Maya Mitolojisi

Makale: Özhan Öztürk

Günümüzde Guatemala, Güney Meksika ve Yukatan Yarımadası, Belize, El Salvador ve Batı Honduras’ın bulunduğu coğrafyada hüküm süren Mezo-Amerikan uygarlığı olan Mayaların adı Yukatan yarımadasında kurulmuş Mayapan’dan gelmektedir. Maya mitolojisi doğa güçlerinin kişileştirilmiş formları, tanrılar ve kahramanlarla ilgili söylencelerinden oluşmaktadır. Maya mitolojisi hakkında en önemli yazılı kaynak 16. Yüzyılda Quiche Mayalarının yaratılış söylencesi ve kahraman ikizlerin öykülerini yazıya dökülmüş Popol Vuh’tur.

Maya dini ve tanrıları

MS 4-9 yüzyıllar arasında en parlak dönemini yaşayan bir Orta Amerika medeniyeti olan Mayalar başta güneş tanrısı olmak üzere toprak, yağmur, yeraltı, buğday tanrısı gibi tabiat tanrılarına tapınmaktaydılar. Güneşe ‘baba’, aya ‘anne’ diyen Mayalar da törenlerinde insan kurban etmekle birlikte bu durumu Aztekler gibi başlı başına bir amaç haline getirmemişlerdir.

Önemli Maya tanrıları şunlardır:

A, Alaghom Naum, B, Bakabs, C, Kauak, Khak, D, E, Ekhuah, F, G, Ghanan, H, Hunab-ku,  İ, İtzamna, İx, İxazalvoh, İztat İx, K, Kabul, Kan, Kinikh-Ahau, Kukulkan, L, M, Mulak, N, O, P, Patol, Yum Kaax, Zamna, Zotzilaha Khimalman.

Maya Yaratılış söylencesi

 Popol Vuh’a göre insan ortaya çıkmadan önce Maya evreni bir başlangıç denizi, gökyüzü ve Tepeu Kukumatz’dan oluşmaktadır. Hurakan, Tepeu Kukumatz’a gelmiş ışık ve yaşam hakkında akıl danıştıktan sonra birlikte yeryüzünü yaratmışlardır. Önce yeryüzü, dağlar ve vadiler meydana gelmiş ardından nehirler oluşup dağların arasından akmaya başlamıştır. Yeryüzü bitki ve hayvanlarla dolmuş, bunlar dağ ve ormanların her tarafına yerleştirilmişlerdir. Son olarak ilk insan balçıktan yaratılmışsa da tanrılarca dengesiz, dayanıksız, hareketsiz ve güçsüz olduğu fark edilince sarı ve beyaz mısır öğütülerek Xmukane tarafından büyülü dokuz içecekle karıştırılarak insanlara çeviklik ve güç verecek kan, yağ ve kasları oluşturulmuştur. Tepeu Kukumatz son olarak sihirli bir kelime söyleyerek insan atasının yaratılmasını emretmiştir. İnanışa göre insan eti sadece sarı ve beyaz mısırdan oluşmuştur, insanların el ve ayakları hep mısırdandır.

Maya Alfabetik Tanrıları

Maya yazıtlarında bahsi geçen isimsiz tanrıları ayırmayı kolaylaştırmak için Paul Schellhas’ın 1904 tarihli Maya El Yazmalarındaki Tanrıların Sunumu (‘Representation of Deities of the Maya Manuscripts’) adlı eserinde kullandığı harf sisteminin adı olup, sonradan mitolojiyle ilgilenen neredeyse tüm yazarlarca benimsenmiştir. İspanyol istilacılar Maya medeniyeti önemli ölçüde tahrip ettiği için tam adı tespit edilemeyen Maya tanrıları A – I ve K – P arasındaki alfabetik harflerle tanımlanmaktadır.

Schellhas’ın tanrı sınıflaması şöyledir:

A: Ah Puh (Ölüm tanrısı)

B: Khak veya Kukulkán (Yağmur ve şimşek)

C: Xaman Ek (Venüs yıldızı)

D: Kukulkán veya Itzamná (Ay tanrısı)

E: Yum Kaxx (Mısır tanrısı)

F: Xipe (Savaş tanrısı)

G: Kukulkán (Güneş tanrısı)

H: Kukulkan? (Yılan)

I: İxkhel (Su tanrıçası)

K: Itzamná? (Rüzgâr tanrısı)

L: Yaşlı görünümlü siyah tanrı

M: Ex Khauah (Gezginlerin koruyucusu)

N: Eski yılı temsil eden yaşlı tanrı

O: Tek dişli yaşlı tanrıça

P: Kurbağa tanrı

Maya Kahraman İkizleri

Guatemala’da yaşayan Kiçe Mayalarının kutsal kitabı Popol Vuh’ta yer alan en eski efsanelerden birisine göre yaratıcı tanrı Hun Hunaphu ile bir bakirenin ikiz oğulları Hunahpu ve Xbalanque ölüler diyarına inerek Hun Kame ve Vukub Kakuiks adlı iblisleri öldürmüştür. Söylenceye göre Hun-Hunahpu top oynarken ölüler dünyası Xibalba’ya gelmiş buranın efendileri tanrıya meydan okumakla kalmamış, işkenceyle öldürdükten sonra kafasını da bir ağaca asmışlardır. Bir süre sonra Xquik adlı bir bakire bu ağacın meyvelerinden yerken kafatasından damlayan salyalar avuçlarına bulaşmış, böylece kız Hunahpu ve Xbalanque adını vereceği ikizlere hamile kalmıştır. İkizler babalarının intikamını almak için ölüler dünyasına inmiş, sırasıyla Kasvet, Bıçaklar, Jaguarlar ve Yarasalar evlerine girdikten sonra vampir tanrı Kamazoztz ile karşılaşmışlardır. Gece boyunca kardeşlerin etrafında yarasalar uçmuş, Kamazoztz sabahleyin yanına gelen Hunahpu’nun kafasını kesip ağaca asmışsa da başı yeniden çıkmış sonunda kardeşler ölüler dünyasının efendilerini öldürmeyi başarmıştır.

Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016

Ayrıca Oku

Maya Mitolojisi Sözlüğü

Popol Vuh Mayaların kutsal Kitabı