adlı dört devden kuzeyi simgeleyen ve beyaz renkle özdeşleştirilen bir tanesinin adıdır.
Nakon Savaş tanrısının adıdır.
Naum Akıl ve düşünceyi yaratan tanrının adıdır.
Nohoçakyum Yaratıcı tanrının adıdır.
Ölüler Kitabı Evrenin, ölen kişilerin ruhları dünyada yeni bedenler bulamadan yok olacağına inanan Maya uygarlığına ait bir kitabın adı olup, Paris Codex’inde mevcuttur. Kitapta ölen kişinin ruhunun güneş görmeyen dünyaya ulaşması, orada insanı görünümünü tamamen kaybetmesi ve tekrar doğmak üzere bir kadının rahmine konana kadar geçen süre anlatılmaktadır.
Pakok İtzá hanedanının koruyucu tanrısı ve sembolü olan savaş tanrısının adıdır.
Paqok Geceleri kadınlara saldıran iblislerin adıdır.
Popol Vuh, Popul Vuh Tufan ve yaratılışla ilgili efsanevi bir kitabın adı olup, Kuiçé halkının dilinde ‘yapraklara yazılan kitap’ anlamına gelmektedir. 1688 yılında İspanyol rahip Francesco Jimenez tarafından Guatemala’da kopyalanmıştır.
Ştabai Mayaların dişi ve erkek cinler için kullandığı terim olup, geç dönemde sadece erkekleri baştan çıkararak mahvolmalarına sebep olan dişi cinler için kullanılmıştır.
Tekumbalam Rüzgâr ve fırtına tanrısı Hurakan’ın sel tufanı ile yok ettiği insanların cesetlerini parçalayan efsanevi bir kuşun adıdır.
Tepeu Kukumatz Kuiçe (Guatemala) bölgesinde yaşamış Maya halkının 7 yaratıcı tanrısından birisinin adıdır.
< Aztek dilinde Totepeuh ‘efendimiz’ + Kukumatz (Kuetzalcouatl)
Tohil Kuiçe bölgesi (Guatemala) ateş tanrısının adıdır.
Tzakol Bir gök tanrısının adıdır.
Tzununiha Mısır lapasından yaratılan kadın olup, Mahukutah’ın karısı olmuştur.
Voltan Yeryüzü tanrısının adıdır.
Vosges Tören davullarının koruyucusu olan bir tanrının adı olup İksçel’in kocasıdır.
Vucub Kakuiks, Vukub-Kakiks Ölüler dünyası iblislerinden birisinin adı olup, Kabrakan ile Zipakna’nın babasıdır. Kendisini güneş ve aya eşit gören kibri ve Hunahpu ile İksbalangue adlı ikizlerin babalarını öldürdüğü için ikizler tarafından öldürülmüştür.
Yaksçe Cennette var olduğuna ve iyi insanların dalları altında sonsuz bir neşe içinde yaşadığına inanılan bir ağacın adıdır.
Yalahau Ölüler diyarı tanrılarından biri ve suların koruyucusudur.
Yaluk Şimşek tanrılarının liderinin adıdır.
Yoyolçe En cesur savaşçıların bile korkulu rüyası olup, geceleri etrafta dolaşan dev canavarların genel adıdır.
Yum Kaaks Yakışıklı bir erkek olarak tasvir edilen mısır ve tarım tanrısının adı olup, kelime anlamı ‘Ormanın Efendisi’dir.
Yum Kaaks Mısır tanrısının adı olup, Aztek tanrısı Kinteotl ile benzerdir.
Zak Kimi Dünyanın sol köşesinin koruyucusu olan bir tanrı olup, Dört Bakab’tan birisidir.
Zipakna Popul Vuh’un aktardığı efsanelerde adı geçen bir devin adı olup, papağan Vukub Kakuiks’in oğlu, Kabakan’ın erkek kardeşidir. İki kardeşte deprem tanrıları olarak saygı görmekte ve başlangıçta ‘dağların yaratıcıları’ sonraları ‘dağların yok edicileri’ olarak tanımlanmışlardır. Zipakna, 400 savaşçı tarafından zorlukla öldürülmüştür.
Zotz Mayaların koruyuusu olan yarasa tanrının adı olup, günümüzde bile Meksika’nın güneyinde yer alan Chiapas‘da yaşayan Zotzil halkı ve bazı Guatemala yerlileri tarafından saygı görmektedir.
Zuyua Mayaların kutsal dilinin adıdır.
Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 209
Ayrıca Bkz. Maya Mitolojisi