Yeniköy (Sarıyer)

Yeniköy, İstanbul Boğazı’nın Rumeli yakasında kuzeyinde İstinye ile güneyinde Tarabya arasında yer alan bir semtin adı olup günümüzde Sarıyer ilçesine bağlı bir mahalledir. Yeniköy’ün daha eski adlarının var olup olmadığı tartışma konusu olmuşsa bazı yazarlar fetih öncesinde Yunanca “yeni kent” anlamına gelen Neapolis adını taşıdığını ileri sürmüştür.

Yeniköy nerede? Yeniköy sahiline nasıl gidilir?

Yeniköy tarihi

İstanbul’un fethinden sonra Romanya’nın Geni bölgesinden getirilen Vlahların yerleştirilmesine atfen “Geni” adı verildiği zamanla Yeniköy’e dönüşüp, Rumca’ya aynı anlamda Neohorion formuyla girip zamanla kısaltılarak Neohori (Νεοχώρι) adını aldığı da söylenmektedir. Evliya Çelebi’nin iddiası ise Kanuni Sultan Süleyman’ın İstanbul çevresindeki boş alanları iskân edilmesini emrettiğinde

kurulan bu yerleşime Yeniköy adını verildiğidir. Evliya Çelebi bağlı bahçeli köyün halkının Trabzonlu mahir bezirganlar olduğunu; aralarında Mısır hazinesine malik kalyon, şayka ve karamürsel türü gemilere sahip reislerin bulunduğunu, 3 İslam ve 7 Rum mahallesinde 3 bin hane insanın yaşadığı yerleşimde 3 cami, 1 hamam, 1 han ve 2000 dükkan bulunduğunu, Karadeniz’e giden kaptanların peksimeti Galata ve Yeniköy’den aldığını kaydetmiştir. Yeniköy’ün peksimeti bugün bile ününü korumaktadır. Halkının büyük bölümü Rumlardan ve Trabzon göçmeni Türklerden oluşan Yeniköy’e sonradan Ermeni ve Yahudi aileler de yerleşmiştir.

19 Temmuz 1624 günü diğer Boğaz yerleşimleri gibi Yeniköy’de 300 şayka ile gelen Don Kazakları tarafından yağmalanmış, çok sayıda Rum ve Türk öldürülürken 1.000 kadar esir alarak ülkelerine dönmüş, 17. Yüzyıl boyunca aynı çaplı olmasa da Kazak saldırıları tekrarlanmıştır. Aynı dönemde Yeremya Kömürciyan Çelebi Yeniköy halkının çoğunun denizcilikle uğraşan Rumlardan oluştuğunu yazarken Türkler ile az sayıda Ermeni’nin varlığını da kaydetmiştir. Kömürciyan Yeniköylü denizcilerin tekneleriyle Tuna ve Kefe’ye ahşap, buğday, arpa ve darı taşıyarak zengin olduğunu da bildirmiştir. 18. Yüzyılda İnciciyan ise Yeniköy halkının diğer Boğaz yerleşimlerine göre daha çok vergi vermek veya Osmanlı donanması için çalışmak zorunda olduğunu kaydetmiştir. Byzantium Skarlatos Yeniköy’de Aya Nikola, Aya Yorgo ve Başköy’de (Kefalohorion) Panagia Koumariotissas adlı 3 Rum kilisesinin varlığını bildirmiştir. Bunlara ek olarak Surp Asdvadzadzin (1760) ve Surp

Hovhannes Mıgırdıç adlı Ermeni ve Yeniköy sinagogu (1870?)  diğer azınlıklara ait dini yapılardı. 1722 Yeniköy yangını sırasında yanan ve 1821 Mora isyanı sırasında tepki olarak yıkılan Rum kiliseleri yeniden inşa edilmiştir. 1836’da İstanbul’da çok can alan veba salgınını Yeniköylü Kara Theodori adlı Rum doktorun karantina uygulayıp önlemesi üzerine II. Mahmud yeni kilise yapımına izin vermiştir. 1764 yılında Neohorio İlkokulu, 1871’de Zografio Parthenagogeio ve 1884’de 142 öğrencinin okuduğu Ioannideio ilkokulu Yeniköy’de Rumların başlıca eğitim merkezleri olmuştur. 1923 mübadelesinden sonra Yeniköy önemli bir Rum yerleşimi olma özelliğini sürdürmüş olup, Patrikhane kayıtlarına göre 1949’da 135 hane Rum yaşamaktaydı. Kiliselerin bahçelerindeki mezarlıkların dışında Yeniköy sırtlarında kullanılabilir durumda bir Rum mezarlığı bulunmaktadır. Müslüman mezarlığı ise yerleşime daha yakın

konumdadır. 1955’te 38 Rum hanenin yaşadığı Yeniköy’de 38 Rum öğrencinin eğitim gördüğü okul 6-7 Eylül olayları sırasında kısmen tahrip edilmişse de onarılmıştır.  Osmanlı döneminde Şeyh İsmail Efendi’nin kurduğu bir Halveti tekkesi de bulunmaktaydı.

Yeniköy’de Güzelce Ali Paşa cami,  II. Osman döneminde (1618-1622) kaptan-ı derya ve sadrazam Ali Paşa tarafından inşa ettirilen Molla Çelebi cami ile Osman Reis cami adlarında 3 tarihi cami olup, bunlardan ilk ikisi 1958 yılında yol yapımı sırasında yıkılmıştır.

Günümüzde Yeniköy’de 1635 yılında inşa edilip, 1903’de yıkılıp yeniden yapılan Osman Reis camii ile birlikte Çarşı Yeni cami, Cevahirler cami, Yeniköy Yeni cami, Kalenderüstü Mahallesi cami adlı dört yeni cami daha bulunmaktadır.

1805 yılında III. Selim’in annesi Mihrişah Sultan’ın yaptırdığı duvar çeşmesi, 1825 yılında yapılan Hüseyin Ağa Çeşmesi ile Hacı Baba adlı tarihi çeşmeler yol yapımı sırasında yıkılmışlardır. Her yıl 26 Temmuz tarihinde Rumların yortu düzenleyip, piknik yaptığı Kutsal Cuma ile Panagia (Ahuriotissa) ve Aziz Haralambos adlı ayazmalar varlığını sürdürürken Therapontos, Blaherna, Aya Konstantine, Aya Eleni ve Aya Triados ayazmaları yok olmuştur.

Yeniköy yalıları

Yeniköy sahili birbirinden güzel yalılarla dolu olup Kalender Köşkü, Walker

Sahilhanesi, Cezayirliyan Yalısı, Nebil Serter Yalısı, Ziya Kalkavan Yalısı, Sandoz Yalısı, Dadyan Yalısı, Baran Yalısı, Ali Rıza Paşa Yalısı, Tahsin Bey Yalısı, Sait Halim Paşa Yalısı, İstapan Yalısı, Madenci Arif Bey Yalısı, Üstünkaya Yalısı, Birinci Ferik Ahmet Afif Paşa yalısı ile Şehzade Burhanettin Efendi Yalısı bunların başlıcalarıdır. Yenikö’yün Tarabya’ya gelmeden önceki son koyu olan Kalender koyu Sultan Ahmed Camii inşaatında emin olarak çalışan Kalender Çavuşun burada yaptırdığı sahil saraya atfen adını

taşımaktadır. Lale devri sırasında ünlenen koya III. Ahmed (1703-1730) bir kasr inşa ettirmişse de patrona Halil ayaklanamsı sırasında harap edilmiş ancak 1795’te III. Selim döneminde onarılmıştır.

Aynı zamanda bir sayfiye yeri ve turizm merkezi olan Yeniköy’de 1913 yılında açılan ilk otel Hotel Thalia olup, sonradan Panagia kilisesine ait bir yalı Splendit oteli adıyla Joseph Levi tarafından işletilmiş, 1949’da Beyaz yalı oteli, 1960’da Boğaziçi otelleri ve son olarak 60’ların sonlarında Carlton oteli açılmışsa da zamanla tümü kapanmıştır.

KAYNAKÇA

Ατζέμογλου, Ν., Τα Αγιάσματα της Πόλης. Atina,  1990 s. 113-115

Ayverdi, S. (1976). Boğaziçinde Tarih. İstanbul. s. 240-253

Büyükkarcı, S., Türkiye’de Rum Okulları. Konya, 2003 s. 156.

Βυζάντιος, Σ., Η Κωνσταντινούπολις. Περιγραφή Τοπογραφική, Αρχαιολογική και Ιστορική.  Atina, 1862.  s. 143.

Erdenen, O.  (1994). Boğaziçi Sahilhaneleri, IV. İstanbul. s. 522-678

Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi 1-2. İstanbul, 1975. s. 317.

Kömürciyan, E.Ç., İstanbul Tarihi. XVII asırda İstanbul. İstanbul, 1988. s.42-43.

Taşçıoğlu, T. (1994). “Yeniköy”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi 7. İstanbul. s. 186, 485