Rusya’nın Karadeniz Filosu

Kırım Hanlığı döneminde küçük bir Tatar köyü olan “Kadı Limanı” 1783’de Rus Çarlığı’nın Kırım’ı ilhak etmesinin ardından II. Katherina’nın emriyle feldmerşal Grigory Potyomkin (1739- 1791) tarafından stratejik önemi sebebiyle Yunanca “Kutsal şehir” anlamına gelen “Sivastopol” (Σεβαστούπολη) adı verilerek gelecekte Rusya’nın Karadeniz filosuna ev sahipliği yapacak donanma üssüne dönüştürülmüştür.

Rusya’nın ilk Karadeniz filosu

Yunanca Sivastopol ismi muhtemelen Kırım yarımadasındaki çok sayıdaki Yunan

kolonisinin adıyla uyumlu olması için Ruslarca uydurulmuştur. 1785’de oluşturulan ilk Karadeniz filosu 12 savaş gemisi, 20 büyük firkateyn, 5 iki direkli yelkenli, 18 nakliye ve yardımcı gemiden oluşmakta olup, donanmanın komutası ise Osmanlı donanmasını Kerç boğazında mağlup eden Fyodor Fyodorovich Ushakov’a (1744-1817) verilmiştir. 1797’de Çar Pavel Petroviç (1754-1801) veya I. Paul döneminde yeniden Akyar adı kullanılmaya başlanmışsa da I. Alexander döneminde 10 Mayıs 1826’da senatonun kararıyla Sivastopol yeniden benimsenmiş, Tatarlar ise günümüze değin Akyar adını kullanmaya devam etmiştir. 13 Temmuz 1941’da Londra Boğazlar Konferansında Rusların Karadeniz’de bulundurabileceği gemi sayısı sınırlandırılmışsa da karar bir süre sonra Ruslar tarafından ihlal edilmiştir. Kırım Savaşı sırasında Osmanlı, İngiltere, Fransa ve Piyemonte devleti tarafından kuşatılan Sivastopol 17 Ekim 1854’de başlayan ve 11 ay süren bombardımanın ardından 8 Eylül 1855 günü Ruslarca boşaltılmıştır. Karaya çıkan müttefikler tüm istihkâmları yıkmışlardır. 1856’da barışın sağlandığı Paris antlaşmasıyla Sivastopol’ün askeri değil ticari liman olarak kullanılabileceği Rusya’ya kabul ettirilmişse de 1871’de kent yeniden donanma üssüne dönüştürülmüştür. 20. yüzyılın başlarında Karadeniz filosu dünya çapında ciddi bir askeri güç haline gelmiş olup, 7 savaş gemisi, 2 popovki, 1 kruvazör, 3 mayın kruvazör, 8 nakliye gemisi, 6 hücumbot, 22 torpido gemisi, 2 buharlı ve 11 diğer sınıflarda savaş gemisinden oluşmaktaydı.

Potemkin ayaklanması

1905 Rus-Japon Savaşı yenilgisinin hemen ardından Karadeniz filosundaki Sosyal

Demokrat örgütlerin desteğiyle 27 Haziran’da Potemkin zırhlısı tayfası ayaklanmış, isyancılar gemini kaptanı dâhil 18 subayın 7’sini öldürmüş, geri kalanları tutuklamış bu sırada subaylar, Grigory Vakulenchuk adlı isyancıyı ölmüştür. Aynı günün gecesi genel grev çağrısı yapılan Odesa’ya gelen gemi kızıl bayrak açmış ve gemi mürettebatı buradaki grevcilerle birleşince, Vakulenchuk’un cenaze töreni geniş katılımlı bir mitinge dönüşmüştür. Potemkin, Çarlığa bağlı askerlerin bulunduğu bölgeye 2 top ateşi

yaparak 1 sivilin ölmesine sebep olmuştur. Karadeniz donanmasının 2 küçük gemisine Potemkin’i gerekirse batırmaları emredilmişse de çatışmaya girmemeyi tercih etmişlerdir. 1 Temmuz 1905’te Köstence limanına yanaşan Potemkin 2 gün sonra Çarlık rejimine karşı savaştıklarını ilan etmişse de Romen yetkililer gemiye yiyecek ve malzeme vermeyi reddetmiştir. Çaresizlik içinde 5 Temmuz’da Theodosia’ya giden Potemkin’in üzerine ateş açılınca gemi 8 Temmuz’da Köstence’ye geri dönmüş, isyancılar Romen yetkililere teslim olmuşlardır.

1. Dünya Savaşı sırasında Karadeniz’de Rus ve Osmanlı savaş gemileri

1. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı ve Rus donanmaları arasında Karadeniz hâkimiyeti mücadelesi verilmiş, Imperatritsa Mariya ve Imperatritsa Ekaterina

Velikaya adlı 2 Rus dreadnoughtu Almanlarca Osmanlı donanmasına verilen Midilli ile Yavuz’a karşı üstünlük sağlamayı başarmışlardır.

Imperatritsa Mariya, 3 Nisan 1912’de tasarlanmış, Nikolayev’de (Mykolaiv) Russud tersanesinde inşa edilmiş ve 30 Ekim 1913’de denize indirilmiş 168 m uzunluk, 27.43 m genişliğe sahip 21 knot (39 km/h) hız yapabilen bir dreadnought olup, görevi boyunca sık sık Midilli hafif kruvazörü ile karşı karşıya gelmişse de ciddi bir hasar almamıştır. 1,700 ton kömür kapasitesi ile en çok 1,640 deniz mili (3,037 km) menzile sahip olan geminin 4 tane 3-12 inçlik (305 mm) topu bulunmaktaydı. 1 Ekim 1915’de Kozlu, Zonguldak ve Karadeniz Ereğli’yi topa tutmuş, 4 Nisan 1916’da Midilli’yi kıl payı elinden kaçırmış, 4 Temmuz’da Tuapse’yi bombardıman eden Yavuz’u

karşılamak için Imperatritsa Ekaterina Velikaya ile yola çıkmışlarsa da Yavuz kuzeye doğru yol alarak kaçmayı başarmıştır. 30 Nisan 1918’de Alman ordularının bölgeye yaklaşması üzerine Sivastopol’den Novorossiysk’e gitmiş, 20 Ekim 1918’da Sivastopol limanına demirliyken cephaneliği patlayınca savaş dışı kalmıştır.

Imperatritsa Ekaterina Velikaya, Nikolayev’de (Mykolaiv) Onziv tersanesinde inşa edilmiş, 6 Haziran 1914’de denize indirilmiş, Imperatritsa Mariya sınıfı bir dreadnought olup, Şubat devriminin ardından 29 Nisan 1917’de adı Svobodnaya Rossiya (Rusça Свободная Россия “Özgür Rusya“) olarak değiştirilmiştir. 168 m uzunluğuna karşın 28.07 m genişliğiyle Mariya’dan yarım metre daha geniş olan Velikaya 4 tane 3-12 inçlik (305 mm) topu bulunmakta, 21 knot sürat yapabilmekte ve 2 bin ton kömür yüküyle 1,680 deniz mil yol alabilmekteydi. 5 Ocak 1916’da Rus destroyeri Bystry Vlikaya’yı Yavuz sanarak üzerine 7 torpido göndermişse de hepsi hedefi ıskalayınca gemi şans eseri yanlışlıkla batırılmaktan kurtulmuştur. 8 Ocakta Yavuz’a 22 bin yarda (20 km) mesafeden ateş açmışsa da daha hızlı olan Yavuz kaçmayı başarmış, 4 Temmuz’da bu sefer Mariya ile birlikte hedefi elinden kaçırmıştır. Velikaya, 19 Haziran 1918’de Alman torpidoları tarafından batırılmıştır.

Soğuk Savaş Döneminde Karadeniz filosu

SSCB döneminde 625 parçalık devasa Karadeniz donanmasının ana üssü olan kent

II. Dünya Savaşı’nda 1941-42 yılları arasında Alman orduları tarafından bombardıman edilmiş,  250 gün süren bir kuşatmanın ardından Erich von Manstein komutasındaki Alman 11. Ordusu ile Romen 3. Ordusu 4 Temmuz 1942’da Kızıl Ordu’nun 51. Ordu ve Karadeniz filosunun birimlerini mağlup ederek kente girmeyi başarmıştır. Alman işgali döneminde “Theodorichhafen” olarak adlandırılan kentin gelecekte Almanlarca kolonize edilmesi düşünülmüşse de 9 Mayıs 1944’de Kızıl Ordu’ya bağlı 4. Ukrayna Cephesi birliklerinin kenti kurtarmasıyla NAZİ planları suya düşmüştür.

SSCB döneminde askeri öneminden dolayı kent sakini olmayanların giremediği kapalı şehir statüsünde bulunan Sivastopol, 1948’de alınan bir kararla “özerk ve özel” statü kazanmış, 1978’den sonra Ukrayna yönetimine devredilmiştir. Glasnost sonrası Rusya Batı ile iyi ilişkiler kurmaya başlayınca Karadeniz filosu 1990’ların başlarında nükleer silahlardan arındırılmıştır. SSCB’nin yıkılmasının ardından 12 Şubat 1991’de Ukrayna Cumhurbaşkanı Leonid M. Kravchuk’un imzasını taşıyan bir kanunla Kırım özerk bir cumhuriyet haline gelmiş, 11 Aralık 1992’de Kravchuk Meclis’te yaptığı bir konuşmada Ukrayna topraklarında yer alan Rus deniz üssünün imparatorluk dönemine ait bir illet olduğu şeklinde şikâyetini bildirince iki devlet arasında ilişkiler gerilmiştir. Halkının neredeyse tamamı Rus asıllı olan Sivastopol Kent Meclisi, Ukrayna donanmasının Akyar’ı terk etmesi ve şehrin Rus donanma üssü olarak kalması yönünde bir karar alırken, Rus Parlamentosu 9 Temmuz 1993’de Sivastopol’ün “Rusya Federasyonu’na ait bir kent olduğu” önerisini kabul edip meclisten geçirmiştir. Ukrayna Dışişleri Bakanı Anatoly Zlenko Rusya’nın kararının Ukrayna’nın iç işlerine müdahale ve savaş ilanı eşit bir eylem olarak nitelemiştir. Uzun süren görüşmelerin ardından 800 parçalık Karadeniz donanması 28 Mayıs 1997’de iki ülke arasında paylaştırılırken, Sivastopol deniz üssünün bir bölümü 93 milyon dolar yıllık kira karşılığında 20 yıllığına Rus donanmasına kiralanmış, akabinde 31 Mayıs 1997’de Rusya devlet başkanı Boris Yeltsin ve Ukrayna devlet başkanı Leonid Kuçma arasında “Dostluk, İşbirliği ve Ortaklık Anlaşması” imzalanmıştır. Ukrayna’da 2004 yılında gerçekleşen “Turuncu Devrim” sonrasında iktidara gelen Batı yanlısı yönetim, Ukrayna’nın NATO üyeliğini savunduğu ve bu nedenle topraklarında NATO üyesi olmayan bir ülkenin kuvvetlerinin bulunmasını istemediği için, bu üssün ya 2017 yılından önce ya da en geç 2017 tarihinde tahliye edilmesini talep edince Rus donanması Sivastopol’e alternatif aramaya başlamıştır. Bu dönemde Rus basınında, Suriye’nin Tartus limanı, Libya’nın Trablusgarp limanı, Yemen’in Socotra limanı ve Vietnam’ın Cam Ranh limanından Karadeniz filosunun bölünerek taşınılacağı konusunda haberler çıkmıştır. Ruslar, Ukrayna’yı filonun statüsünün gündeme getirilmesi halinde kendilerinin de Kırım’ın statüsünü tartışmaya açacakları şeklinde uyarırken 2008’de Ukrayna Cumhurbaşkanı Viktor Yuşçenko, hükümetten 20 Temmuz’a kadar Rusya ile Sivastopol askeri üssü ile ilgili imzalanan ikili tüm anlaşmaların sonlandırılmasını öngören yasa tasarısı hazırlamasını istemiştir.

Moskova’da “Eğer Karadeniz Filosu Kırım’ı terk ederse, yerine ABD gemileri gelecek” şeklinde endişesiyle karşılanan gelişmeler üzerine basında üssün taşınacağı haberleri çıkarken Rusya’nın Ria Novosti Haber Ajansı’na açıklamada bulunan Karadeniz Filosu eski komutanlarından Viktor Kravçenko, Karadeniz Filosu için kendi özel rıhtımı, yolları ve altyapısı ile Sivastopol’den başka alternatif olmadığını bildirmiştir. Gerçekten de Rus hükümeti gerek doğalgaz silahını iyi kullanarak gerekse Ukrayna içerisindeki muhalefeti destekleyerek 7 Şubat 2010 seçimlerinden Rusya yanlısı V.Yanukoviç’in galip ayrılmasına yatırım yapmıştır. Seçimlerin ikinci turunda çok az bir farkla kazanan Yanukoviç, AB ziyaretinin hemen ardından 21 Nisan 2010’da Ukrayna’nın doğusunda ve Rusya sınırına 30 kilometre mesafede bulunan Harkiv şehrinde Rusya Devlet Başkanı Dimitri Medvedev ile buluşmuş Rus Karadeniz Filosu’nun Ukrayna’nın Kırım bölgesindeki Sivastopol Deniz Üssü’nden 2042 yılına kadar yararlanabilmesine ilişkin yeni bir antlaşma yapılmıştır. Antlaşma süresinin 25 yıl daha uzatılmasından kısa bir süre sonra Rusya Deniz Kuvvetleri Komutanı Vladimir Vısotski Karadeniz filosunun 15 adet Project-22350 tipi firkateyn ve 677 “Lada” tipi dizel denizaltılar ile yenileceğini açıklamıştır.

1995’de 48 bin personel, 14 denizaltı, 43 yüzey gemisi, 43 devriye gemisi, 125 savaş uçağı ve 85’ten uçak ile 175 tank, 450 zırhlı taşıyıcı, 72 topla desteklenen sahil savunma kuvvetleri, 50 tank ve 45 topla desteklenen deniz piyadelerinden oluşmaktayken bu etkileyici güç yavaş yavaş azaltılmış olup, 2010 itibariyle Sivastopol üssünde 16.200 Rus askeri görev yapmakta ve 40 civarında savaş gemisi konuşlanmaktadır. Rus Karadeniz Filosu, 30. Savaş gemisi tümeni, Slava sınıfı güdümlü füze kruvazörü Moskva (1983), Kara sınıfı denizaltısavar kruvazörleri Kerch (1974) ve Ochakov (1973), Kaşin sınıfı denizaltı savar muhribi Smetlivyy (1969), Krivak sınıfı güdümlü füze firkateynleri Ladnyy ve Pitlivyy ile 7 çıkarma gemisinden, 247. denizaltı taburu Kilo sınıfı Alrosa (1990) ve Tango sınıfı B-380 (1980) saldırı denizaltısından, 68. Sahil savunma tugayı 5 denizaltı savar korveti ile 4 açık deniz mayın tarama gemisinden, 41. Füze botu tugayı 4 güdümlü füze korveti ile 6 füze botundan, 84. Novorossisk sahil savunma tugayı, 2 küçük denizaltı savar gemisi, 2 açık deniz mayın tarama gemisi ile 2 mayın tarama gemisinden meydana gelmektedir.

Karadeniz Havzası ülkeleri Güç Dengeleri

Soğuk savaşın sona ermesinin ardından bölge ülkeleri bir yandan ideolojik kamplaşmanın deli gömleğini sırtlarından çıkarıp demokrasi ve Pazar ekonomisine balıklama dalmış, diğer yandan iki kutuplu dünya şartlarında 1990’lı yıllara dek bastırılmış olan etnik, milli ve bölgesel çatışmalar ortaya çıkmıştır. 2008 Ağustosunda patlayan Rus-Gürcü savaşı, enerji koridoru olarak gelişen bölgenin sanıldığı kadar istikrarlı olmadığını, bölge ülkeleri arasında yoğun işbirliği sağlanılamaması durumunda gelecekte benzer çatışmalar yaşanabileceğini göstermiştir.

Karadeniz kıyısı ülkelerinin nüfus ve ekonomileri karşılaştırıldığında 2000 yılı öncesinde Rusya, Türkiye ve Ukrayna’nın öne çıktığı görülmektedir.

Karadeniz’in en önemli limanları

Karadeniz Havzası’nın en kalabalık kenti 12 milyonu aşan nüfusuyla İstanbul olup onu sırasıyla Odessa, Sivastopol, Samsun, Soçi, Köstence, Varna, Novorossisk ve Batum izlemektedir. Bulgaristan’da Burgaz ve Varna, Romanya’da Köstence, Ukrayna’da Odessa, Nikolayev, Kherson, Ilyiçevsk, Mariupol ve Sivastopol, Rusya’da Novorossisk, Tuapse, Gürcistan’da Batum, Poti ve Sohum, Türkiye’de İstanbul, Samsun, Zonguldak, Sinop ve Trabzon Karadeniz’in en önemli ve uluslararası ticarete açık limanlarıdır.

Karadeniz Havzası ülkelerinin Askeri Harcamaları (2007)

Karadeniz Havzası ülkelerinin Orduları (2009)

Karadeniz Havzası ülkelerinin Savaş Araçları (2009)

Kaynakça

Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınevi. Ankara, 2016

Hackett, J., ed. The Military Balance 2009 (London: IISS, 2009).

McLaughlin, Stephen. Russian & Soviet Battleships. MD: Naval Institute Press. Annapolis, 2003  ISBN 1-55750-481-4.

1. 228-242

Military Expenditure Database. 22 Temmuz 2010 <http://milexdata.sipri.org>

“Russian Parliament Votes a Claim to Ukrainian Port of Sevastopol”. New York Times, 10 Temmuz 1993.

Haber Linkleri

“Sivastopol deniz üssünün alternatifi yok”. Zaman Gazetesi, 20 Ocak 2009

“Rusya-Ukrayna hattında filo krizi”. Zaman Gazetesi, 25 Ağustos 2007

“Ukrayna Rusya’nın üssünü kapatacak”. Zaman Gazetesi, 21 Mayıs 2008

“Sivastopol’deki Rus üssü tartışılıyor”. 22 Nisan 2010 (13 Mayıs 2011) <http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2010/04/100422_sevastopol_deniz.shtml>

“Ruslar Karadeniz filosunu yeniliyor”. Habertürk, 23 Haziran 2010

“Black Sea Fleet”. 13 Mayıs 2011 <http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/mf-black.htm>